Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Ужо ў неарганічным свеце назіраюцца даволі істотныя адрозненні прасторава-часавых структур на розных узроўнях будовы матэрыі. Шэраг навукоўцаў адстойвае ідэю квантавання прасторы і часу ў глыбінях светабудовы. Прапрацоўваецца таксама палажэнне, згодна з якім тонкія структуры матэрыі валодаюць большым лікам вымярэнняў, чым наша бліжэйшае наваколле. Макраскапічная прастора, у сваю чаргу, характарызуецца аднароднасцю, што азначае раўнапраўнасць усіх месц і адсутнасць якіх-небудзь прывілеяваных сістэм адліку. Ей ўласціва таксама ізатропнасць, г. зн. адсутнасць нейкіх асобных напрамкаў. Нельга, скажам, вылучыць тут верх альбо ніз усе кірункі раўнапраўны. Што датычыць макраскапічнага часу, то ён аднародны, але анізатропны.
■ён_аднародны, але аяйаахрожя. Яго аднароднасць заключаецца ў раўнавартасці ўсіх момантаў. А яго анізатропнасць азначае розніцу напрамкаў. Гэта выяўляецца ў трывалай і нязменнай накіраванасці часу ў будучыню.
Вялікай своесаблівасцю вылучаюцца біялагічныя прастора і час. Прастора жывой матэрьр праяўляецца ў складанай шматступенчатай арганізацыі біясферы, у яе адметнай сувязі з геаграфічнай прасторай. Унікальнай і істотнай асаблівасцю з’яўляецца левабаковая арыентацыя малекул жывых сістэм. Адной з паказальных рыс біялагічнага часу аказваецца рытмічны паўтор арганічных працэсаў асіміляцыі і дысіміляцыі, змены станаў сну і бадзёрасці, перыядычным напружанні і расслабленні сардэчнай мышцы і г. д. У норме такія працэсы добра скарэліраваны паміж сабой.
Біялагічныя прасторы і час маюць выключна важнае значэнне для жыцця арганізмаў. Дзякуючы яму расліна або жывёла ўпісваецца ў наваколле, сінхранізуе свае дзеянні з прыроднымі працэсамі. Так, дрэвы яшчэ да наступлення маразоў скідваюць лісце, а воўк бяжыць туды, дзе знаходзіцца здабыча. Арыентуючыся ў знешнім свеце, жывёла змяняе біярытмы свайго арганізма і рыхтуе яго да маючых адбыцца падзей. Прасторава-часавыя фактары, такім чынам, аказваюцца неабходным звяном прыстасавання арганізма да ўмоў яго існавання і важнай перадумовай, якая вызначае характар яго паводзін.
Вучоныя разважаюць аб вельмі спецыфічных прасторава-часавых структурах, адны з якіх як бы накладваюцца на другія і ствараюць
умовы для існавання апошніх. Да такіх спецыфічных структур належаць і сацыяльныя прастора і час. іменна тут жыве чалавек, а фізічная, геалагічная і біялагічная формы прасторы і часу з’яўляюцца ў адносінах да яго вонкавым: акалічнасцямі. Несумненны 'х уплыў не сацыяльныя прастору і час, а разам з тым і на жыццё людзей. Аднак справядліва і зваротнае: сацыяльныя час • прастора як важныя праявы актыўна-дзейнасных адносін чалавека да прадметнай рэчаіснасці ўздзейнічаюць на аб’екты прыроды > ўносяць змены ў іх прасторавачасавы парадак. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова звярнуць увагу на тыя змены, што адбываюцца пад уплывам людзей у біясферы рэзкае пашырэнне зоны культывуемых раслін і адначасовае скарачэнне плошчы лясоў, міграцыя і хуткі рост ліку адных відаў жывёл і знікненне другіх і г. д. Чалавек аказаўся здольным як паляпшаць асяроддзе жыцця праз пераўтварэнне навакольных прасторава-часавых структур, так і разбураць яго. У гэтым невядомы раней драматызм сучаснай гісторыі. На чалавека ўскладаецца адказнасць ужо не толькі за сябе і грамадства, але і за „жыццё" свету.
Сацыяльныя прастора і час напоўнены чалавечым сэнсам. Гэта тлумачыцца спецыфічнымі адносінамі людзей да свету, асновай чаго з'яўляецца мэтанакіраваная дзейнасць. Знамянальна, што сацыяльная прастора ўладкавана па законах чалавечага быцця. У ёй функцыянальна вылучаюцца жылая, вытворчая, рэкрэацыйная іншыя зоны, гістарычнае аблічча якіх, іх месца ў жыцці людзей, а таксама ўзнікаючыя паміж імі сувязі падпарадкоуваюцца ПэўЖ4М-г-раійЗгдскім адносінам. Так. у сярэдневеччы панаваў сельскі тып пасялення, а асновай вытворчасці было ручное земляробства. Між тым як у сучасным грамадстве большая частка насельніцтва жыве ў гарадах, а вытворчасць набыла індустрыяльны характар, яна насычана тэхнікай і ўсё шырэй скарыстоўвае інфармацыйныя тэхналогіі.
Чалавечы сэнс сацыяльнага часу выяўляецца перад усім у дзейнасці людзей. Падзеі, атрымаўшыя жыццё праз чалавечую актыўнасць, гэта ўжо не проста вынік аб’ектыўных абставін у рашаючай меры яны залежаць ад жадання, ведаў і ўменняў людзей, Нездарма ж дынаміка сацыяльнага часу спалучаецца з пастаноўкай мэт і пошукам сродкаў, якія дазваляюць іх дасягнуць. Ці ўзводзіць цясляр дом, ці даказвае вучоны тэарэму, ці вядзе капітан свой карабель усе гэтыя дзеянні разгортваюцца ў сацыяльным часе і маюць пэўны сэнс. Сацыяльны час непарыўна звязан з людскімг лёсамі. Спадзяванні імкненні людзей, іх здзяйсненні, поспехі і няўдачы вызначаюць змест сацыяльнага часу, надаюць яму непаўторны каларыт.
Сацыяльн.ы час служыць паказчыкам таго, як змяняюцца грамадСК'Я з’явы. У арха:чны перыяд жыцця пюдзай ’х здольнасць да мэтанак:оаванай дзейнасці была яшчэ невялікай. Вось чаму асобае значэнне надавалася м нул^му вопыту, носьб там якога был: прадстаўнікі старзйшага пакалення. Нездарма яны карыстап;ся так:м эяліК'М аўтарытэтам. У даўнія часы на Веларусі нават існаваў культ продкаў, водгаласам якога ў нашы дні застаецца свята дзядоў. He выпадкова,
што менав'та пажылыя людзі ажыццяўлял; ўладу ў рода племянным грамадстве. Тады і склалася ўяўленне, быццам мінулае безумоўна лепш цяперашняга. Цікава. на Русі мнуўшыя падзе называл; у часы сярэднявечча „пярэднімі” л'чылася, што яны бліжэй да пачатку свету, м'ж тым як сучасчыя прызнавался „заднім
У старажытных грамадствах сацыяльны час прымае квазіцыклічны характар. „Што было, то цяпер асць, і што будзе, тое ўжо было”, сцвярджаў адзін з аўтараў Бібліі (Бмблця. м1968. С. 668). Пераход да тэхнагеннай цывілізацьг суправаджаўся пашырэннем і ўзмацненнем мэтанак’раваных дзеянняў у структуры практыкі. Высокую ацэнку атрымл'вае здольнасць ствараць новае. імкненне да будучага вызначае змечу характару сацыяпьнага часу які станов:цца п:нейна накіраваным. Менав:та ў гэты перыяд з’яуляецца атрымлівае досыць шырокае раслаўсюджанне дэя гістапыччага прагрэсу.
Сацыяльны час з развіццём грамадства як бы ўшчыльняецца. Адбываецца прыкметнае пасхарэнне лрацэсаў у розчых сферах жыццёдзейнасці, што лёгха прасачыць, назіраючы разЕгццё вытворчасці, распаўсюджачне ўрбан зацыі, рост адукацыі насельн цтва і г д.
Сучасныя чавукова-ф'ласофсН’Я распрацоўк; расчыняюць складаную паліструктурчую арганізацыю прасторы часу, яка.я праяўляецца на розных узроўнях матэрыяпьнага быцця і знаходз’ць своеасабл;вае адлюстравачне ў духоўным жыцці людзей. Прастораэа-часавыя ўяўленні аргенічна ўваходзяць у змест светапогляду асобы. Добрае веданне сутчасці прасторава-часавых зднос н гэта важчая ўмоэа таорча-прадукцыйнай дзейнасці, накіраванай на асваечне ■ гуманізацыю прыроды, а таксама на аптымізацыю сацыяльных інстытутаў і грамадск’х адносін.
XXX
Найноўшыя дадзеныя наэук' і багаты гісторыка-філасофск' вопыт пацвярджаюць спрааядл;васць старой ’дэі аб. адзінстве быцця. Узбагачаная доўгім развіццём культуры, яыа вызвал:лася ад на:ўных уяўпенняў аб праматэрыі як аднастайнай аснове свету. Сёчня прызнаецца спраўджанай думка аб адзінстве бясконца разнастайчага быдця Гэтая выснова зыходзіць з фундаментальнай супяпэчнасц' паміж зменлівасцю стаб’Льчасцю, што з’яўляецца крыніцай бяскочцага мноства станаў і працэсаў рэчаіснасц:. ахопленых сістэмай ун'версальных адносінаў і сувязей.
На філасофскім узооўні аналізу адзінства быцця выяўляецца ў некальк'х аспектах. Вось асноўныя з іх:
Субстанцыянальнае адзінства. Ячо азначае, што ўсе шматлікж праявы быцця, не выключаючы свядомасц;, маюдь агуль«ую матэрыяльную аснову, характарызуюцца агульным матэрыяпьным зместам.
Атрыбутыўнае адз'нства, якое выяўляецца ў наяўнасці агульных уласц'васцей руху, прасторы, часу і т. п. ва ўсіх аб ектыўна оэальных сістэмах.
Структурнае адз-нства як сукупнасць агупьных прынцыпаў пабу-
довы матэрыяльнагасвету.
Генетычнае адзінства, якое ўяўляе скразную сувязь рэчаў і з яў, што змяняюць адна адну ў часе.
Матэрыяльнае адз'нства быцця параджае ў сваю чаогу адзінства ведаў. Ф ласоф'я тлумачыць гэта тым, што логіка мыслення адпавядае аб ектыўна 'снуючым сузязям пам,;ж рэчамі і з'явамі. Такая акал;чнасць забяспечвае прынцыповую магчымасць бясконцага практычнага : духоўнага асваення сэету чалавечам.
ДЫЯЛЕКТЫКА І СУЧАСНЫЯ ТЭОРЫІ РАЗВІЦЦЯ
Пытанне аб дыялектыцы адно з цэнтральных у сучасным наэуковым пазнанн:. Да дыялектык* звяртаюцца вучоныя, пал:тык:, дзеячы розных гал:н практыкі ў пошуку надзейнага метаду «ыоашэння счладаных праблем. Дыяпектычная культура мыслення дзейнасці патрабуе ўмення карыстацца паняццямі суадносна з рэча снасцю, падыходз^ць да праблем самакрытычна Дыялектычнае мысленне з яўляецца раза:ваецца сумесна з чалавекам і грамадствам. Аб пытаннях дыялектык' пачынаюць разважаць ужо старажытныя філосафы. Гісторыя фласофіі дае магчымасць зразумаць як складалася і разв:валася дыялектыка. , _
ЛЫЯЛЕКТЫКА І ЯЕ ГІСТАРЫЧНЫЯ ФОРМЫ.
Тэрмін „дыялектыка" з’яўляецца ў старажытна-грэчаскай філасофіі і абазначае ўменне весці размову, спрэчку, кап: праз сутыкненне супрацьлеглых меркаван няў, выяўленне супярэчнасцей у думках, дасягаецца сціна. Лічыцца, што ўпершыннз гэты тэомж прымяніў Сакрат. Вучань
Сакрата ПлатоН разумаў пад дыялектыкай не толькі метад дасягнення :сц ны, але вучэнне аб :сцінным быцц' як сферы вечных і нязменных ідэй. Арыстоцель разглядаў дыялектыку ў межах логікі і лічыў яе метадам падыхода да імаверных ведаў. 3 дапамогай дьіялектыкі людзі праз выснову прыходэяць да праўдаладобных папажэнняў.
Сярэднееяковая філасофія дыялектыку ўспрымала як уменне дасканала лагічна разважаць у спрэчках. Але самі спрэчк: адбывал:ся па далёк:х ад жыцця пытаннях, без увагі да фактаў. Нездарма філосафы Новага часу атаясамлівал; дыялектыку са схаластыкай
У нямецкай класічнай філасофіі тэрмін „дыялектыка" успрымаецца неаднолькава. Кант, напрыклад, разумеў дыялектыку як логіку знешняга, якая дае толькі адмоўны вынік. На яго думку антыноміі (супярэчнасці) сведчаць аб тым, што розум няздольны дасягнуць ісц'ны, зразумаць сутнасць рэчаў. Гегель успрымаў дыялектыку як старажытную навуку, якая „ахоплівае розумам процілегласці ў адзінстве”, дапамагае разумець прыродны і духоўны свет. Але дыялектыка, з яго пункту гледжання. толькі логіка сусветнага розуму, „абсалютнай ідэі”, належыць мысленню як першааснове свету. Новав разуменне дыялектыкі, як
КНІГІ ОНЛАЙН
