Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Але тата, — зьнянацку заявіў сын купца з падлогі. — Тая кавярня “Так”... Яна ж існуе! Ты сам вадзіў мяне туды, і я еў марозіва, пакуль ты падпісваў дамовы!»
Купец агаломшана зірнуў на сына і зьняможана ўпаў у фатэль.
«Ну добра, — сказаў ён. — Добра! Частка з таго, да чаго дадумаўся наіп аўтар, праўда. Я не спрачаюся. Слуга і праўда пісаў. Ён і праўда лічыў сябе вялікім аўтарам. Ён і праўда прыходзіў да мяне з рукапісам, але я адмовіў яму і прапанаваў працу слугой у маім доме. Добра! Але тое, што мы забілі Артэміюша... Тое, што ён шантажаваў мяне... Гэта паклёп!»
«Супакойцеся, пане гаспадару, — сказаў я. — Гэта мастацкая проза. Выдуманая мной рэальнасьць. У ёй ня можа быць паклёпу. Вы — не купец з казкі, ваша жонка — не ягоная, Маргуся — не Маруся, пан Лямбда — ня пан Гланда, ваш сын — ня ваш, а Аркадзь — зусім не Артэміюш. Мушу прызнацца, што пан Гланда і Маргуся мелі рацыю. Я нроста спрабую скеміць, што адбываецца. А паколькі ніякіх іншых сродкаў, чым словы і фантазія, у мяне няма...»
«Як нехта мог скінуць Артэміюпіа з даху кавярні? — спытаў пан Гланда. — Там жа процьма людзей. Усе лабачылі б гэтае злачынства і выклікалі б паліцыю».
«Так, — спакойна сказаў я. — Але ў горадзе неспакойна. 3 нататак Артэміюша вынікае, што ён быў там, у кавярні, некалькі разоў. Як целаахоўнік пры нашым гаспадары. I, паводле нататак, людзей там не было. Кавярня была пустая! Пасьля таго, як па горадзе разышліся чуткі пра чуму, ніхто ўжо ня ходзіць у месцы, дзе бывае шмат людзей. Рызыка заразіцца там у тысячу разоў вышэйіпая. I толькі наш гаспадар
дэманструе надзвычайную адвагу і запрашае дзелавых партнэраўтуды! Ды там нават афіцыянтаў няма, усе разьбегліся!»
«Ты прачытаў нататкі Артэміюша? — спытаў купец. О Міласэрны Бог. Табе зусім нельга давяраць, ты хітрун і хлус!»
«Я казачнік, — сьціпла сказаў я. — Нават мудрыя людзі мінулага ўжо здагадваліся, што нельга верыць тым, хто расказвае казкі. Хітрасьць і падман — мая прафэсія. Але ня проста хітрасьць, а хітрасьць слова, і ня проста падман а мастацтва тонкага і стылёвага падману тых, хто плаціць за гэта грошы! Памятаеце, як у Сярэднявеччы ў адной з эўрапейскіх краін існаваў закон. Калі нехта пакрыўдзіць вандроўнага трубадура, трубадур можа ў якасьці кампэнсацыі ўдарыць цень свайго крыўдзіцеля? Толькі цень — бо той, хто яго пакрыўдзіў, пакрыўдзіў усяго толькі адбітак...»
«Які хітрун, — паўтарыў купец. — Добра, я ўжо крыху супакоіўся. Ведаў бы ты, вінавайца, як далёка ты адышоў ад ісьціны, нават наблізіўшыся да яе ўсутыч. Але я не магу даўмецца — чаму вы ўсе прычапіліся да тых дзьвярэй унізе? Яны сапраўды хвалююць вашую фантазію? Чорт, ведаў бы — замураваў бы іх так, каб нікому і ў галаву не прыйшло там нешта шукаць... Спачатку Маргуся ўсё мучыла мяне роспытамі, потым няшчасны Артэміюш залез туды ў маю адсутнасьць, а цяпер і ты, казачнік, панапрыдумляў немаведама чаго!»
«Дык раскажыце нам, што за імі, — папрасіў я, адчуўшы, што гэта найлепшы момант для гэткае просьбы. — I ўсё высьветліцца».
«Усё? — усклікнуў купец. — Каб жа ж... Усяго ня ведаю нават я. Добра. Хадземце ўніз. Я адчыню вам тыя клятыя дзьверы, і вы набачыце, што там няма нічога цікавага. Ня проста няма ніякіх бязглуздых дасье або нейкіх шкілетаў, а наогул — нічога вартага ўвагі!»
Мы пайшлі за ім праз калідор, спусьціліся ўніз, купец завітаў у пакой Руткі, сказаўшы пачакаць нам перад дзьвярыма, а потым зьявіўся з ключом у руках.
«Чорт ведае што, — сказаў ён. — Поўны дом вар’ятаў!»
Купец адчыніў дзьверы і, зларадна разьвёўшы ў бакі рукі, запрасіў нас уваіісьці.
У прасторным паўцёмным пакоі стаялі, пакрытыя пылам, рознага памеру апараты, машыны, кампутары, скрыні, шафы...
«Вось, — абвёў купец рукой таямнічы пакой і красамоўна чхнуў. — Глядзіце самі. Прынтэры, сканэры, ЭВМ... Старыя сьведкі майго творчага шляху. Я пачынаў зь імі сваю кар’еру, а выкінуць шкада. Таму я распарадзіўся перавезьці іх сюды. Я культуртрэгер, але і ў мяне ёсьць свае маленькія амбіцыі. Я мару пра тое, што некалі тут будзе музэй майго выдавецкага дому. I кожны ахвотны зможа пабачыць, з чаго ўсё пачыналася... Калі наверсе ўсё супакоіцца, чуткі сьціхнуць, а бунт вытхнецца, нібы старое шампанскае, я выдам усе тыя кнігі, што дазволіць мне Міласэрны Бог і патрабуе ад мяне наш Справядлівы Лад, і сыду на пакой — а ўдзячныя чытачы будуць прыходзіць сюды і разважаць пра тое, якая гэта дзіўная рэч — час, і як прыгожа дзеліцца ён на эпохі... Задаволены, мой дарагі вінавайца? Можаш выкінуць з галавы свае сьмелыя вэрсіі. Усё значна прасьцей — і павер, да таго дня, як тут адкрыецца музэй, засталося вельмі мала. Вокам міргнуць не пасыіееш! А калі музэй адкрыецца, мы будзем жыць у новым доме, каля мора: я, мая дарагая жоначка, Рутка і стары слуга...»
«Я не хачу жыць каля мора, — сказаў пан Гланда. — У мяне такое здароўе, якому лепш пасуе кантынэнтальны клімат».
«Я ўлічу гэта, пане Гланда», — сказаў купец, і мы выйшлі ў калідор. Купец паказаў нам, каб мы пачакалі, і накіраваўся ў пакой Руткі.
«Дык ключ усё ж у дачкі, — сказаў я. Я ня думаў што ўгадаў так шмат...»
«Ідзі са мной, — сказаў купец. — Давай, хадзі сюды».
Я зайшоў у пакой. Купец паклікаў Рутку — і яна звалілася аднекуль зь неба, як малпа. Купец павесіў ключ ёй на шыю.
«Раней ключ быў у іншым месцы, — сказаў ён досыць кпліва. — Але калі табе так карціць лічыць сябе празорцам — калі ласка. Можаш узяць яго ў любы момант. Калі зможаш...»
I ён усьміхнуўся, паказваючы мне, што з гэтага моманту нашыя стасункі незваротна зьмяніліся. Ён болып не сымпатызаваў мне — цяпер я быў для яго нязручпай і чужой асобай, якую можна цярпець, але якой болып ня будуць дараваць дробныя правіны.
«Паслухайце, казачнік, — сказала жонка купца, калі мы падымаліся па сходах. — Вы на самой справе зайшлі занадта далёка ў сваіх фантазіях і сваіх страхах. Ну што за нэгатывізм! Вы ж самі бачыце, што ў гэты момант мы маем патрэбу ў спакоі і добрых эмоцыях. Прыдумайце нам добрую, спакойную, сьветлую гісторыю, якая б уратавала нас ад трывог. Вы ўвогуле ўмееце прыдумляць такія?»
«Дзякую за давер, пані, — сказаў я. — Але таямніцы застаюцца. Ніхто так і не патлумачыў мне сакрэт гаршка зь фіялкай. Што гэта было? Таму я не магу выкінуць з галавы пытаньне: што адбываецца ў вашым гасьцінным доме?»
«Ох, — сказала Маргуся. — Вы зусім як няшчасны Артэміюш. Той таксама дня ня мог пражыць без пытаньняў...»
I яна паглядзела на мяне так, як не глядзела яшчэ ніколі.
Вострым позіркам дасьведчанай і ўладнай турэмнай на-
глядчыцы.
ГіСТОРЫЯ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГАЯ
СЛУЖКА ЗДЫМАЕ ФАРТУШОК
Назавем яе, напрыклад, Марыя. Хоць імя яна мела крыху іншае. I нават не адно. У сакрэтным ліставаньні з працадаўцам яе звалі псэўданімам: Эні Барнард. А ў доме, дзе яна служыла, яе ўсе клікалі ласкава, з суфіксам, вуськаючы — бо было Марыі ўсяго дваццаць гадоў.
Дзіўна, калі дзяўчына, якая вучыцца ва ўнівэрсытэце і лічыцца найлепшай на сваім курсе, раптам зьнікае. А яшчэ больш дзіўна, калі колішнія аднакурсьнікі сустракаюць гэтую дзяўчыну на рынку і хочуць распытаць, куды тая падзелася, а дзяўчына гэтая робіць выгляд, што не пазнае іх, і спрабуе ўцячы.
Але так і адбылося ў адзін цудоўны восеньскі дзень. Некалькі студэнтаў філялягічнага факультэту прывялі на рынак свайго замежнага знаёмага, каб уразіць таго экзотыкай і духам старых часоў, што яшчэ ня выветрыўся з гаманкіх прадаўцоў і іхных прагнілых прылаўкаў. I тут адзін са студэнтаў заўважыў Марыю — яна стаяла зусім блізка і прыглядалася да вялікага кавалка сьвініны.
«Марыя! — кінуўся да яе студэнт, пакуль астатнія гаварылі пра нешта сваё. — Даўно цябе ня бачыў! Ты куды прапала?»
Марыя зьдзіўлена і непрыязна паглядзела на яго і адвярнулася.
«Вы мяне з кімсьці паблыталі», — сказала яна хутка, заплаціла за мяса і, паклаўшы яго ў вялікую торбу, кінулася ў натоўп.
Але студэнт быў пэўны, што сустрэў менавіта Марыю. Тую самую Марыю, якая вучылася лепш за ўсіх, а да таго ж пісала такую сьмелую прозу, што пра яе гаварылі як пра маладую надзею нашага пісьменства. Студэнт падбег да сваіх спадарожнікаў, крыкнуў ім, каб ішлі далей безь яго, а сам, расштурхоўваючы локцямі мітусьлівы базарны люд, кінуўся шукаць зьніклую аднакурсьніцу.
Ён знайшоў яе, калі выскачыў на вуліцу. Шпарка, не азіраючыся, яна ішла ў напрамку парку. Студэнт хацеў дагнаць яе, але ўспамін пра тое, як непрыязна яна на яго зірнула, пасяліў у ім сумневы. I таму ён проста пайшоў сьледам, не выпускаючы Марыю з вачэй. Ён прайшоў за ёй праз парк, праз набярэжную, праз двары і шырокі праспэкт. Цяпер яны ішлі праз прыватны сэктар. Вядома, ён ішоў за ёй ня проста так. Ён быў закаханы ў Марыю. Яго страшэнна інтрыгавала, чаму яна кінула вучобу і пісьменства і што зь ёй сталася. Таму ён не адставаў, хаваючыся за густымі дрэвамі і высокімі платамі. Яна раз-пораз абарочвалася, і ён бачыўяе сур’ёзны, засяроджаны твар. Раней яна была зусім іншай.
Урэшце Марыя выйшла з гэтага старога раёну і шпаркай хадою накіравалася ў катэджны пасёлак, дзе жылі самыя багатыя і пасьпяховыя людзі ў горадзе. Студэнт ніколі яшчэ не бываў тут, не было нагоды. Ісьці назіркам за Марыяй і заставацца для яе нябачным рабілася ўсё больш складана і рызыкоўна. Але яна раптам спынілася перад высокай і шырокай чорнай брамай і пазваніла.
«Гэта я, Аркадзь», — сказала яна нейкім не сваім, легкадумным і какетлівым голасам.
Брама рассунулася, як у казцы. Марыя ўвайшла, брама зачынілася. Падбегшы да брамы, студэнт пасьпеў заў-
важыць дагледжаны сад і белыя дзьверы на чыстым, вымытым ганку. Ён прачытаў імя на меднай шыльдзе. Недзе ён яго ўжо чуў.
Марыя ўвайшла ў дом, схадзіла на кухню, паклала мяса ў лядоўню і надзела фартушок. А затым узяла прыгожую лейку, набрала ў яе чысьцюткай вады і зноў выйшла ў сад. Яна падышла да будкі вартаўніка і пагрукала ў дзьверы сваімі пальчыкамі.
«Заходзь», — сказаў вартаўнік.
Ён сядзеў перад пультам кіраваньня домам і нешта захоплена пісаў. Побач з кампутарам на стале стаяў гаршчок зь фіялкай.
«Я проста зайшла паліць кветку, — сказала Марыя і падышла да стала. — Як праца? Шмат напісаў за сёньня? Дасі пачытаць?»
«Ты ня любіш мае гісторыі, — маркотна прамовіў вартаўнік, не адрываючы позірку ад экрана. — Ты не пахваліла яшчэ ніводнай».
КНІГІ ОНЛАЙН
