Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Ведаеце, хто вы?» — крыкнуў Аркадзь.
«Хто ж?» — падняў на яго густыя бровы гэты дзялок. «Вы — звычайны купец!» — сказаў Аркадзь і сплюнуў.
Ён рашуча выйшаў з кабінэта. Крыўда душыла яго. Ён выскачыў на вуліцу, кінуўся ў парк, знайшоў тоўстае дрэва — і малаціў па ім кулакамі, пакуль ня зьбіў іх да крыві.
А потым вярнуўся ў офіс і пагадзіўся на прапанову.
У доме купца жыла ягоная сям’я і служка, якую звалі Маруся. Купец сам правёў Аркадзя па доме, знаёмячы з усімі яго жыхарамі. Жонка купца, хударлявая, з вузкім тварам і вечнай электроннай цыгарэтай у нэрвовых пальцах... Яна была падобная да паэткі, якая кінула пісаць. Сын купца, хлопец няпэўнага ўзросту, капрызьлівы, разбэшчаны і ўладны. Дачка купца, ужо амаль дарослая, але хворая на тое дзіўнае, бяскрыўднае і шумлівае вар’яцтва, якое напаўняе шкадаваньнем нават самае чэрствае сэрца... Яе не паказвалі гасьцям, яна вучылася дома пад наглядам Марусі. Аднойчы яна выскачыла ў гасьцёўню падчас вячэры купца з адным зь ягоных партнэраў — і Аркадзю давялося дапамагаць Марусі зацягнуць яе назад у пакой, бо яна і хвіліны
не магла пасядзець спакойна і прамаўляла дзіўныя фразы, якія палохалі госьця.
Аркадзь меў магчымасьць зазіраць у кожны куток дома; купец цаніў яго навыкі і вернасьць і часта запрашаў да стала абмеркаваць навіны кнігавыдавецтва. I толькі адно месца ў доме заставалася для яго загадкаю. Калідор на падземным узроўні канчаўся дзьвярыма, якія ён ніколі не адчыняў, бо ніхто ня ведаў, куды падзеўся ключ. Калі Аркадзь запытаўся ў купца, што там, за гэтымі дзьвярыма, купец сказаў, што нічога цікавага, розны дарагі сэрцу стары гломазд, а ключ згубіўся. Купец параіў Аркадзю не хвалявацца і займацца сваімі абавязкамі. Вядома, Аркадзя зацікавілі дзьверы ў тым калідоры. Ён спрабаваў знайсьці ключ, але так і ня змог.
Начамі ён пісаў. Пісаў, усё яшчэ спадзеючыся знайсьці патрэбную зьнічку, адшукаць у сабе схаваны дар. Часам ён паказваў Марусі тое, што ў яго выйшла, але яна, чырванеючы, казала яму праўду. «Прабач, але гэта ня тое, ня тое...» Ён даў ёй рукапіс сваёй кнігі — і яна плакала, уяўляючы сабе, праз што ён прайшоў, марачы зрабіцца Аўтарам. Яна разумела і шкадавала яго. А ён усё больш злаваўся на лёс.
Аднойчы, калі купца не было дома, жонка паехала да сяброўкі, сын быў у школе, а Маруся выйшла на рынак, Аркадзь зайшоў у пакой дачкі гаспадара. Ён ведаў, што ключ мусіць быць там. Бо Аркадзь абшукаў увесь дом — і толькі пакой гэтай дзяўчыны заставаўся недасьледаваным. Усьміхаючыся ёй, ён пачаў шукаць. Ключа нідзе не было. А потым дзяўчына падышла да Аркадзя і зьняла з шыі тое, што ён так доўга ня мог знайсьці. Ключ ад тых самых дзьвярэй.
Аркадзь паказаў пальцам, каб дачка гаспадара сядзела ціха. А сам кінуўся да запаветных дзьвярэй і адамкнуў іх. Тое, што ён пабачыў, напоўніла ягонае сэрца нянавісьцю. Ён так і думаў. Ён бачыў гэта ў самых жахлівых фантазіях. Там, у таемным пакоі, ляжалі рукапісы вядомых Аўтараў. Усе яны былі няздарныя, спрэс пакрэсьленыя чырвоным,
з пазнакамі, зробленымі невядомай рукой: «Нічога ня варта», «Лухта!», «Абы-што», «Адмовіць». А побач былі распрацаваныя пляны рэклямных кампаній — як зрабіць так, каб ператварыць няздараў у зорак прыгожага пісьменства. Тут былі рэцэпты, якія сваёй дакладнасьцю не саступалі мэдычным: як зрабіць драматурга з таго, хто нічога не разумее ў драме, як зьляпіць паэта з чалавека, які ня меў ні голасу, ні слыху, як выгадаваць пасьпяховага раманіста зь няздары і ідыёта. У кожнага зь іх была тэчка — ягоная асабістая справа. Паперы, якія сьведчылі, што ўся вядомасьць і ўвесь аўтарытэт тых Аўтараў — проста па-майстэрску разьдзьмутыя мыльныя бурбалкі...
Аркадзь здагадваўся. Аркадзь ведаў! Аркадзь быў пэўны, што справа зусім ня ў нейкіх там зьнічках і вар’ятах, ні ў болю, ні ў таленце... Ён зачыніў пакой і вярнуў ключ на шыю дачцэ купца. Ён зрабіў выгляд, што нічога не адбылося. А потым у доме зьнянацку зьявіўся ён.
Вінавайца.
Вінавайца пазычыў у купца грошы, дзесяць тысяч. I не вярнуў. I цяпер ён пасяліўся ў іхным вялікім доме і адпрацоўваў пазыку, прыдумляючы штодня па гісторыі і расказваючы ім пасьля вячэры. Аркадзь стаяў у дзьвярах і слухаў. Ён слухаў, і ў душы ягонай віравала нянавісьць. Бо гісторыі былі... Так сабе. Пасрэдныя гісторыйкі, у якіх не было ні кроплі праўды. У іх не было нават праўдападабенства. Гэта былі казкі, казачкі... Суцэльная літаратуршчына. Калі б нехта сказаў Аркадзю, што ён мусіць прыдумляць такія цягам месяца, кожны вечар, Аркадзь бы толькі засьмяяўся, бо нельга было паставіць перад ім задачы лягчэйшай за такую забаўку. Пасьля кожнага чытаньня ён прачытваў у сваёй будцы ўласныя тэксты — і пасьля мармытаньня вінавайцы гэтыя жыцьцёвыя, поўныя чалавечых жарсьцяў гісторыі падаваліся яму геніяльнымі.
Ён пачаў змаганьне. Некалькі разоў ён прасіў вінавайцу здацца і пакінуць дом, бо слухаць яго было невыносна,
а купец разам з усёй сваёй сям’ёй расхвальваў убогія гісторыі іх госьця. Нават Маруся была ад іх у захапленьні, і Аркадзь не разумеў: чаму? Ён зьбіў вінавайцу ў цёмным калідоры — але і гэта не дапамагло. Вінавайца заставаўся ў доме, прыдумляў казку за казкай і, здаецца, вырашыў давесьці справу да пераможнага канца.
Аркадзь вырашыў, што прыйшоў час дзейнічаць інакш. I аднойчы, адвозячы купца ў офіс, сказаў яму праўду. Пра тое, што ён, Аркадзь, адкрыў таямніцу дзьвярэй унізе і таямніцу ўсяго выдавецтва. Аркадзь разумеў, што гэта шантаж. Але ён ведаў, што гэта апошняя магчымасьць паўплываць на купца.
Купец спужаўся і паабяцаў падумаць. Яны дамовіліся, што вінавайца яшчэ трохі пажыве ў доме — а потым купец абвесьціць, што казкі яму не падабаюцца, і выганіць нахабу і няздару. Яны нават дамовіліся, што платай за маўчаньне Аркадзя будзе ягоная кніга. Аркадзь ужо ўяўляў сабе, як ён падымаецца ў ліфце на самы высокі паверх кавярні «Так».
Аднойчы яму пазванілі. Сям’я якраз павячэрала і слухала новую казку вінавайцы. Усе слухалі яе з такім захапленьнем, што не заўважылі, як Аркадзь выйшаў у калідор адказаць на тэлефанаваньне. «Зараз жа прыяжджайце ў кавярню “Так”, — сказаў голас у трубцы. — Ведаеце, дзе гэта? 3 вамі гаворыць супрацоўнік выдавецтва. Паперы ўжо гатовыя».
Аркадзь выйшаў у двор. У вокнах ён бачыў, як уся сям’я слухае трызьненьне вінавайцы, які схіліўся над ноўтбукам. Аркадзь сеў у машыну і паляцеў па вечаровых вуліцах. Празь дзесяць хвілін ён ужо падымаўся ў ліфце на апошні паверх самага высокага ў горадзе шматпавярховіка. Супрацоўнік выдавецтва сустрэў яго.
«Маё прозьвішча Лямбда, — сказаў ён, папраўляючы модны шалік. — Я працую на выдаўца ўжо даўно. Праходзьце сюды».
Яны выйшлі на балькон.
«Дзе ж дамова?» — спытаў Аркадзь.
«О, не сьпяшайцеся, — сказаў пан Лямбда. — Спачатку вып’ем кавы, а калі падпішам — шампанскага. Давайце лепш палюбуемся цудоўным вечарам... Адсюль адкрываецца такі від... Здаецца нават, што можна пабачыць мора...»
Аркадзь міжволі зірнуў на горад. I тады моцныя рукі штурхнулі яго — так, што ён паляцеў у цемру. А потым да дома купца пад’ехала машына. Трое ў плашчах адчынілі браму ключамі Аркадзя і завалаклі яго ў двор, дзе кінулі ў траву. А самі выйшлі і ўселіся ў машыну непадалёку. Пан Лямбда нецярпліва глядзеў на гадзіньнік. Яны чакалі канца новай гісторыі ад няздарнага вінавайцы. I званка з гэтага праклятага дома, які хаваўся ў цемры за надзейнай чорнаю брамай.
Я дачытаў гісторыю і пашкадаваў, што не нашу акуляраў. Мне хацелася б зірнуць на іх строга, як судзьдзя на абвінавачаных. Але нічым не прыкрытыя чалавечыя вочы толькі і ўмеюць, што гуляць у тэатр і трымаць удар.
Эфэкт, трэба сказаць, быў мацнейшы, чым я чакаў. Купец ускочыў і падбег да мянс. Я ня быў пэўны, што ён зараз зробіць: укленчыць або зьвездане мяне па пысе. Ён абраў нешта сярэдняе.
«Гэта што яшчэ такое? — крыкнуў ён, нахіліўшыся і праціраючы мне кулаком іпчаку, быццам клапаціўся пра мой зьнешні выгляд, але не хацеў запэцкацца. — Гэта што яшчэ такое, а, казачніку? Што за лухта! Я ледзь стрымаўся, каб даслухаць, мне ўсё здавалася, што напрыканцы ты кінеш сваю дурату і ператворыш сваю нікчэмную гісторыю ў камэдыю. I мы ўсе пасьмяемся! Нам вельмі не хапае цяпер сьмеху, нармалыіага чалавечага сьмеху. Разумееш, ты, віна-
вайца? Проста скрывіць вусны ў грымасе, ад якой па целе ідуць прыемныя дрыжыкі! I мяняецца гарманальны фон! А што зрабіў ты? Ты выставіў нас ня проста дурнямі, але забойцамі! Забойцамі, махлярамі, нейкімі прэтэнцыёзнымі злачынцамі, маньякамі і балбатунамі!»
«Я ніколі не пісала вершаў, — пахітала галавой жонка купца. — Што да астатняга... Здаецца, наш госьць трошкі загуляўся. Ён меў поўнае права пасьмяяцца з нас, бо і мы дазвалялі сабе нешта падобнае ў дачыненьні да яго асобы. Але зрабіць пэрсанажам сваёй хлусьлівай гісторыі беднага Артэміюша... Гэта ўжо занадта...»
«Я думаю, наш аўтар вырашыў, што ён дэтэктыў, — хіхікнуў пан Гланда, але я бачыў, як ён перапужаўся. — Пан аўтар думае, што напаў на сьлед... Забаўна, забаўна. Значыць, я пан Лямбда? I гэта я завабіў Артэміюша на дах самага высокага ў горадзе будынку? I гэта я быў у змове з панам купцом яшчэ да таго, як зь ім пазнаёміўся? Пане аўтар, гэта сьмешна. Брава, брава...»
«Маргуся! — павярнуўся купец да служкі. — Вось вы, Маргуся... Вы таксама пазналі сябе ў гэтай гнюснай казцы? I вы прамаўчыце?»
«Што да мяне, пане гаспадару, — сказала Маргуся, хаваючы позірк, — дык мне няма на што наракаць. Казачнік напісаў праўду. Артэміюш дзяліўся са мной плёнам сваёй творчасьці. I я казала яму, што гэта слаба. I я сапраўды шкадавала яго. Я лічыла яго няшчасным, апантаным чалавекам. Зусім ня злым, але апантаным дэманамі помсты. Помста такое разбуральнае пачуцьцё. Але я зусім не лічу, што пан аўтар напісаў праўду. Я хачу абараніць яго. Ён проста спрабуе разабрацца ў тым, што адбываецца. Мы ня кажам яму нічога, вось ён і ўзяў ініцыятыву на сябе. I праводзіць сьледзтва сваімі сіламі, як умее, з дапамогай мастацкага слова. Прабачце маё нахабства, служкі ня мусяць раіць гаспадарам, але мне здаецца, наш доўг — дараваць госьцю і дазволіць яму трошкі творчай свабоды...»
«Хто ж яму не дае! — зноў крыкнуў купец. — Ён пісаў што захоча. Мы цярпелі. Мы пляскалі. Мы дазвалялі яму ўсё. Ён парушаў усе законы і рабіў рызыкоўныя намёкі, ён лез у нашае слаўнае мінулае, нібы да сябе ў ложак. Але што гэта такое? Што за хлусьня пра маю сям’ю? I пра тых, хто дарагі мне? Пра маіх слуг і калегаў?»
КНІГІ ОНЛАЙН
