Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
Маргуся ня вытрымала, падбегла да мяне і мякка закрыла мне рот сваёй духмянай далоняй. Я працягваў гаварыць — але выходзіла так, нібы я проста цалаваў яе руку.
«Ён стаміўся, — крыкнула Маргуся. — Стаміўся, хіба вы ня бачыце? Так заўсёды бывае, калі змораны чалавек чуе папрокі ў ляноце. Давайце проста адпачнем, спадарства! Паслухаем музыку! Прашу вас!»
«Стаміўся? — узьвіўся Сцур. — Ён абразіў мяне! Я прыб’ю гэтае пустое месца! Значыць, мяне няма? Гэта яго самога зараз ня стане!»
«Глупства, — сказаў я, нарэшце вызваліўшыся ад рукі, якая закрывала мне рот. — Як вы можаце прыбіць пустое месца? Як вы можаце забіць цень? У вас няма ні кроплі розуму, Сцур, а да таго ж няма стылю!»
Сцур прыцэліўся, а потым з сумным рогатам апусьціў стрэльбу.
«Чаго няма? — закерхаў ён. — Стылю? Стылю... О чэрці... Як гэта я дажыў да сваіх гадоў без такой штукенцыі?»
Сцур паваліўся ў фатэль.
«Ну добра, — прабурчаў ён і высмаркаўся. — Што я вам такога сказаў? Проста спытаў, чаму вам пляваць на людзей. Чаму замест таго, каб пісаць пра іх боль і патрэбы, пра іх прагу да справядлівасьці, пра іх права верыць і спадзявацца, пра іх жаданьне шчасьця — вы расказваеце нам байкі пра нейкія няісныя выспы і нейкіх пастухоў! Чаго вы так разышліся, пане аўтар? Пагаварыце са сваім чытачом! Можа, я проста ваш нершы крытык? А?»
«Пан аўтар напісаў шмат гісторый у гэтым доме, — спакойна сказаў купец. — I ўсе яны пра людзей. Пра нас. Нават апошняя. Можна прыдумляць казкі — а казаць пра сучаснасьць. Я б нават сказаў, добрая казка больш можа сказаць пра нас за самы тоўсты раман».
«А вы ніколі не задумваліся, што вы, Сцур, і ўсе гэтыя вашы людзі — вельмі нудныя істоты? — сказаў я. — I што я проста ратую абраных ад вашай нуды, ад вашай ванітоўнай і агрэсіўнай нуды?»
«Не разумею, — Сцур прыклаўся да бутэлькі. — Усё роўна: не разумею. Нудна яму... А нам весела... Нам весела. Што
ты там казала, Маргуся? Музыка? He, ніякай музыкі. Чуеце, як там стракоча дрон над дахам? Мы толькі раззлуем іх яшчэ болып. Спаць, панове. Спаць! Ідзіце і праверце браму! I ўвесь сад! Давайце, давайце, чаго расьселіся?»
Мы выйшлі з гасьцёўні.
«Заўтра я чакаю ад вас гісторыю пра чуму, — сказаў, ухмыляючыся, Сцур, загарадзіўшы мне дарогу руляй стрэльбы і выцягнуўшы перада мной нагу. — Будзем лічыць, што я даў вам яшчэ адзін шанец...»
«Вы ж ведаеце, што я яго не скарыстаю, — сказаў я, гідліва пераступіўшы празь дзьве гэтыя па-царску раскінутыя канцавіны. — Я маю абавязкі выключна перад панам купцом. А перад вамі, Сцур, я магу хіба паклясьціся, што ў мяне ніколі не было болып нуднага слухача».
«Бах», — сказаў Сцур, тыцнуўшы мяне ў калена сваёй стрэльбай.
Жонка купца ўжо ўзяла сына за руку, каб адвесьці ў спальню. Але малы павіян раптам заўпарціўся.
«Не, — сказаў ён і падышоў да мяне. — Мы яшчэ пагуляем з казачнікам. Ну калі ласка, ну мам».
Маці кіўнула і пачала падымацца па лесьвіцы. Купец азірнуўся. Ен глядзеў на нас з малым доўга і маркотна — нібы разьвітваўся. А потым пад позіркам сына адвярнуўся і цяжка пакрочыў наверх.
«Не хачу я з табой гуляць, — уздыхнуў я і паляпаў малога па галаве. — Ідзі да мамачкі. Табе, відаць, страшна».
«А табе? — спытаў ён. — Табе не?»
«Мне не, — сказаў я. — Але я ня ўмею абараняць малых павіянаў ад вялікіх сцуроў у спартовых штанах».
«Хадзем, — сказаў ён сур’ёзна і патрабавальна. — Я даўно хацеў паказаць табе адну гульню. Ты што, забыў?»
Па ягоным голасе я зразумеў, што адкруціцца ня ўдасца. А ён усяляк паказваў мне, што трэба ісьці зь ім. Што я не расчаруюся.
«Ну добра, — сказаў я неахвотна. — Толькі нядоўга».
«Я думаю, — сказаў малы, — што заўтра ў цябе будзе добрая гісторыя».
«Табе адкуль ведаць?» — прабурчаў я, ідучы за ім па калідоры.
«Пабачыш, — падміргнуў ён мне. — Запомні, зь дзецьмі трэба гу-ляць...»
«Лухта, — сказаў я. — Дзеці — самыя нудныя істоты на сьвеце».
«Нават болып нудныя за сцуроў?» — засьмяяўся ён і адчыніў дзьверы.
Я увайшоў і сеў на ложак. Пакой як пакой. Салдацікі. Кампутар. Кніжкі. Розны нон-фікшн для падлеткаў. Колькі ж яму гадоў, падумаў я стомлена. Розныя лічбы лезьлі ў маю галаву — і ніводная не падыходзіла, кожпая спатыкалася аб неадпаведнасьць...
«Глядзі, — сказаў малы павіян. — Вось што ў мяне ёсьць».
Ён дастаў аднекуль маску: белую маску без вачэй, але з навушнікамі і акулярамі, якія злучаліся з пічыльнай матэрыяй штучнага твару тоўстымі дратамі.
«I што гэта? — спытаў я высакамерна. — Якая-небудзь гістарычная рэальнасьць? Я патраплю ў часы рыцараў і буду махаць мячом, крышачы сарацынаў? Адразу скажу, цярпець не магу сячы галовы жывым істотам».
«Неа, — сказаў малы. — Ня бойся. Проста слухайся мяне. Надзявай».
Я надзеў маску і адразу ж адчуў прыступ удушша. Зрэшты, ён хутка мінуў.
«Я ўключаю», — пачуў я голас малога павіяна.
Я хацеў пракамэнтаваць ягоны сьмешны ўрачысты голас якім-небудзь дурным жартам.
Але ня змог.
ГіСТОРЫЯ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТАЯ
стол
Сьвятло. Ступіў у яго — адскочыла, нагнаў — спынілася. Пад нагамі — гладкая паверхня, сьлізкая, як кафля ўдушы.
Я зрабіў яшчэ адзін крок і пачуў насьмешлівы голас малога:
«Не падыходзь да краю. Звалішся!»
Ён стаяў там, недзе за межамі сьвятла, зусім блізка, і ўсё ж я ня бачыў ягонага твару. Але голас. Голас быў такі, што я ўжо ня зблытаў бы яго ні зь якім іншым. Голас хлопчыка, які ведае, чаго хоча.
Я не паслухаўся, я зрабіў яшчэ адзін крок — і яшчэ. Месца, дзе я знаходзіўся, было падобнае да арэны, на якую падаў прамень вялікай лямпы, падвешанай дзесьці пад самым купалам. Я бачыў толькі гэтае яркае сьвятло над галавой і паверхню пад маімі няпэўнымі нагамі. Больш тут не было нічога — але я не адчуваў страху.
«Слухай, — зноў сказаў ён, ужо раззлавана. — Калі ты ня можаш стаяць на месцы, дык хаця б разьвярніся ў іншы бок. Вось так. Ты і праўда звалішся, я ж папярэджваў».
«А ты? — спытаў я, паслухаўшыся і павярнуўшыся ў ягоным напрамку. — Ты пойдзеш са мной?»
«Вядома, — сказаў малы, і ягоная маленькая, па-дзіцячаму пахілая фігура зьявілася на самым краі сьвятла. Ён
паглядзеў на мяне спачувальна, як дарослы на неразумнае дзіця. — Нам жа трэба пагаварыць. Давай, хадзем. Раз-два, раз-два...»
I ён зноў засьмяяўся, глуха і задаволена.
Я агледзеўся. На мне не было нічога, ніякага адзеньня, я быў голы чалавек пад сьвятлом агромністай лямпы — і перада мной стаяў хлопчык у піжаме і чухаўся, чакаючы, калі я пайду за ім.
«Добра, — сказаўя. — Іду. Аты паўтарай: раз-два... раздва... Мне таклягчэй».
«Раз-два, раз-два, — паўтарыў ён. — Ай, надакучыла. Проста ідзі і старайся ня збочваць. Край блізка. Але ты заўсёды можаш спыніцца і перадумаць. Зьмяніць напрамак. Давай...»
Я пайшоў за ім, ужо болын упэўнена. Ён нецярпліва паглядзеў на мае рукі, быццам разважаючы, ці ня ўзяць мяне за пальцы.
«Гэтая роля, — сказаў малы павіян, — даецца мне ўсё цяжэй. Пастаў сябе на маё месца. Уяві сябе малым, які павінен увесь час слухацца, курчыцца на падлозе, трымацца за руку бацькі, адчуваць сябе істотай зь ніжняга сьвету. Слухай, няўжо ты яшчэ не зразумеў?»
«Значыць, ты зусім ня хлопчык?» — спытаў я, засяроджана ступаючы ўсьлед за ім.
«Якая розьніца, — адказаў ён. — Дзіўна чуць ад цябе такое пытаньне. Вось, напрыклад, ты сам. Ты кожны дзень ператвараешся ў кагосьці, прыдумляючы свае гісторыі. Нават забаўна ўзяць і прыгадаць зараз, кім ты пасьпеў пабываць за час нашага знаёмства. Таварышам Кындыргілем і тыгрыцай, цырульніцай, нямецкім лётчыкам, правадніцай, нябожчыкам, горкім п’яніцам, маладым богам, дзяржаўным сьцягам, кінаакторам, жанчынай на ранішняй прабежцы (якяе там звалі?)... Чараўніцай у адстаўцы, хлопчыкам, які засунуў галаву ў пральную машыну, Памвам, нейкім пастухом... Служкай, вартаўніком, казачні-
кам, крытыкам, госьцем, вінавайцам... I гэты шматаблічны монстар яшчэ пытаецца ў мяне, хлопчык я ці не?»
«Але гэта мая работа, — сказаў я. — Мая работа, маё жыцьцё. Я не магу без ператварэньняў. А чым займаешся ты?»
«Я іду, — сказаў ён са сьмехам. — Раз-два, раз-два... Хіба ня гэтаму ты вучыў мяне ў дзень нашага знаёмства?»
Мы ішлі далей, а сьвятло рухалася за намі. Часам ён усё ж забягаў наперад — і стаяў, цярпліва чакаючы, пакуль я яго даганю. Нешта падказвала мне, што сытяшацца ня варта.
«Ну добра, — сказаў я. — Але ў гэтага ёсьць нейкі сэнс?»
«Вядома, — ён зноў спыніўся. — Вядома, я іду ня проста так. Я сачу, каб ты не зваліўся. Для таго мяне і паслалі. Як жа з табой цяжка. А гэта ж мая самая першая місія...»
«Мне трэба сказаць табе дзякуй і папрасіць прабачэньня?» — спытаў я раздражнёна.
«Не, ну праўда, — сказаў ён дзіцячым голасам. — Ты прыносіш столькі клопатаў, а сам думаеш выключна пра сябе. Мне цікава: як ты дагэтуль не здагадаўся? Відаць, у тваёй фантазіі ўсё ж ёсьць межы. Дзесьці яна раптам спыняецца і кажа: не, стоп, далей я не пайду, далей безь мяне. I ты ператвараешся ў нармальнага чалавека. Вось як цяпер».
«А што цяпер?»
«Ты дваццаць зь лішкам дзён размаўляў з намі так, нібы мы мусім разгадваць загадкі. Ты гаварыў гісторыямі. А цяпер я спрабую гаварыць з табой не наўпрост, а так, як ты любіш. I ты нічога не разумееш. Ну падумай! Уключы фантазію! Дзе ты яе згубіў?»
«Ну добра, — сказаў я. — Паспрабую. Значыць, ты зусім ня хлопчык. Значыць, вы ўсе заадно. Значыць, я ў вас у руках. Але навошта я вам?»
«Вось бачыш, — мякка прамовіў малы. — Добра размаўляць гісторыямі і разганяць сваю фантазію на поўную хуткасьць, калі ты сядзіш у цёплай гасьцёўні, за высокай брамай, побач зь людзьмі, такімі самымі, як і ты, і ведаеш,
што ніхто, прынамсі, у наступную гадзіну, не зьбіраецца цябе забіць або зьесьці. Але калі ты апынаешся ўтакім вось месцы і мусіш ісьці наперад і глядзець па баках, каб не зваліцца ў прорву — чамусьці адразу хочацца простых адказаў і тэрміновых тлумачэньняў, хочацца праўды і шчырых прызнаньняў. Глядзі, куды мы прыйшлі».
Перад намі стаяў дом. Маленькі дом з садам — ня дом нават, а лецішча зь ненадзейным дахам і шчылінамі ў тонкіх сьценах. Сад зарос травой, а плот нагадваў надпіс на невядомай мове, адкуль прыбралі некалькі літар і замянілі іх на кірыліцу.
«Знаёмае месца, — сказаў я. — Я тут ужо бываў?»
«Ага, — сказаў малы. — Падумай».
КНІГІ ОНЛАЙН
