Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
агульных заканамернасцей самаруху матэрьг і адлюстравання яго ў свядомасц:, складаецца ў маркс'сцкай ф ласофН.
Дыялектычныя дэ', псгляды ўзн;каюць з першых крокаў ф:ласофскай думк', маюць сваю гісторыю. Зылучаюць наступныя гістарычныя формы дыялектык: дыялектыка старажытнай ф ласофч, тэорыя дыялектык:, распрацаваная прадстаўН'кам. нямецкайклас чнай ласоф і; матзрыялістычная дыялектыка. Адрозненне гэтых форм дыялектык' залежыць ад змен у культурным свеце чалавецтва. ад развцця навуковых ведаў грамадск;х патрэб.
Для дыялектычных поглядаў антычных ф^лосафаў уласц’ва аптым'стычнае ўспрыманне прыроды як снуючага цэлага. Космас для >х не таямніца, а пэўная в'давочнасць, жывая ; разумная, якая знаходзіцца ў аечным станаўленн1 і пеоаадоленн: хаосу. Дыялечтычныя разважанН' ф^лосафаў 'таоажытнасц знаходзяцца яшчэ на датэарэтычным узроўн:, выступаюць як стыхійная дыялектыча. Прырода разглядаецца на падставе непасээдных адчуванняў аналогій : гіпотэз. Выказваюцца розныя здагадк:, як^я маюць сэнс, адлюстроўааюць важныя законы быцця, але не могуць яшчэ быць абгрунтавамым'. Так. напрыклад, у Геракл'та мы знаходз'м добрае разуменне асноў дыялектычнага матэрыяп:зму ў Форме так х выказванняў; „Адно і тое ж жывое мёртвае, тое, што лрачнуласч ■ тое, што сггць, маладое старое бо першае знікае ў друпм, а другое у першым”, „Супярэчнасць збл< жае, разнастайнасць параджае прыгожую гармс^'Ю, і ўсё лраз оазлад ствасаецца і г. д. Геракл т П’чыў, што свет н:к:м не створаны, а ёсць „вечна жывы агонь ’ гарэчне якога падтры\л-тваецца праз узаема дзеянне проц;легласцей
Стых'йная дыялечтыка выстулала ў двух фоомах а стансўча» дыялечтыка як распрацоўка некаторых дыялектычных 'дэй : заканамернасцей (Геракл>т); б' адмоўная дыяпектыка як адмаўленне сц ч насц:, таго, што ўтрымлівае ўнутранукг еуттяртчнасць эпеаты). Сэнс поглядаў элеатаў:„сает неоухомы ■ саматоеснм . Іраз сутыкненне гэтых двух падыходаў дзе развчіцё дыялечтыч на працзгу ўсёй гісторыі ф:ласоф’і. Дыялектычныя падыходы зыяўпяюцца ў вучэннях многіх ф-лосафаў м^нулага (Н. Кузанск:, Дж. Бруна. Р. Дэкарт, Б. Спіноза, Ж.-Ж. Руссо, Д. Дзідро і іншыя'. Але новая тэаоэтычная фоома дыялектыкі ўзнікае топьк: ў канцы Xvjti _ пачатку X X стагоддзяў.
Класічная нямецкая ф'Ласофія распрацоўзае дычіектыну як навукова-рацыянальны метад. Пачынае Качт, адзначыўшы ачтыном і (грэч супярэчнасць закона самому сабе'і розуму, кал: ён хоча зразумець навакольны свет. Антыномн дэманструюць супяоячнасць розуму няздольнасць яго адлюстраваць сэнс рэчаў. За антыноміям' К.анта стаяць рэальныя навуковыя праблемы, супярэчнасць самога быцця. Гегель шукае шлях вырашэння антыноміі, так; матад пазнання ісц'ны, які ўлічваў бы супярэчныя аспечты. Гэта метад дыялекгык', метад „разумення проц'легласцей у іх адз'Нстве’. Гегель распрацоўвае дыялектыку як логіку > тэорыю оазнання, дае сістэму катэгорый за^о наў дыялектыкі. Дыялектыка Гегеля гэта самаразв'ццё аб’ектыўяай
ідэі, самарух паняццяў, як;я параджаюць прыроду і грамадства. Так> падыход дае арыентацыю на зняцце супярэчнасцей у мысленні; а не на практыцы.
МатэрыялФтычная дыялектыка скпадаецца на шляху абагульнення ўсёй грамадска-гстарычнай лрактыкі і назукоаага пазнання, усёй духоўнай культуры грамадства. У цэнтры разважанняў знаходзіцца ідэя аб дыялектычнасц' самой аб’ектыўнай рэальнасцк Аб’ектыўная дыялектыча прыроды ' грамадства гаворыць аб сабе праз універсальную ўзаемасувязь прадметаў 1 з яў (структурны аспект дыялектыкі); іх рух і змены (аспект працэсу), узн'кненне новай вышэйшай якасці (аспект разв'цця). Аб’ектыўную дыялектыку адрозніваюць ад субектыўнай дыялектыкі. Суб’ектыўная дыялектыка разглядаецца ў трох праяўленнях: а) як стыхійнае адлюстраванне аб’ектыўнай дыялектык' ў мысленні людзей, б) як наяўнасць спецыфічных законаў пазнання мыслення, в) як тэорыя дыялектыкі.
Дыялектычнае мысленне не прыроджаны талант, а дасягненне культуры, якім трэба авалодаць. Гэта патрабуе не толькі ведання тэорыі дыялектык', але пэўных навыкаў, трэніроўкі. Дыялектыка з’яўляецца не проста тэорыяй, але і творчым метадам, шляхам асэнсавання ўсё новых бакоў быцця, розных з’яў, праблем. Авалодаць так'м метадам складана. У паўсядзённым жыцці людз* звычайна разважаюць больш проста, аднабакова, не звяртаючы асаблівай увагі на супярэчнасц; з яў, іх якасныя змены, залежнасць ад многіх умоў.
Матэрыялісты“ная дыялектыка, як і ўсякая іншая навука, уяўляе сабой сістэму СТРУКТУРА І прынцыпаў, законаў ■ катэгорый.
ЗМЕСТТЭОРЫІ Прынцыпы гэта ўоеагульныя і ўніверЛЫЯЛЕКТЫКІ. сальныя 'дэа падыходы, йкія вызначаюць к;рунак тэорьр, абгрунтоўваюць і раскрываюнь сэнс паняццяў : меркаеанняў у пазнанн'. Прынцыпы складаюць фундамент тэорыі дыялектыкі, бо яны адпюстроўваюць асновы быцця і пазнання. Разглядаюцца і традыцыйна поызнаюцца перш за ўсё два прынцыпы; прынцып сувязі і прынцып разв'цця, як'я выяўляюць сутнасць дыялектыкі.
Сувязь разумеецца як ун;версальнае ўнутранае ўзаемадзеянне, шматразова апасродкаваная і заканамерная бесперапыннасць быцця. Прырода, грамадства і мысленне ўспрымаюцца ў адзінстве, а кожная рэч, з яза як мноства сувязей і адносін. Прынцып сувязі звяртае ўвагу на прасторавую структурна-сістэмную ўстойлівасць рэчаў і быцця ў цэлым, ап^вае „гарызантальны” план быцця, не ўлічваючы часавыя змены. Апе рэчы і з’явы не толькі маюць „гарызантальныя” сувязі, яны рухаюцца, развіваюцца, маюціі генетычныя сувязі. Прынцып развіцця ф’ксуе другі ў''еагульны бок быцця; рэчы ўзнікаюць і знікаюць, маюць пачатак : качец, змяняюцца. Свет не толькі існуе ў прасторы, але і змяняецца ў часе.
Разгледжаныя два поынцыпы дыялектыкі перадаюць супярэчлівую, дыялектычныю сутнасць быцця і таму дапаўняюць адзін аднаго. Іх нельга разарваць супрацьпастав'ць. Сумесна гэтыя прынцыпы адлю-
строўваюць рэальнае адзінства процілегласцей прыроды, грамадства і мыслення; устойлівасць і зменлівасць, сістэмчасць і паступапьнасць. Дыялектыка як метад патрабуе разглядаць рэча'снасць як адзінства розных па сваім якасцям з’яў, улічваючы ўнутраную супярэчнасць, бесперапычнасць змяненняў і развіцця.
Прынцыпы дыялектыкі канкрэтызуюцца ў катэгорыях. Што такое катэгорыі? Гэта самыя шырокія філасофскія паняцці, якія адлюстроўваюць усеагульныя ўласцівасці і адносіны, што належыць ўсім з’явам матэрыяльнага і духоўнага свету. Катэгорыі з’яўляюцца філасофскай мовай. Авалодаць зместам катэгорый і іх суадносінамі гэта значыць авалодаць філасофскім мысленнем. Катэгорыі з’яўляюцца і гістарычна развваюцца сумесча з ф'ласофіяй. Катэгорьр суб’ектыўныя па форме > аб’ектыўныя па зместу. Катэгорыі суб’ектыўныя паколькі яны чалежаць толькі чалавеку, маюць сэнс толькі ў грамадскім жыцці і з’яўляюццз формамі мыслення. Узнікаюць катэгорыі не выпадкова, а ў сістэме філасофскай культуры як вынік грамадска-культурнага развіцця. Гэта гаворыць аб іх аб’ектыўнасці, аб тым што катэгорыі адлюстроўваюць калектыўны вопыт, маюць пэўны змест.
Катэгоры' выконваюць цэлы шэраг функцый: светапоглядкую, лагічную, інтэграцыйную. Яны забяспечваюць перашапачатковыя ўмовы пазнання, яго перспектыву, уносяць дух крытычнай рацыянальнасці, утвараюць крытэрый асмыслення і разумення рэча^снасці, дапамагаюць вызначыць рух мыслення і вынікі тэарэтычнага пошуку’ Катэгорыі з’яўляюцца тымі цаглінамі, з якіх будуюцца законы.
Паміж рэчамі ёсць розныя суадчосіны. Яны ўключаюць у сябе як адноснае адасабленне (адрозненне), так ; адз'нства (сувязь). Сувязі паміж аб’екТам; 55Льмі разнастайныя: істотныя і неістотныя, генетычныя, прасторавыя і часовыя, функцыянальныя,нвабходныя ' выладчовыя, непасрэдныя і апасродкаваныя, агульныя ! адзінкавы.Ч' іншыя. Найбольш важныя сувязі прыродных або грамадскіх з'яў назызаюнь законамі. Законы гэта неабходныя і істотныя адносіны, якія маюць устойл!васць і паўтаральнасць. Як істотныя адносіны, законы дзейнічаюць праз мноства сувязей, залежаць ад неабходных умоў. У прыродзе законы дзейн^аюць як стыхійчая сіла. Грамадска-г'старычныя законы, залежаць ад свядомых чалавечых учынкаў, з’яўляюцца законам* самой чалавечай дзейнасц'.
Законы дыялектык' адлюотроўваюць універсапьныя істотныя сувязі быцця.
Структурны аспект дыялектычі раскрываецца праз шэраг законаў: узаемавызначэнне адз'нкавага і агульнага, праяўлення сутнасці, дам’наванне змасту, эмерджэнтнасц’ цэлага.
Закон узаемавызначэння адзінкавага і агульнага дзейнічае праз такія сувяз'; агульнае 'снуе праз асобнае (адзінкавае); кожчае асобнае ёсць (так ц інакш^ агульнае; агульнае ёсць бок або сутнасць асобнага; асобчае не ўсе ўваходзіць у агупьнае; асобнае праз тысячы лераходаў звязача з мноствам друг'х асобных (рэчаў, з’яў, працэсаў) і г. д.
Адзінкавае гэта любы адносна адасоблены аб’ект рэча'снасці. Агульнае гэта тое, што злучае канкрэтнае адзінкавае з рознага роду спалучэнням! іншых аб’ектаў. Агульнымі могуць быць элементы, структуры уласц'васц’, прыйыны, генезіс, законы і т. п.
у гісторыі філасофіі ёсць дза крайніх падыходы да разумення агульнага і адз'нкавага. Эмпірызм перабольшэаў адзінказае і недаацэньзаў агульнае (нам'нал>зм, пазітывізм, экзістэнцыялізм). Перабэльшванне агульнага характэрна для аб’ектыўнага ідэалізму і рэлігіі. Бог усякай рэпігіі гэта агульнае, якое стварае ўсё адзінкавае.
Дыялехтыка вылучае з масы адзінкавага агульнае як галоўнае. Напрыклад, у йалавеку галоўным будзе тое, што ён змяшчае, нешта агульначалавечае, а не тое хто ён па ўзросту, полу, прафесіі, як>я мае эвычкі і іншае. У жыцці такі падыход прыводзіць да ўсведамлення перавагі значнасц! жыцця ўсяго грамадства перад значнасцю жыцця аднаго чалавека. У трагічных умовах, напрыклад, вайны часта людзі ахвяруюць сва'м жыццём ратуючы свабоду і дабрабыт грамздства Але нельга і пеоабольшзаць агульнае. Праз адзінкавае ўзнікае новаеў жыцці людзей, такое новае, якое нельга падпарадкаваць існуючаму агульнаму без страт для будучыні чалавецтва. У цяперашні час вырашэнне такіх значных праблем, як заканамернасці развіцця сусветнай цыв'ЛІзацыі, суадносіны агульначалавечага і класавага, нацыянальнага, асабістых і грамадскіх інтарэсаў, тэхнічнага і грамадскага прагрэсу немагчыма без разумення закона ўзаемавызначэння адзінкавага іагульнага.
КНІГІ ОНЛАЙН
