Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Як і структурнасць, рух гэта найважнейшая ўласцівасць матэры', яе атрыбут. Матэрыя ;снуе толью ў руху. Гэта ісціна, адчак, не ляжыць на паверхн: з’яў. Філасофія ішла да яе многія сотні год, ды і цяпер яна падзяляецца далёка не ўсім'.
Справа ў тым, што рух спачатку ўсведамляўся толькі ў адным са сва?х варыячтаў як перамяшчэнне прадметаў у прасторы, а паўсядзёчная свядомасць і зараз так яго разумее. Абмежаваны найперш механ:чным: працэсам' паўсядзённы вопыт прымушаў думаць, што цела або рухаецца, або знаходзіцца ў спакоі. У выніку склалася рэзкае процтастаўленне спакою : руху. А паколькі матэрыя атаясамлівалася з рэчыўчасцю, то яе быццё прызнавалася абсалютна чепарушным і нязменным. Вырысоўвалася карціча свету, дзе матэрыя • рух аказваліся розным: сутнасцямі. Крайнімі праяўленчямі такога светаразумення былі погляды антычных аўтараў Краціла і Парменіда. Першы сцвярджаў, што ўсё 'снае ёсць плынь, якая ніколі і нідзе не перарываецца, у якой немагчыма вылучыць ніводнай рэчы, бо кожнае імгненне свет станов!цца іншым. Быццё, так;м чычам, прыраўчоўвалася да руху. Погляды другога был* дыяметральна процілеглымі; быццё вечна застаецца ў абсалютным спако', бо ўяўляе суцэльнае і адчастайнае асяроддзе. Пармен!д па-свойму паслядоўны : лагіччы. Створачае яго фантаз;яй быццё че мае ніякай структуры, ячо недыферэнцыравачае, a таму і нязменнае. Зразумела, чаму гэты філосаф думае, быццам рух
не болей як м!раж, у як;м З'наваты нашы пачуцці.
Найбольш пашыраным стала ўяўленне, згодна з якім натуральным станам прадметаў з’яўляецца спакой. У гэтым выпадку рух аказваецца для х чымсьці знешнім. Яркай праявай такога погляду з’яўляецца канцэпцыя боскага першаштуршка, абазначаемая як дэізм. Арыстоцель, напрыклад, гаварыў, што бог сам заўсёды застаецца ў спакоі, але выконвае функцыю першарухав^ка,які надае 'мпульс усім працэсам, што адбываюцца ў сусвеце.
Так разрываецца адзіная сутнасць на матэрыю, што прызнаецца коснай і інертнай субстанцыяй, і рух як чыстую актыўнасць. Адсюль няцяжка ўявіць, нібыта рух грунтуецца на прынцыпова іншай аснове, чым матэрыя, такая аснова мае, напрыклад, духоўна-энергетыйную прыроду. Амерыканскі філосаф Брайтмен, у прыватнасці, меркаваў, што энергія гэта боская воля ў дзеянні, а матэрыя з’яўляецца ўтворанай ад энергіі сутнасцю.
Упершыню пытанне аб адзінстве матэрыі і руху сфармуляваў у разгорнутым выглядзе англійскі філосаф ХУІІІ ст. Дж. Таланд. У межах панаваўшага на той час механічнага разумення прыроды ён пайшоў далей за ўсіх сваіх сучаснікаў, заявіўшы, што рух зусім не ёсць нешта знешняе для матэрыі, а яе карэнная ўласцівасць. „Я адмаўляю, пераконвае ён апанентаў, што матэрыя ёсць або калі-небудзь была бяздзейснай мёртвай глыбай, якая знаходзіца ў стане абсалютнага спакою” (Англнйскме матерналнсты ХУІІІ в. Собранме пронзведенмй. Т. і. М., 1967. с. 151-152). Сучасная філасофія і навука паглыбляюць і ўзбагачаюць думку аб непарыўнай сувязі матэрыі і руху. Найноўшыя погляды на рух не абмяжоўваюць яго механічным ці якім-небудзь іншым асобным працэсам. Яшчэ Энгельс выказаў правільную і ёмістую думку, што паняцце руху ёсць абстракцыя, якая служыць агульным выразам любой змены (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 20, С. 563). Рух гэта такі атрыбут матэрыі, які, па-сутнасці, з’яўляецца спосабам яе быцця.
Трэба сказаць, што няма і быць не можа руху ўвогуле, роўна, як няма і быць не можа матэрыі ўвогуле. Ён заўсёды прадстаўлены ў канкрэтных працэсах узаемнага пераўтварэння элементарных часцінак, пашырэння Метагалактыкі, метабалічных з’явах у жывых сістэмах, матэрыяльнай вытворчасці ў грамадстве і г. д. Іх спыненне вядзе да знікнення дадзенай якасці аб’екта і пераходу яго ў іншы стан. Спыненне абмену рэчываў азначае трагічную развязку ў жыцці арганізма яго гібель. Цяжка ўявіць да якой сацыяльнай катастрофы ў грамадстве прывяло б поўнае спыненне матэрыяльнай вытворчасці.
Рух матэрыі абсалютны. Гэта значыць, што любыя рэчы і з’явы ўдзельнічаюць у тых альбо іншых працэсах, зазнаюць розныя змены. Але гэта зусім не азначае, як думаў Краціл, што ў свеце няма ніякага пастаянства. Парадокс у тым, што ўстойлівасць, стабільнасць з’яў гэта зноў-такі вынік руху асаблівага роду. Прыгадаем, што структура ёсць такі інварыянтны аспект сістэмы, сутнасць якога ў наяўнасці пэўных сувязей паміж яе элементамі. Але сувязь з неабходнасцю
чыніць узаемадзеянне яна так неад’емна ад яго, як неад’емны ад дрэва ў ясны сонечны дзень яго цень. А вядома ж, што наяўнасць структуры ўказвае на адносную ўстойлівасць аб’екта. Хоць на першы погляд гэта і дзіўна, аднак, менавіта ўнутраны рух матэрыяльнай сістэмы забяспечвае яе стабільнасць.
Такім чынам, атрыманае ад механікі паняцце спакою пасля яго філасофскага абагульнення пашыраецца, набываючы сэнс устойлівасці, стабільнасці. Калі рух абсалютны, то спакой адносны. Разам з тым, ён, як і рух, мае агульны змвст; у свеце ўвесь час адбываюцца змены, але заўсёды ён так альбр інакш уладкаваны. Спакой карацей кажучы, ёсць ні што іншае як захаванне матэрыяльнымі сістэмамі сваёй якаснай вызначанасці.
Усеагульнасць руху і спакою парадзілі ў гісторыі культуры традыцыю падзяляць усё існае на рэчы і працэсы. У яе ёсць нейкія падставы. Калі больш важна выявіць інварыянтныя аспекты зацікавіўшых нас з’яў, мы робім акцэнт на паняцці „рэч”, а калі трэба лрасачыць і апісаць іх цякучасць, зменлівасць, акцэнт пераносіцца на паняцце „працэс”. У рэчаіснасці рэчы і працэсы непадзельныя. Добра вядома, што атам зберагае сваю цэласнасць, дзякуючы ўзаемадзеянню паміж ядром і элетроннай абалонкай. Цалкам зразумела, што поўнае супрацьпастаўленне рэчаў і працэсаў нвправамерна, і калі Шродзінгер гаворыць, што чалавек гэта рой гойоаючых атамаў, то яго словы нелыа разумець літаральна, а трэба разглядаць як цікавую метафару.
Побач з рухам, накіраваным на захаванне матэрыяльнай сістэмы, існуе другі яго тып, які розніцца тым, што звязаны з якаснай зменай аб’екта. Механічнае, фізічнае і любое іншае ўздзеянне на аб’ект, калі яно мацней за яго ўнутраныя сувяэі, разбурае гэты аб’ект і пераводзіць у іншы стан. Вялікую цікавасць маюць тыя якасныя змены, што носяць накіраваны і абумоўлены знутры характар, г. зн. з’яўляюцца развіццём. Эвалюцыя зоркі, выспяванне арганізму, мадэрнізацыя грамадства вось некаторыя мадыфікацыі гэтага працэсу. Усякая сістэма, якая развіваецца, праходзіць розныя яго стадыі: узнікненне, прагрэсіўны рух пры нарастаючай складанасці ўнутраных сувязей і адносін, простыя функцыянальныя змены, нарэшце, дэградацыя і спыненне існавання ў дадзенай якасці.
Спасцігаючы працэсы развіцця, мы адкрываем захапляючую дынаміку матэрыяльнага свету. Кожны аб’ект паўстае перад дапытлівым поглядэм даследчыка як узнікшая ў часе сістэма. Працэсы развіцця неймаверна багатыя і разнастайныя. Сапраўднае развіццё сусвету зусім не з'яўляецца манатонным адналінейным узыходжаннем ад простага да складанага. Яно шматпланавае, ідзе на розных узроўнях матэрыі у мікра-, макраі мегасветах, ажыццяўляючы фантастычныя скачкі да новых формаў быцця жыццё, грамадства, робячы адгалінаванні ад асноўнага ствала эвалюцыі. Адны сістэмы знаходзяцца на ўзыходзячай стадыі развіцця, другія ўжо страцілі свой патэнцыял, старэюць і набліжаюцца да натуральнага канца, трэція аказваюцца звеннямі паслядоўнага руху да сістэм з больш багатымі
функцыянальным: магчымасцям', як:я дазваляюць лепш уп;сацца ў навакольнае асяродд.зе.
Як і цалкам матэрыя, рух характэрызуецца аб’ектыўаасцю, унверсальнасцю, нествараемасцю . незн!шйаемасцю. Адны яго фзрмы здольныя пераходз:ць у другя, але сам рух пры гэтым застаецца. Прыродазнаўчым абгрунтаваннем гэтага палажзння служыць закон захавання пераўтварэння энергіі. Рассыпалася пад націскам ф лаоофск'х прыродазнаўчых аргумзнтаў тэорыя цеплавой смерц сусве^у, згодча з якой меркавалася, што ўое віды энергіі з цягам часу пяройдуць у цеплавую, тэмпература ў космасе выраўняецца, а гэта прывядзе да спынення ўс:х працэсаў і змярцвення космасу.
Рух заўсёды мзе тэндэнцпію да пэўнай уладкаванасц\ Ён н кол: не быэае цалкам хаатычным. Глыбокая сувязь пам^ж рухам і ГІРАБЛЕМА структурай не толькі ў тым, што с'стэма не ЎНУТРАНАЙ можа ўзнкнуць без узаемадзеяння яе АРГАНІЗАЦЫІРУХУ элементаў, але яш"э ; ў тым, што сам рух структураваны. Тое, што на адмым узроўні будовы матэрьг выглядае як хаос, на другім ужо выяўляе свой с!стэмны характар. Буянства энергіі, што вызваляецца тэрмаядзернымі рэакцыямі, Жя працякаюць у нетрах зоркі, уц^хам^рваецца гравітацыйнымі сілам:. Апошнія не даюць зорцы разарвацца. Гэтыя розныя сілы раптам аказваюцца ў адной запрэжцы : сукупнымі намаганнямі забяспечваюць зладжанае функцыянаванне касмічнага цела.
Можна вылучыць у структуры руху тры яго бак! ці моманты ' цэлы шзраг формаў. Спачатку засярбдзім увагу на асобных момантах руху. Адрозніваюць такія яго бакі як самарух, дзеянне ; адлюстраванне.
Ідэя, самаруху матэрыі адыграла важную прадукцыйную ролю ў гісторыі філасофіі. Яе прыхільнікі напрацоўвалі матэрыял, як: паказваў, што для тпумачэння любых матэрыяльных з’яў няма неабходнасці звяртацца да тагасветных акалічнасцей, іх прычыны трэба шукаць у самой прыродзе ці ў грамадскім жыцці. У нашым выпадку оамарух разглядаецца ў больш вузкім сэнсе, як саамадвольныя працэсы, як'я маюць прычыну ва ўнутраным ладзе матэрыяльных сістэм. іх прыкладамі служаць радыёактыўны распад»некаторых хімічных элементаў, развіццё арганізмаў і т. п. Самарух з’яўляецца асновай і пачаткам любога працэсу. Без яго немагчыма ні ўздзеянне прадметаў адзін на адзін, ні змяненне сістэм пад націскам знешніх абстав н.
Наступным момантам руху з’яўляецца дзеянне, сутнасць якога ў пераўтварэнні ўнутраных працэсаў сістэмы ў яе знешнюю актыўнасць. Так, вызваляемая пры тэрмаядзерных рэакцыях на Сонцы энэргія абарачаецца цеплынёй і святлом, якія, дасягаючы нашай планеты, ініцыіруюць працэс фотасінтэзу і ствараюць спрыяльныя ўмовы для росту расл:н.
Адлюстраванне як кампанента руху гэта змяненне матэрыяльнай сістэмы пад уплывам аказанага на яе ўздзеяння. Простым яго прыкла-
дам з'яўляецца пашырэнне металу ад нагрэву. Усе тры ба< руху цесна звязаны пам ж оабой : здольны пераходзчіь адзін у адзін.
КНІГІ ОНЛАЙН
