Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Сучасныя філасофія навука даказваюць, што прастора і час знаходзяцца ў непарыўным адзінстве паміж габрй > з нупяюп.па неабхппннмі пваявамі матэрьг. Стоуктуоаванасць матэры і яе рух з неабходнасцю дапускаюць наяўнасць прасторавых і часавых уласцівасцей у прадметнай рэча;снасці. Да месца нагадаць, што адным з вын:каў узаемадзеяння матэрыяльных аб’ектаў з’яўляецца ўсталяванне рэальных прасторавых і часавых адносін. Гэтыя філасофскія разважанн; знаходзяць трывалае абгрунтаванне ў назуцы. Спецыяльная тэорыя адноснасц; разглядае метрычныя параметры фізічнай прасторы і часу ў цеснай карэляцыі адзін з адным. Аказваецца, што час цел, якія рухаюцца адносна сістэмы адліку запавольваецца, а іх л'нейныя ламеры скарачаюцца ў напрамку руху. Пры гэтым наз’раецца цікавая залежнасць паміж прасторавымі і часавым: параметрамі цел. Сутнасць яе ў тым, што скарачэнне прасторавага інтэрвалу непазбежна вядзе да такога ж павел:чэння часавога, і наадварот. Эфект выяўляецца пры вялікіх хуткасцях, блізкіх да хуткасці святла, Разв'ваючы далей гэтую тэму, агульная тэорыя адноснасці разглядае прастору і час як функцыі мас. Целы з вялікай масай скрыўляюць прастору, г. зн. адбываецца змяненне яе метрык; яна адхіляецца ад эўклідавай, і запавольваюць бег часу.
Рэальныя прастора і час характарызуюцца пэўнай размернасцю. У макраскапічным свеце прастора мае тры вымярэнні, а час адно.
Гэта эмп'рычна ўстанеўпеньі ±акт. Зыказваецца меркаванне, што размеэнасць прасторы , часу залежаць ад тыпу ўзаемадзеяння цел. Калі у^чзаюцца скажам, тольч: механ'чныя ўзаемадзеянн:, тады размернасць вэізначаецца суадносінам 3 + 1, а кал1 ўл;чваюць : другія яго тыпы элекгсамагн'тнае. грав’тацыйнае, мэднае слабае, тады размернасць змянчецца. У тэоры суперграэ:тацы;, напрыклад, уводзцца 10-мерная прастора -час. Мяркуецца, што яна праяўляецца ў гпыб нях мікрасвету. А наша 3-мерная прастора і 1-мерны час разглядаюцца як яе махраскапчныя праявы. Астатчія вымярэнні аказваюцца як бы згорнутым: ў гэтай вобласці свет.у.
Так м чынам сучасныя фласоф'Я навука дапускаюць існаванне нязвыклых в^аў матэры’, для як;х чатырохмерная прастора час аказваецца занадта цеснай Такая магчымасць не супярэчыць філасофок м прынцыпам ц: як м-небудзь фундаментальным адкрыццям навук . Давол верагодна снаванне ў рэчаснасц' светаў з іншай размернасцю прасторы часу. Але гэта яшчэ трэба даказаць.
Адной з асноўных уласц'васцей рэальнага часу з'яўляецца яго аднанак раванасць ёч цячэ з мінулага праз цяперашняе ў будучае. Нельга вярнуць пражыты час, з якой бы жарсцю мы таго не жадал:. Час няўуюльна бяжыць тольк: наперад.
Асэнсаванне оутнасц быцця даўно прыводзіла ф:лосафаў да праблемы бясконцасц: свету ў прасторы часе. Спачатку найчасцей звяртал ўвагу на яе колькасны аспект. Прасторавая бясконцасць у так:м эыпадку разумелася як бязмежнае пашырэнне ва ўоіх напрамках вядомых тыпау матэрыяльных с'стэм, а бясконцасць часу як манатонная працягласць вядомых працэсаў. Аднак ужо Гегель бачыў слабасць ладобнага тлумачэння бясконцасц:, называючы яе дурной. Дыялектычнае оазуменне прасторава-часавой бясконцасці свету прымае ў разл к таксама якасны аспект гэтай з’явы. Бясконцасць свету разглядаецца ўжо як яго невычарпальнасць. Можна размаўляць аб экстэнс’ўнай інтэнс^ўнай невы“арпальнасці матэрыі, альбо аб бясконцасц' прасторы ўшыр : ўглыб. Прастора бясконцая ўшыр, таму што прынцыпова немагчыма :снаванне абсалютна замкнёных матэрыяльны-' с;стэм. Закрытыя для адных в:даў узаемадзеяння сістэмы, адкрыты для друг х. Нават гпатэтычныя „чорныя дзірк:” падвяргаюцца дзеянню грав тацыйных с л. У кожнай сістэмы ёсць выхад па-за, у як’сь ншы свет. Прастора бясконцая ўглыб, таму што матэрыя вельмі складаная, любы аб ект дыферанцыраваны ўнутры сябе, а ў прыродзе адсутн'чаюць як я б ні было абсалютна фундаментальныя ўтварэнні.
Час таксама. бясконцы, што выяўляецца ў прынцыповай незамкнёнасц і структураванасц любых матэрыяльных працэсаў, у іх якаснай разнастайнасц'.
Рэальны час супярэчл вы. Ён змяшчае, здаваяася б, неверагоднае адз нотва чаоовасц: і вечнасіу. У паняцц: часовасці фіксуецца момант зменл васц быцця, мінучасць ус!х асобных рэчаў. У паняцці вечнасці, наадварот, адлюстроўваецца няспыннасць, непераходлівасць быцця. Аднак вечнасць як часавая бясконцасць матэрыяльнага свету не
'снуе сама па сабе. Канкрэтныя рэчы, з'явы, працэсы таксама маюць да яе дачыненне. іх зн кненне не бывае бясследным яны даюць жыццё іншым рэчам, з явам, працэсам.
У безупынным патоку змен людз: палка шукаюць праяўленне вечнага. трывалага. ашчаднага. „Нічога нельга люб!ць, акрамя вечнасц , сцвярджае Бярдзяеў, ...імгненне поўнавартасна, кал яно тычыцца да вечнасіг, кэлг яно ёсць выхад з часу:’ (Нмколай Бердяев. Самопознанче. Олыт фмлософской автобясграфмн. М., 199". С. 32). Чалавек жыве з надзеяй рэал заваць сябе ў прадуктах дзейнасц' створаных прадметах, выказаных думках, здзяйснёных учынках : т. п. Матэрыял:зуючыся,яго дзеянні ператвараюцца ў йеномены культуры, знаходзячы ў ёй сэнс і значэнне. Праз культуру адбызаецца траноляцыя чалавечых каштоўнасцей.
Але часовасць, канечнасць асобных падзей, працэсаў і станаў іх пераходлвы характар маюць не меншае значэнне для чалавека. Пагэтаму Бярдзяеў мае рацыю тольк: часткова. Паток змен ёсць неабходная важная ўмова абнаўлення свету. У чалавека, дзейнасць якога нос:ць асэнсаваны характар, з'яўляецца магчымасць ацэнк: падзей ' выбаруДапускаючы памылк:, можна :х папраўляць назапашэаць станоўчы вопыт. Уласна кажучы, без магчымасір самаразв цця творчай перабудовы грамадства прыроды нашым спадзяванням че суджана было 5 здэейснДца.
Дыалектыка часовага : вечнага к дае нас у паток палк:х перажыванняў уласнага быцця поўн ць жыццё глыбок м сэнсам Напружаная калізія гэтых проц:легласцей праходз'ць праз лёсы людзей. Яна выткана з пастаянных пераходаў ад горкага пачуцця адзіноты да хвалюючага ўсведамлення еднасц: Я і Ты і нават дачынення да сусветных падзей, ад разгубленасц: і прыгнечанасці перад магутнымі с;лам: соцыуму і космасу да захаплення гармон яй і грандыёзнасцю светабудовы, неадольным жаданнем раскрыць у актыўных адносінах да
рэчаіснасці свае задатк'
ПРАСТОРАІ ЧАС ЯК ФЕНОМЕНЫ СВЯПОМАСПІ
здольнасц .
Для чалавечай практыкі вял'кае значэнне маюць не тольк рэальныя прастора : час, але тыя; што прадстаўлены ў з’явах свядомасці, г. зн. перцэптуальныя канцэптуальныя. Справа ў тым, што рэальныя прастора : час даны чам апасродкавана праз нашы ўспрыманн і мысленне. Адным з
першых уовядоміў непарыўную сувязь прасторава-часавых уяўленняў з тым, як нашы органы пачуццяў уладкоўваюць выкліканыя прадметамі знешняга свету ўражанні, І. Кант, для якога прастора і час былі формам: пачуццёвага суэірання.
Перцэптуальныя і канцэптуальныя прастора і час па сутнасц з’яўляюцца адлюстраваннем свядомасцю чалавека рэальных прасторава-часавых адносін. Перцэптуальныя прастора і час ёсць сфарміраваныя з дапамогай органаў пачуццяў і перш за ўсё зроку вобразы апошн’х, а канцэптуальныя гэта абстрактна-тэарэтычнае апісанне і тлумачэнне так:х аднос:н. Перцэптуальныя і канцэптуальныя прастора
час дазваляюць чалавеку больш-менш паспяхова арыетавацца ў аэальных прасторава-чаоавых аднос;нах, але поўнага супадзення іх з гэтым аднос'нам: няма.
Перцэптуальныя прастора час залежаць не толькі ад прадметнага аояроддзя, якое ўздзейн чае на чалавека, але яшчэ і ад уласнага пс х чнага стану, ад сілы ўяўлення. Свядомасць можа імгненна вяртаць нас у тыя даўн я часы, калі па зямл блукал аграмадныя дыназаўры, а паветра рассякал магутныя крылы птэрадакціляў, ці гэтаксама ж хутка перанос'ць у далёкую будучыню. Назраючы за меряцам, мы сачым невллж дыок, як знгходз'цца ад нас на адлегласці ў нейкія 2-3 к'ламетры, хаця ён зяўляецца дастаткова буйным касмічным целам, размешчаным амаль у 385 тысячах кламетраў ад Зямлі. Нягледзячы, аднак, на так я аберацыі псіхікі, мы, калі выходзім з пакоя нак роўваемая да дзвярэй, а не тыкаемся ілбом у сцяну, г. зн. мы умеем больш-менш прав льна арыентавацца ў прасторы. Чалавеку ўласц в=е пачуццё часу, яхое заснавана на тым, што клеткі цела, a ■аксама сэрца, нырк: і іншыя органы Функцыянуюць у пэўным рытме, выступаю-ы ў ролі унутранага гадз'нн:ка. Баксёр на рынгу, напрыклад, адчувае канец раунда А некаторыя людз здольны прачынацца ў дакладнае вызначаны -ас.
Калі вобразы перцэптуальных прасторы і часу носяць пачуццёваканкрэты характар, то канцэптуальных паўстаюць у абстрактна-сімвалічнай форме. Апошнія адлюстроўваюць рэальныя адносіны праз ф^ласофскія катэгорыі і спецыяльна-навуковыя паняцці, вынікам чаго зяўляюцца шматмерныя і бясконцамерныя матэматычныя прасторы, прастора і час класічнай механікі або спецыяльнай тэорыі адноснасці і г. д. Канцэптуальныя прастора і час пераадольваюць межы пачуццёвага ўспрымання і адбіваюцца ў мадэлях, якія ўсё глыбей адлюстроўваюць рэальныя структуры. Аднак ніводная тэарэтычная мадэль не здольна ўзнавіць усяго багацця рэальных прасторава-часавых адносін. Пра гэта нельга забываць, бо магчымы памылкі атаясамлівання канцэптуальных і рэальных прасторы і часу, што змяшчае пагрозу дагматызацьп тэорыі і з'яўляецца перашкодай на шляхах развіцця навукі.
Здараецца і другое, калі перцэптуальныя і канцэптуальныя прастора і час адрываюцца ад рэальных, чаго не здолеў пазбегнуць нават такі выдатны філасофскі розум, якім валодаў Кант. Справядліва прызнаўшы існаванне суб’ектыўных, знітаваных з працай органаў пачуццяў прасторава-часавых форм, ён лічыў іх адзіна магчымымі. Абсалютызацыяй перцэптуальных прасторы і часу тлумачыцца ягоная перакананне, быццам прынцыпова немагчыма іншая за эўклідаву геаметрыя. Але Лабачэўскі хутка яго абверг. Створаная казанскім матэматыкам геаметрыя паказала вядомую незалежнасць тэарэтычнага мыслення ад пачуццёва-наглядных вобразаў.
існаванне сваеасаблівых відаў матэрьг і асобных формаў яе руху зусім натуральна РАЗНАСТАЙНАСНЬ суправаджаецца разнастайнасцю спецыФОРМ ПРАСТОРЫ Фічных формаў прасторы і часу. Гэты тэзіс
І ЧАСУ абапіраецца на фундаментальныя вынікі
найноўшых ф'ласофскіх даследаванняў і навуковых адкрыццяў. Сур’ёзныя і грунтоўныя аргументы выстаўляюцца сёння супраць канцэпцы , што сцвярджае, нібыта ўсе без выключэння працэсы адбываюцца ў фізічных прасторы і часе.
КНІГІ ОНЛАЙН
