Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
СТРУКТУРНАСЦЬ МАТЭРЫЯЛЬНАГА СВЕТУ
Як пабудован свет, у якім мы жывем? Гэтае пытанне заўсёды жыва цікавіла філосафаў і даследчычаў прыроды. Яго прав'льнае рашэнне не толькі задавальняе зусім апраўданае імкненне разабрацца ў важнай для светаразумення праблеме,але дазваляе таксама пазбвгнуць шматлік<х
памылак, узнікаючых, калі змешваюць ф'ласофскае вучэнне аб структурнай арганізацыі матэрыі з прыватнанавуковымі ўяўленнямі аб будове асобных матэрыяльных сістэм.
Важна знайсці лінію падзелу паміж філасофскім і спецыяльна-навуковым аспвктамі праблемы арганізацыі матэрыі. Гістарычна так склалася, што прадметам філасофскага даследавання сталі ўсеагульныя рысы і прынцыпы структурнай арганізацы: матэрыі. Спецыяльныя навукі займаюцца тым часам спецыфічнымі асаблівасцямі матэрыяльных аб’ектаў пэўнага тыпу. Фізіка, напрыклад, выяўляе характар арганізацыі розных агрэгатных станаў рэчыва, біялогію цікавіць анатомія і спосаб функцыянавання жывых сістэм.
Гісторыя навукі і філасофч ведае дзве процілеглыя канцэпцыі будовы матэрыі дыскрэтную і кантынуальную. Першая адстойвала думку, паводле якой матэрыя перарывіста; яна складаецца з асобных аб’ектаў. Класічным прадстаўніком гэтай канцэпцыі быў Дэмакрыт. Другая, насупраць, прытрымлівалася меркавання, што матэрыя ўяўляе абсалютна бесперапыннае, суцэльнае асяроддзе. Кожная канцэпцыя абсалютызавала адзін рэальны бок матэрыі і не заўважала другі. У гэтым іх гістарычная абмежаванасць.
Філасофія і навука нашых дзён паспяхова пераадолел' папярэднюю аднабаковасць уяўленняў аб будове матэрыі. Зараз ужо ясна, што прырода непараўнальна складаней. Атрыманы пераканаўчыя довады аб настойлівай неабходнасці дыялектычнага сінтэзу ведаў, што тычыцца праблемы перарывістасці і бесперапыннасці ў пабудове матэрыі. Паказальнымі з’яўляюцца прыклады адзінства карпускулярных і хвалявых уласцівасцей мікрасістэм, адзінства палёў і часцінак і г. д. Матэрыя арганічна сумяшчае ў сабе процілеглыя бакі. Яна перарывістая, паколькі складаецца з бясконцага мноства аўтаномных, адносна ізаляваных адзін ад аднаго ўтварэнняў. Але яна і бесперапынная, паколькі ў прыродзе не існуе абсалютна ізаляваных аб’ектаў, а дыскрэтныя ўтварэнні гэта толькі звенні ўніверсальнай сусветнай сувязі, па-за якой існаванне наогул немагчымае. Зямля самастойны касмічны аб’ект, але ў той жа час яна з яўляецца часткай сонечнай сістэмы. Гравітацыйныя сілы моцна прывязваюць яе да нашага свяціла.
Дыялектычнае адзінства перарывістасці і бесперапыннасці яркае сведчанне таго, што ўладкаванасць, пэўная арганізаванасць ёсць неад’емная ўласцівасць матэрыі яе атрыбут. Усеагульнасць і ўніверсальнасць сувязей рэальных рэчаў і з’яў азначае таксама ўсеагульнасць і ўніверсальнасць структурнай арганізацыі матэрыі. Любыя формы і віды матэрыі аказваюцца дастаткова складанымі
ўтварэнням:, звязаным; як с больш глыбокімі ўзроўнямі яе будовы, так і з іншым! знешн'М’ сістэмамі. Навуцы невядомы абсалютна простыя аб’екты. іх існаванне супярэчыць законам прыроды. Атрыманы вынікі, якія гавораць, што нават элементарныя часцінкі маюць сваю, хаця і вельмі нязвыклую, унутраную ўладкаванасць.
Усеагульны характар структурнай арганізацыі матэрыі выяўляецца ў наступных прынцыпах;
1. Матэрыя неаднародная.
2. Матэрыяльнаму свету ўласц;ва сістэмная ўладкаванасць.
3. У прыродзе існуюць пэўныя мноствы аб’ектаў, якія адносяцца да аднаго тыпу будовы і ўтвараюць асобныя ўзроўні структурнай арганізацыі матэры'.
4. Аб’екты, што належаць да розных узроўняў будовы матэрыі, могуць уваходзіць у адносіны супадпарадкавання і ўтвараць складаныя іерархічныя сістэмы.
Адзінства перарывістасці і бесперапыннасці матэрыі з’яўляецца важнай умовай пераходу ад аб ектаў аднаго роду да аб’ектаў другога роду. Такі спосаб арганізацыі быцця з неабходнасцю дапускае якасную разнастайнасць матэрыяльнага свету, яго неаднароднасць. Разнаякасныя аб’екты пастаянна ўзаемадзейнічаюць паміж сабой, у выніку чаго яны ўтвараюць сувязі, якія аб’ядноўваюць групы такіх аб’ектаў у асобныя сістэм.ы. Многія сістэмы маюць цэлы шэраг блізкіх прыкмет пабудовы і функцыянавання. Сукупнасць падобных сістэм эыступае як пэўны ўзровень структурнай арганізацыі матэрыі узровень атамаў, напрыклад, малекул, макраскапічных цел і г. д. У прыродзе існуе мноства якасна розных структурных узроўняў матэрьн і яе будова ў чымсьц' нагадвае слоены пірог. Але гэта, безумоўна, знешняя аналогія, якая стварае пэўны пачуццёва-наглядны вобраз свету. Аб’екты, што знаходзяцца на розных структурных узроўнях •матэрыі могуць узаемадзейнічаць паміж сабой. У такіх працэсах адны з іх выконваюць функцыю элементаў, а другія сістэм. Прычым апошнія ўключаюцца ў яшчэ боьш маштабныя сістэмы. Так фарміруюцца вельмі складаныя шматузроўневыя ўтварэнні, якія ўяўляюць своеасаблівую іерархію, дзе прыналежнасць да элемента ці да сістэмы аказваецца адноснай. У аглядаемай частцы свету іерархічны шэраг пачынаецца ф'зічным вакуумам і элементарнымі часцінкамі і заканчваецца Мэтагалактыкай.
Як далёка працягваецца іерархічная структура нашага свету? Канчатковы адказ навукай пакуль не атрыманы. Ёсць цікавыя гіпотэзы. У прыватнасці, сцвярджаецца, што мікрасвет і мегасвет могуць пераходзіць адзін у аднаго, а Сусвет як бы самазамыкаецца.
іерархічная будова матэрыі ў даследаванай частцы свету ёсць бясспрэчны эмпірычна і тэарытычна абгрунтаваны факт. Вельмі магчыма, што гэтая форма ўладкаванасці матэрыі з’яўляецца ўсеагульнай. Аднак лагічна меркаваць, што ў розных кутках свету яе змест мусіць істотна змяняцца. Прычым некаторыя сусветы арганізацыйна бядней Hawara з больш сціплым наборам формаў і відаў матэрыі.
У спрыяльных умовах адны матэрыяльныя сістэмы здольны нара-
джаць другія. На пэўрым этапе разв цця матэрыяльчага свету складваюцца неабходныя ўмовы для ўзн кненчя жыцця. Зямное жыццё гэта вядомы нам выпадак. Яч ' ў;я матэрыя, жнвая прырода падларадкоўваецца закону структурнай арганізацьг. У ёй вылучаюцца наступныя ўзроўн’: даклетачная аргач:заць<я жывога, клетка, шматклетачныя арган'змы, надарганізмечныя сістэмы, б:ясфера. Жывая прырода значна лераўзыходз’ць неаргач:чны овет сваёй упадчаванасцю. Абмен рэчывам, энергіяй і інфармацыяй отановяцца для яе неабходнай умовай :снааання. Абавязчовасць гэтых фактараў, якя складаюць глыб нную сутнасць жыцця, роб ць яго хрохк^м надзвычай уразл;вым. Жыццё снуе пры вельм: вузкіх ; цвёодых параметоах тэмпературным оэжыме, наяўнасц: ежы, пэўным окладзе паветра, дастатковым узроўч: ўнутранай разнаетайнасц: вял*кая небяспека тоіцца ў знікненн’ вдаў, папуляцый : б'яцэнозаў. Парушэнне гэтых параметраў блакіруе здольнасць жывога да самаўзнаўлення стварае пагрозу яго гібел?. Уоё гэта накладвае на чалавека, які аказвае вял^кае ўздзеянне на наваколле, высокую адказнасць за захаванче жыцця на Зямл:.
Адным з вын!каў звалюцыі б>ясферы з’яв:ўся чалавек, дзякуючы якому біялапчнае ’снаванне перайшло ў сацыяльнае дзеянне. Так узнік новы тып матэрыяльнай сістэмы грамадства, а матэрыя ўстуггла ў такі этап свайго існавання, які вылучаецца мэтанакіраванай трачсфаомацыяй прыроды : фарміраваннем сістэмы артэфактаў.
Грамадства таксама аказваецца структураваным. Сям’я, розныя сацыяльныя групы, этн'чныя супольнасці, класы, дзяржавы, чалавецтва ўцэлым гэта яго структурныя адзінкі. Яны вельмі зменл:вьія, дынамічныя. He раз, напрыклад, абнаўляліся на працягу гісторы: формы шлюбна-сямейных адносін. Дыферэнцыраванасць грамадства, узаемаадносіны паміж яго структурнымі падраздзяленнямі дазваляюць яму з пэўнай эфектыўнасцю выконваць свае сацыяльныя функцыі.
Структурная разнастайнасць матэрыяльнага свету робіць актуальнай задачу вылучэння : класіф'кацьі’ розных в даў матэрыі. Шырока распаўсюджанае меркаванне, што ёсць два в'ды матэрьч рзчыва і поле, сёчня ўжо састарэла. У нейкай меры яно апраўдач^і для мачрасвету, ды ; то абмежавана рамкамі нежывой прыроды. Зараз ў квантавай тэорыі элементарныя часцінкі разглядаюцца як ква.нты адпаведных палёў электронна-пазітронната і інш., а пал: ў оваю чаргу, паўстаюць як квантованае асяроддзе. Пагэтаму зн;кае сэнс пооц пастаўляць у гэтай сферы поле : рэчыва. Што датычыць жыцця, то разглядэемыя паняцц' н:чога не даюць для яго ўразумення. Тым больш няма сэнсу карыстацца імі пры вывучэнні сацыяльных падзей. Алраўданай здаецца класіф:кацыя, якая звязвае асноўныя в ды матэрьг з пэўнымі ўзроўнямі яе структурчай арганізацыі, Фізічны вачуум • элемемтарныя часцінкі атамы малекулы макрацелы б ялагічныя сістэмы сацыяльныя сістэмы планеты планетныя сістэмы галактык сістэмы галактык Метагалактыка ўтвараюць паслядоўны шэраг вА даў матэрыі.
Памылкова думаць, нібыта структура матэрыяльнага свету заўсё-
ды адна ’ тая ж. Чча вынік гістарыччага разв'цня. Структура матэры:, што ўраган, вар'яцкі танец якога ўсё-такі набывае пэўчы лад, але чеў-абаве змяняецца іншай формай. і доўжыцца гэты танец бясконца. Матэрыя заўсёды структураваная, але заўсёды розным чынам.
Калі мы задумваемся чад тым, што дае нам магчымасць пранікаць сваім розумам РУХ ЯК СПОСАБ У быццё рэчаў ' з’яў, то прыходзім да высБЬШЦЯ новы: для гэтага недастаткова валодаць
МАТЭРЫІ здольным да мыслення мозгам, пав:нна быць яшчэ нешта, укаранёнае ў матэрыяг,,ным свеце. Філасофія бачыць такую прычыну ў руху матэры:. Мы ўспрымаем дрэва, бо промні святла, адбіваючыся ад яго, уздзейнічаюць на сятчатку вока, мы чуем гукі раяля, бо ігра на ім выклікае ваганне паветра, якое ўздзейнічае на мембрану вуха. В'давочна, атрыманне першаснай інфармацьг аб розных з’явах аказваецца вынікам нашай уключанасці ва ўніверсальны працэс руху, захапіўшага нас у свой паток, і мы сутыкаемся з рознаякаснымі рэчамі, што адзначаецца нашым' пачуццямі як колеры, гукі, пахі, холад, боль ды :нш. Рэчы ўздзейн!чаюць таксама адна на адну, выяўляючы пры гэтым свае ўласцівасц:. Калі ўявіць такі аб’ект, які чамусьці выпаў з ун>версальнага руху, то аб ім нічога нелыа было б сказаць. Ён ніяк не ўплываў бы на іншыя аб’екты, і пагэтаму яны яго як бы не заўважал:. Натуральна, мы ніяк не змаглі б даведацца аб яго існаванн:_ Няцяжка зразумець, што падобная мысленная канструкцыя не мае аб’ектыўчага зместу, яча адносіцца да небыцця. Быццё ж матэрыяльных з'яў немагчыма без руху.
КНІГІ ОНЛАЙН
