Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Эвалюцыя і сутнасць паняцця матэрыі цесна звязаны са станаўленнем і развіццём уяўленняў аб адзінстве быцця. Гістарычна склалася некалькі розных яго значэнняў, Прычым кожнае наступнае здымала і акумулявала тую «астку яго зместу, што вытрымала праверку часам.
Станаўленне поглядаў на матэрыю губляецца ў старадаўніх часах. Старажытныя філосафы выказваюць цікавае і смелае на той час меркаванне, што існуе нейкі яднаючы пачатак для таго неймавернага мноства з’яў, якія дадзены чалавеку ў яго вопыце. Паступова крышталізуецца думка, што ва ўсіх канкрэтных рэчах і з’явах маецца агульная першааснова. Менав:та яе Арыстоцель і назваў матэрыяй. імчненне знайсці за хаосам разнародных уражанняў адзіную вечную сутнасць аказалася вельмі плённым яно дазволіла звесці назапашаныя веды ад рэча!снасці ў дастаткова зладжаную сістэму. На гэтай падставе выспяваюць веды аб структуры аб’ектаў, аб механізме прычынных сувязей і адносін.
У гісторыі філасоф'і склаліся два галоўныя падыходы да вытлумачэння сутнасці матэрыі анталагічны і гнасеалагічны. Першым па часе быў анталагічны падыход, калі матэрыю спрабавалі зразумець, зыходзячы з характару быцця рэчаў. Спачатку яна разглядалася як асобае якасна спецыфічнае рэчыва, даступнае пачуццёваму ўспрыманню. Старажытнагрэчаскі філосаф Фалес, напрыклад, меркаваў, нібыта першаснай сутнасцю, з якой узнікаюць і ў якую ператвараюцца ўсе рэчы з'яўляецца вада. Іншыя прымалі за першапачатак то паветра, то агонь, а некаторыя трымаліся думкі, што рэчы маюць нават некалькі каранёў.
Але ўжо Дэмакрыт заўважыў, што даная тэорыя не здольна растлумачыць, як адно рэчыва ператвараецца ў другое. Застаецца невытлумачанай таксама прырода зыходнага рэчыва. Дэмакрыт прапаноўвае атамістычную тэорыю матэрыі, якая адзінства быцця тлумачыць якаснай аднастайнасцю элементаў, утвараючых абсалютна фундаменталь-’ ны ўзровень усёй светабудовы. Меркавалася, што атам з’яўляецца нязменнай часцінкай з суцэльным інтэр’ерам. Ён мае велічыню, форму, вагу, але пазбаўлены тэмпературы, колеру, паху і іншых падобных якасцей. Атамістычная канцэпцыя тлумачыла ўзнікненне рэчаў злучэннем атамаў, а якасную разнастайнасць існага выводзіла з дапушчэння, што атамы могуць па рознаму дапасоўваюцца адзін да аднаго.
Думка аб найдрабнейшых часцінках светабудовы з іх цудоўнымі якасцямі аказалася на дзіва эўрыстычнай. На яе падставе Дальтон знайшоў колькасныя суадносіны рэчыва, што дазволіла растлумачыць шэраг асабЛ'васцей яго пабудовы і зразумець сутнасць многіх яго ўласцівасцей. Гэта толькі адзін з шматлікіх прыкладаў выкарыстання разглядаемай філасофскай тэорыі пры вырашэнні спецыяльнанавуковых задач. У мадыфікаваным зарыянце атамістычная канцэпцыя працуе і ў сучаснай навуцы.
Вучоныя новага часу прадаўжалі развіваць ідэі атамізму. Але змяшчаецца акцэнт аналізу ён пераносіцца на ўласцівасці атамаў. У ранг універсальных узводзяцца такія іх асаблівасці, як ivfaca, працягласць, непранікальнасць, механічнае перамяшчэнне і т. п. Яны прыпісваюцца ўсёй аб’ектыўнай рэальнасці. Важным дасягненнем гэтага перыяду стала ідэя, якую найбольш дакладна сфармуляваў галандскі філосаф Б. Спіноза і згодна з якой усе адбываючыся ў рэчаіснасці здарэнні маюць свае першавытокі ў самой прыродзе.
Анталагічнае вызначэнне матэрыі падкрэслівае такую яе важную ўласцівасць, як субстанцыянальнасць. Тэрмін „субстанцыя” лацінскага паходжання. Ён азначае аснову пэўных з’яў. Калі матэрыя разглядаецца як субстанцыя адзінага быцця, то перад намі маністычная (ад лац. мона адзін) філасофія. У якасці субстанцыі матэрыя выступае асновай усіх рэчаў і з’яў, як тых, што існуюць самастойна, так нават і тых, што аказваюцца рознымі праяўленнямі духа і народжаны чалавекам як мыслячай істотай. Матэрыялістычны манізм арыентуе даследчыкаў на пошукі вытлумачэння розных працэсаў і падзей у самой аб’ектыўнай рэчаіснасці.
Калі не заўважаць функцыянальнай прыроды свядомасці паводле якой яна ёсць уласцівасць мэтанакіравана дзейнічаючага чалавека, тады можна прыйсці да супрацьлеглай высновы; субстанцыяй быцця з’яўляецца ўжо дух. Гэта ідэалістычны манізм. У Платона, напрыклад, аснову быцця складае свет ідэй, а матэрыяльныя рэчы аказваюцца ўсяго толькі іх бляклымі ценямі. Некаторыя філосафы трымаліся дуалістычнай канцэпцыі (ад лац. дуа два), прызнаючы матэрыю і свядомасць дзвюма раўнапраўнымі субстанцыямі. Гэта расшчапляла адзіны свет, схематызавала матэрыю і стварала вялікія цяжкасці пры вытлумачэнні сутнасці мыслення. Рэдкім і нават у чымсьці экзатычным варыянтам погляда на субстанцыю з’яўляецца плюралізм (ад лац. плюраліс-множны), калі ўсё існае паўстае рассыпаным на мноства самастойных утварэнняў, кожнае з якіх аказваецца асобным непаўторным светам. У Лейбніца гэта манады. Вялікую каштоўнасць для сучаснай навукі і філасофіі ўяўляе выказаная гэтым выдатным вучоным ідэя невычарпальнасці матэрыі. Але як стрымаць ад распаду свет і растлумачыць дзіўную дапасаванасць манд, што выяўляецца ў іх будове і дзеяннях? і Лейбніц быў вымушаны паклікаць на дапамогу бога, які нібыта накшталт умелага майстра забяспечыў сінхранізацыю паводзін усіх манад. Прычына назіраемай агульнасці разнародных з’яў адшукваецца філосафам па-за межамі матэрыяльнага свету. Яна бачыцца ў знешнім вымушаючым фактары.
Неабходна адзначыць, што бясспрэчнай заслугай ф лосафаў мнулых часоў з’яв:лася, па-першае, прызнанне незалежнасц прыэоды ад чалавечай свядомасц^ яе першаснасц: ў дачыненн; да свету дэй, па-другое, сцвярджэнне, што 'снуе агульная для ўсіх рэчаў з яў =б е«тыўная аснова, па-трэцяе, вытлумачэнне думч аб самаабумоўленасц: маэрыяльных працэсаў; па-чацвёртае, вылучэнне дэі дыскрэтнай будовы матэрьг, вынікам чаго стала разуменне аб екта як складанага ўтварэння. Разам з тым так'я ўяўленн' аб матэрьг несл: на сабе таксама сляды гістарычнай абмежяванасц’ Матэрыя звычайна разглядалася як рэчыва, якое ў аднос'нах да ўсіх 'Ншых утварэнняў аказваецца першарэчывам. Агульнасць рэчаў бачылася ў аднастайнасц: іх зыходных элементаў. Абмвжаванне матэрьг адным з'дам прызодных аб’ектаў звужала поле зроку даследчыкаў. Па-за 'М апынул^ся грамадства : чалавек.
Слабыя месцы тэорьл матэрьі' был' заўважаны філосафам' ідэалстычнага к;рунку паслужылі адным з матываў альтэрнатыўных кан цэпцый быцця. Дж. Бэрклі, напрыклад, запэўніваў, што ён не сумняваецца ў ;снаванн: ідэй, яо бачыць сва м: вачыма ц адчувае сва;м; рукамі. Але яны >снуюць, на думчу гэтага ф:лосафа, тольк' як сукупнасць пачуццяў чалавека (Дж. Беркл^. Сочнненмя. М., 1978. С. (188-187). Адсюль робіцца нечаканая, але зусім лагічная з пазДы' суб'ектыўнага ;дэал:зму выснова, н;быта, не я існую ў свеце, а свет існуе ва мне.
Традыцыйная тэорыя матэрьг была недыялектычнай. Гэта выяўлялася ў распаўсюджанн: ўласц;васцей кекаторых асобных аб’ектаў на ўсю матэрыю. Акрамя таго, ігнараваўся дынамічны аспект быцця прызнавалася непахіснасць так^х уласц васцей. М ж тым дыялектычныя знаходкі ў оамой ф’ласофч выяўляюць шэраг супярэчнасцей гэтай тэорыі. Аднак нейч' час удаецца мацаваць з'яв ўшыяся ў ёй праломы.
Нвчакана яна атрымлівае ўдары з іншага боку. У канцы мінулага і ў пачатку бягучага стагоддзяў быў зроблены шэраг цікавых адкрыццяў, як;я не ўкладвал;ся на пракрустаў ложак традыцыйных ф'ласофсюх поглядаў. Найперш было знойдзена, што акрамя рэчыва ;снуюць яшчэ і фіз'чныя пал’. Кал; па ранейшаму лічыць, што матэрыя гэта рэчыва, то чым жа з’яўляецца поле? Вучоныя адкрылі таксама рэнтгенаўскія промні, якія праходзяць скрозь рэчыва, заф ксавалі самаадвольны оадыёактыўны распад некаторых атамаў, выяв л: залежнасць масы цела ад хуткасц' яго руху, вылучыл1 структурны элемент атама электрон. Зробленыя адкрыцц: збянтэжылі некаторых вучоных, вы.чазваліся нават меркаваняг, што матэры? больш няма, яе развеяў вецер найноўшай навук:.
Але такія заявы не ўлічвалі, што нашы веды аб рэчаіснасці зусім не з’яўляюцца нейк'м заўсёды роўным сабе маналітам. Мысленне пранікае ва ўсё больш тонкія структуры светабудовы, і тое, што яшчэ ўчора разглядалася як абсалютна фундаментальны ўзровень быцця, сёння ўжо так не выглядае. У гэтай сітуацыі лагічным аказаўся пераход да гнасеалагічнага тлумачэння сутнасці матэрыі.
Першыя крокі ў дадзеным напрамку былі зроблены яшчэ француз-
с«: м матэрыялістамі ХУ’ІІ стагоддзя. Цюаго сцвярджаў, што матэрыя гэта істота, якая знаходз'цца па за нам:, гэта ўсё тое, што вызывае ў -■ас пачуцці. Аднак ён прадаўжаў надаваць матэрьг адпаведна з запатрабаваннямг таго часу абмежаваны набор механ^чных уласц'васцей, а гэта не дазваляла пеоайсц: да пры:чй,ылова новага дыялектычнага яе тлумачэння.
Заснавальн кам сучаснага разумення матэры1 можна лічыць Я. В. Пляханава. Добра знаёмы ? дасягненням прыродазнаўства, расхіс-~ таўшым' застарэлыч ўяўленн аб матэрьг, ён адзначаў. што „матэрыяй пав нна быць прызнана тое у „сабе ;снае”), што апасродчавана або
непасрэдна дзейн!чае ц можа дзейнчаць на нашы ,'Плеханов Г. В. Нзбр. фхлос. промзв. В с-ті т. Т. г.
знешнія пачуцц: М., 1957. С 469).
Матэрыя супрацьстаДь нашай звядомасй/, выч.л.кае ў нас пэўныя пачуцці і спараджае дэальныя вэбразы. Пляханавым че вылучаюцца больш асобныя рэал:і. Затое падкрэсл^ваецца самадастатковас.ць матэрьг, яе першаснасць у дачыненн да свядомасці.
ак-м чынам, паняцце матэрьг азначае незалежную ад свядомасц; самастойную рэальнасць, што зяўляецца субстанцыяй : агульным зместам усіх рэчаў ■ з’яў. Уздзейн чаючы прама або ўскосна на органы пачуццяў чалавека, яны становяцца набыткам нашай свядомасці. Гэта вызначэнне змяшчае асноўныя моманты дыялектычнай канцэпцыі матэрьг Па-першае матэрыя разглядаецца як аб'ектыўная рэальнасць, г. зн. падкрэсл ваецца яе самадастатковасць і незалежнасць ад свядомасй/. Яна вызтупае ў якасц: інтэгральнай зыходнай сутнасці быцця. Па-другое, зазначаецца той непарушны факт, што як актыўны пачатак матэрыя аказваецца асновай усіх канкрэтных рэчаў, уласцівасцей аднос:н. Па-трэцяе, мэтэрыя выяўляе інварыянтны змест любых рэал й, як; захоўваецца пры пераходзе ад адных рэчаў да другіх. Па-чацвертае, сцвярджаецца пазнавальнасць свету, што ўступае ў кантакт з адораным розумам чалавекам.
Сучасная навука і ф^ласоф'я пацвярджаюць тэзіс старажытных мысл!й,еляў дб нествараемасц: і незн:шчаемасц1 матэрыі. Змяняюцца і пераходзяць адна ў адну формы і станы матэрыі. Адны элементарныя часц’нкі здольны пераў’варацца ў другія, яны могуць таксама пераходз’ць у выпраменьванне. Абіятычная прырода пры пэўных умовах параджае жыццё. Але пры ўс'х зменах агульны баланс матэрыі застаецца роўным самому сабе. Матэрыя з’яўляецца ўласнай крыніцай і вын кам. Канкрэтна навуковым выяўленнем і абгрунтаваннем філасофскага прынцыпу нествараемасц’ і незн;шчаемасці матэрыі служаць ф^'чныя законы захавання. Ппотэзы аб узн:кненні свету з нічога ' аб смерці космасу разб;ваюцца пад націскам прыоодазнаўчых і ф ласофск:х аргументаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
