Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Б'/рленне патоку вулкан:чнай лавы, распусканне кветк', усмешха дз цяц кожны з гэтых : бясконцага мноства ;ншых працэсаў непаўторны валодае шзрагам ндыв дуальных рысаў. Але сярод неагляднага ак яну дзеянняў, змен пераўтварэнняў мсжна знайсці шмат падобных працэсаў. іх прынята разглядаць як асобныя формы руху. Пазнанне розных формаў руху ўчбагачае нашы ўяўленн! аб яго структуры, без якх карц на сусвету была б няпоўнай. Разнастайнасць руху абумзв ла зяўленне мнсства навук, што вывучаюць яго асобныя формы. Зразумела пагэтаму ц кавасць навукоўцаў да праблемы 2:стэматызацы формаў руху. Прыкметныя вын:кі на гэтым шляху был: дасягнуты Платонам Арыстоцелем, Бэканам, Энгельсам.
3 паз цы' сучаснай навук: мэтазгодна адрозніваць агульныя і спецыфічныя формы руху. Агульныя формы оуху не звязаны ні з як'м асобным здатэрыяльным чосьб;там. Яны праяўляюцца на розных структурных узроўнях матэаы , г. зн., што так я формы прадстаўляюць агульныя тыпы функцыянавання нясходных па сваёй рэчыўнай аснове сістэм. Спецыф'чныя формы руху, наадварот, звязаны тольк: з пэўнымі матэрыяльным? нось б;тамі. С'стэма такіх формаў зупадае з :еоархіяй структурных узроўняў матэрыі. Да агульных формаў руху належаць так я, як механ;чная, цеплавая, к бернетычная, электрамагн тная : грав тацыйная. У якасц асноўных спецыфічных фэрмаў руху вылучаюць узаемапераўтварэнн: элементарных часцінак' палёў, унутрыатамныя працэсы, Х‘м чныя пераўтварэнн:, малекулярныя працэсы, геалагічную форму руху, б;ялаг;чныя працэсы, грамадркае жыццё, розныя касм'чныя працэсы.
Нашы веды аб формах руху з яўляюцца адкрытай с'стэмай. Выяўленне новых узроўняў структурнай арганізацыі матэрыі і новых тыпаў матэрыяльных працэсаў прыбаўляе да класіфікацыі і новыя формы руху. Кожны тып матэрыяльных працэсаў ладпарадкаваны оваім спецыфічным заканамернасцям. Нельга растлумачыць фіз’чнымі ці х м чнымі акал:чнасцям\ чаму алень к даецца на ваўка, абараняючы сва;х дзіцянят. Спроба зразумець з явы шляхам поўнага звядзення вышэйшых форм руху да больш н:зк;х аказалася безпадстаўнай. Аднак неапраўдана ' адваротнае, кал: вышзйшыя формы руху цалкам адрываюць ад больш н<зк!х. Так дзейнічалі віталісты, якія меркавалі, быццам жыццё не змяшчае ў сабе Н'якіх ншых прасцейшых за яго працэсаў. Тым самым яны отрачвалі магчымасць фізіка-х'мічнага аналізу з яў жывой прыроды.
Своеасаблівасць формаў руху зусім не адмаўляе іх узаемасувязі. Вышэйшыя і ніжэйшыя формы руху маюць дачыненне адна да адной. Паміж імі існуе як генетычная, так і структурная сувязь. Вышэйшыя формы не тольк; ўзн^каюць на аснове н!жэйшых, але : ўключаюць іх у свой змест, хаця і ў істотна змененым выглядзе, што выяўляецца ў падпарадкаванн; адносна простых працэсаў больш складаным. Унікнуўшы ў сутнасць сацыяльных з’яў, мы пераконваемся, што яны дапускаюць : механічныя, і эле'ктрычныя, і біялагічныя, і шмат як:я ншыя
працэсы, што выкарыстоўваюцца чалавекам у матэрыяльнай вытворчасц:. Аднак тут яны ўжо функцыянуюць не самі па сабе, а накіроўваюцца грамадствам як адухаўлёнай матэрыяй. Хітрасць чалавека ў тым, што ён умее дасягаць плануемых мэтаў праз уключэнне прыродных сіл у механізм сацыяльнага дзеяння.
У навакольным свеце наглядаецца дзіўная дапасаванасць якасна розных працэсаў, што наводзіць на думку; не толькі асобныя простыя працэсы і тыпы руху ствараюць аснову для з’яўлення больш складаных, але і самі падпарадкоўваюцца законам цэлага, уяўляючы розныя яго бакі, звенні, этапы. Добра вядома, што дыферэнцыяцыя біясферы на спецыфічныя ўзроўні абумоўлена яе развіццём як адзінай цэласнай сістэмы. Навукай адкрыты вельмі цікавыя факты, якія сведчаць: з’яўленне чалавека гэта вынік складанага спалучэння ў нашым кутку сусвету розных працэсаў, канцэнтраваным выразам якіх служаць фізічныя канстанты. Значэнні апошніх адпавядаюць неабходным умовам з’яўлення жыцця і чалавека. Можна з поўным правам сказаць: жыццё касмічная з’ява.
Метад рэдукцыі, несумненна, мае пэўную эўрыстычную каштоўнасць. Да яго звяртаецца біёлаг, калі з дапамогай фізічных і хімічных ведаў імкнецца зразумець таямніцы жыцця. Ён патрэбен хіміку, які абапіраецца на законы квантавай механікі, калі даследуе тое ці іншае рэчыва. Нельга тольк: забываць аб межах выкарыстання гэтага метаду.
Яшчэ адна выснова, якую можна зрабіць, ёсць лагічны вынік са сцвярджэння аб узаемнай сувязі розных формаў руху, іх здольнасці пераходзіць у адпаведных умовах адна ў адну. Яна заключаецца ў патрабаванні дапоўніць рэдукцыю процілеглым метадам, які б дазваляў інтэгрыраваць тыя формы руху, што ўдзельнічаюць у складаных працэсах. Тэарэтычнае ўвасабленне такі метад знаходзіць у прынцыпе цэласнасці. Мы ўжо пераканаліся, што добрае валоданне законамі біясферы прыкметна ўзмацняе творчы патэнцыял навукоўца, які даследуе прыватныя праяўленні жывой матэрыі, а разуменне спецыфікі сацыяльных з’яў дазваляе грунтоўна разабрацца ў механізме развіцця тэхнікі, якая асім'люе шырокі расенал прыродных працэсаў.
Практычная дзейнасць людзей была б немагчымай без умення арыентавацца ў ПРЫРОЛА ПРАСТОРЫ прасторы і часе. Вельмі часта ўзнікае І ЧАСУ неабходнасць вызначыць месцазнаходжан-
не якога-небудзь аб’екта, яго памеры, (Ьорму, суадносіны частак, становішча сярод іншых матэрыяльных утварэнняў. He менш важна бывае ўстанавіць, калі адбылася пэўная падзея, колькі яна доўжылася, у якім тэмпе і рытме яна разгортвалася і г. д. Прасторавыя і часавыя характарыстыкі з’яў ужываюцца ў самых розных галінах прыродазнаўства, гуманітарных і міждысцыплінарных ведаў. Матэматыкі карыстаюцца паняццем шматмернай гільбертавай прасторы, касмолагі будуюць мадэлі прасторава-часавой структуры нашага Сусвету і іншых гіпатэтычна магчымых светаў, гістооы,';
аднаўляюць прастору : час тых цывілізацый, якія некалі жылі на Зямлі.
У паўсядзённым жыцц: рэдка хто задумваецца над тым, што ж такое час і прастора9 Далучаючыся да культуры, мы міжвольна засвойваем і распаўсюджаныя ў ёй погляды на гэтыя феномены. Складваецца ўражанне іх відавочнасці і прастаты. Ілюзорнасць падобных уяўленняў адразу развейваецца, калі справа даходзіць да тэарэтычнага асэнсавання прасторы і часу. Вядомы прадстаўнік філасофіі ранняга сярэднявечча Аўгусцін Блажэнны дзеліцца сваімі разважаннямі; „Што ж такое час? Пакуль ніхто мяне аб тым не пытаё, я разумею і не адчуваю ніякіх цяжкасцей; але як толькі я хачу даць адказ аб гэтым, то адоазу заходжу ў тупік” (Антологмя мнровой фнлософнм. Т. I. Ч. 2. С. 586).
Праблема прасторы і часу з’яўляецца прадметам вострых філасофскіх дыскусій. Гісторыя іх даследавання поўна драматычнага саперніцтва дзвюх асноўных канцэпцый субстанцыянальнай і_рэляцыйнай. Прых!Льнікамі першай былі такія буйныя велічыні ў навуковым свеце, /■як Дэмакрыт і_Ньютан. Яны меркавалі, што прастора і час нагадваюць своеасаблівую сцэну, на падмостках якой адбываюцца ўсе падзеі натуральнай г сторы;. Так, прастора, створанай.Дэмакрытам тэорыі, гэта пустата, у якой рухаюцца атамы. Што тычыцца часу, то’еТГуяўтгйўся накшталт нейкага назалежнага ад рэальных падзей патоку, цячэнне якога зус!м аднолькавае ва ўсіх кутках свету.
Неабходна адзначыць, што станоўчым вынікам развіцця субстанцыянальнай канцэпцыі стала, па-першае, сцвярджэнне ідэі аб дбектыўнасці прасторы і часу і, па.-др.уг.о£, прызнанне іх у якасці неабходнай умовы быцця асобных рэчаў і з’яў. Між тым з’яўленне неэўклідавых геаметрый, даказаўшых прынцыповую дапусцімасць розных прасторавых структур, і тэорыі адноснасці, абгрунтаваўшай залежнасць прасторава-часавых паратпетраў ад руху і масы матэрыяльных сістэм, сур’ёзна падарвала пазіцыю прыхільнікаў субстанцыянальнай канцэпцыі.
Рэляцыйная канцэпцыя прадстаўлена ў працах не менш вядомых філосафаў і вучоных. Яна займае віднае месца ў творах Арыстойе.ла. Лейбніца, Эйнштэйна. Філасофскі сэнс рэляцыйных ўяўленняў заключаны ў ТЫМ, Штб'прасторы і часу надаецца статус усеагульных цесна злучаных паміж сабой бакоў матэрыяльнага свету. Паводле_Арыетоцеля. не. існуе прасторы без цел. Думка аб абсалютнай прыродзе прасторы і аб пустым патоку часу падвяргаецца рашучай крытыцы Лейбніцам._Філосаф мяркуе,.што час ёсць парадак наступлення з’яў, якія ўспрымаюцца пачуццямі, а таксама адносіны паміж падзеямі, што вызначаюцца гэтым парадкам. Рэляцыйная мадэль трывала ўсталявалася ў сучаснай карціне свету. Шэраг яе палажэнняў досыць паспяхова выкарыстоўваюць спецыяльныя навукі'біялогія, псіхалогія, гісторыя.
Важна адрозніваць рэальныя, перцэптуальныя і канцэптуальныя час і прастору. Рэальныя прастора і час з’яўляюцца формамі існавання матэрыі. Разам з тым яны ўтвараюць універсальныя ўмовы быцця канкрэтных матэрыяльных сістэм. Прастора і час рэальны таму, што
ўсе з’явы матэрыяльнай рэчаіснасці падпарадхаваны аб ектыўным законам каардынацыі і субардынацыі. Можна сказаць, што рэальная прастора гэта ўсеагульная форма існавання матэры', якая выяўляе структурнасць, працягласць і ўзаемнае становішча матэрыяльных сістэм. Катэгорыя прасторы характэрызуе арганізацыю матэрыяльнага свету як вынік яго станаўлення. Пры гэтым мы адцягваемся ад тых змен і працэсаў, якія да яе прывялі. Хаця зусім відавочна, што без іх прасторавая ўладкаванасць свету была б немагчымай.
Катогорыя часу, насупраць, звяртае ўвагу на няспынную зменлівасць з яў, пэуную накіраванасць працэсаў і іх незваротнасць, зазначае тую акапічнасць, што ўсе працэсы маюць характэрны рытм. Пры гэтым мы мусім абстрагавацца ўжо ад вядомай стабільнасці і ўстойлівасц; матэрыяльных сістэм. У такім эыпадку рэальны час гэта ўсеагульная форма ’снавання матэрыі, якая выяўпяе структурнасць і працягласць аб'ектыўных працэсаў, а таксама пэўную паслядоўнасць падзей.
Валодаючы ўласнай прасторава-часавой стоуктурай, кожны аб’ект існуе ў больш маштабнай прасторы таго матэрыяльнага асяроддзя, часткай якога ён з’яўляецца. Ён таксама ўцягнуты ў паток часу, я< выклікан працэсамі, што адбываюцца ў гэтай надсістэме. Апошнгя прасторава-часавыя адносіны ўтвараюць натуральныя ўмовы быцця дадзенага аб’екта. МенавЧа на гэтай падставе адрозн'ваюць біялапчны ўзрост чапавека той, што звязаны з яго ўпасным часам, і пашпартны той, што вымяраецца абарачэннем Зямлі вако.п Сонца. Пам:ж імі магчыма давопі прыкметнае вазыходжанне. Ус>м эядома, што людзі старэюць з рознай хуткасцю.
КНІГІ ОНЛАЙН
