Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Закон праЯўлвнН-Я путнасці канкрэтызуе дыялектыку адзінкавага і агульнага, вызначае сувязь глыбінных і знешніх бакоў аб’екта, Сутнасць як агульнае ў асобным і адзінкавае ў многім праяўляецца ў выглядзе сістэмы ўстойлівых сувязей, якія ўтвараюць унутраную аснову быцця аб ехта. З'ява ж ёсць адз'нкавае праяўленне сутнасці ва ўзаемадзеянчях рэчаў. З’явы адной і той жа сутнасці разнастайныя, успрымаюцца часта як бачнасць, „кажымасць”. Напрыклад, нам здаецца, што Сонца рухаецца вакол Зямлі.дзень ідзе хутчэй калі ёсць ц^авыя справы : г. д. У сувязі з тым, што форма праяўлення і сутнасць рэчаў непасрэдна не супадаюць, і неабходна навука. З’явы ўспрымаюцца яачуццём, сутнасць разумеецца ў паняццях лагічнага мыслення. Бачнасць адцяняе і падкрэслівае сапраўдную сутнасць рэчаў.
Непьга разрываць сутнасць і з’явы. Сутнасць з’яўляецца, а з’ява гаворыць аб сутнасці. Няма сутнасці без з’яў, як з’яў за якімі не былоб сутнасці. Сутнасць вельмі складаная, прадстае як іерархія ўнутраных устойлівнх сувязей і паступова змяняецца. Пазнаючы свет, мы ідэем ад сутнасц першага парадку да ўсё глыбейшых узроўняў, бясконца набліжаючыся да разумення невычэрпнай прыроды свету і сэнсу свайго існавання.
• Закон дамінавання зместу ўдакладняе сэнс закона праяўлення сутнасц'. Змест гэта сістэма элементаў з якіх складаецца аб’ект. Форма сістэма сувязей пам'ж элементамі, знешняя і ўнутраная
арганізацыя аб’екта. Напрыклад, зместам атама з'яўляецца ядро : электроны, формай сістэма сувязей паміж >мі. Змест і форма не ’снуюць адно без аднаго. Апе ў іх адкосінах галоўным зыступае змест, бо іменна яго элементы ўступаюць у сувязь, утвараючы форму. Фсома залежыць ад зместу: павінна суадносіцца з ім, але ў той жа час адчосна актыўна, мзжа нават абганяць некаторыя кансерзатыўныч элементы зместу. Ф^лосафы-ідэал^ты таму часта тлумачаць форму як «ейкую актыўную творчую духоўную сілу, якая існуе да матэрыі і па-за ёю. Гэта „вечныя ’дэі” Платона, апрыорныя формы Канта ■ іншыя
Матэрыял'стычная дыялектыка прызнае актыўнасць формы, але падкрэслівае залежнасць формы ад зместу. Змест можа прымаць розныя формы, што запежыць ад багацця самога зместу, але ва ўсіх гэтых формах будзе нешта ўстойлівае, агульнае. Устойл'васць залежыць ад сутнасці. Сутнасць гэта найбольш эажнае, галоўнае і ў змесце : ў форме. З’яаа таксама складаецца з нейкіх бакоў як зместу так ; формы. У працэсе разв'цця змест і форма ўзамадзейн;чаюць, але зместу рэшце рэшт вырашае напрамак і памеры змен. Форма нікол цалкам не адпавядае зместу, пам'ж ім' ёсць супярэчнасц-, якія вырашаюцца, але не могуць быць вырашаны да канца. Элементы зместу змяняюцца хутчэй, а форма бопьш устойлівая.
Разуменне закона дам'навання зместу абагачаецца сёння сістэмна-структурнымі ўяўленнямі, як*я шмат даюць навуковаму і інжычернаму мысленню. На аснове паняццяў „элемент”, „структуоа”, „с'стэма”, „функцыя”, „цэлае’ , „частка” і іншых распрацаваны сістэмныя метады.
Сістэма разумеецца як упарадкаванае мноства ўзаемззбязаных элемантаў частак). А ўстойлівыя ‘нварыянтныя аднос'ны элементаў у сістэмё ўтвараюць яе стручтуоу.
Усе вядомыя аб’екты можна падзяпіць на тры вял:к*я класы: неўпарадкаваныя спалучэнні, неарганічныя сістэмы, арган чныя сістэмы. Неўпарадкаваныя спалучэмні (куча камянёў, натоўп людзеч і г. д.) не маюць сутнасных унутраных сувязей. Сувязі пам'ж м: зчешч'Я, выпадковыя. У такіх сукупнасцях адсутн^чаюць цэласныя, інтэграцыйныя якасці. Аб’ект, як' ўваходзіць альбо выходзіць з падобнага спалучэння не мяняецца. С:стэмчаму спалучэнню, нават неарганічнаму, уласц вы :нтэграцыйныя якасці, якіх няма ў °го асоб»ых элемечтаў. Так, напрыклад, хуча дэталяў аўтамабіля зроблечы аўтамаб^ль якасна адрозніваюцца. Аўтамаб:ль мае новую сістэмную якасць быць сродкам перамяшчэчня. Ужо тут мы бачым як дзейчічае закон эмерджэнтнасці (англ. emergence рагтоўчае ўзн кненне’) цэлага. Ёй адлюстроўвае важную форму аб’ечтыўчай дэтэрм'нацьг узаемаабумоўпечасць цэлага ; яго частак. На ўзроўні аргачічных сістэм че тОлью цэлае мае асаблівыя жтэграцыйныя якасці, але : caw частк:, як функцыянальны0 адзінкі, самастойна снаеаць не могуць.
Ад; сінамі структурна-а аспехту дыялектыкі не вычэр^ваедца ўсяоазнастайнаоцьсув’зей. Качцэгцыя дэтэрмінізму пац. de:e minare вызначачз; філаоофскае зу^эмче аб аб’ечтыўнай зачачамео-
най узаемасувязі : ўзаемаабумоўленаоіг з’яў матэрыяльнага духоўнага свэту разглядае ўн'версальныя закочы працэсаў. Сярод :х трэба вызначыць закон прычыннасці, закон узаемасувязі неабходнасці і выладковасці, закон уэаемнага генезісу магчымасц' і рэча снасц'.
Закон прычыннасці. Пры^ыннасць разумеецца як такое ўздзеянне аднаго аб екта на другі, пры якім змены першага аб екта 'прычыны) вядуць да змен другога аб’екта вын^к). Кожная з’яза рэч' з’яўляецца вынікам дзеяння ншых з'яў (рэчаў' прычыны. Бзспрычычных з’яў че бывае. Пры^ыннасць адрозн^ваецца ад другіх тылаў оувязей такімі асабл:васцям , як гечетычнасць (прычына параджае вынк), паслядоўнасць у часе 'прычына існуе раней выніку), неабходнасць і адназначнасць суаднос'Н лрычычы ■ выч:ку даная прычыча пры адназначных умэвах параджае тыя ж вынікі), асіметрычнасць уздзеяння (перанос рэчыва, энергіі і інфармацыі ідзе ад пры^ыны да выніку), неабарачальнасць (прычыча не можа быць вынікам свайго ж вын:ку), неаднолькавасць прычыны і вы^ку (вынік мае нешта такое чаго не было ў прычыне).
Сутнасць закона прьпыннасці ў прызнанні ўсеагульнасц’ прычынна-вын!кавых аднос:н. Але не ўсе прызнаюць гэты закон. Адмаўленне ці абмежаванне гэтай узеагульнасці называюць індэтэрмінізмам лац. in часціца адмаўлення). Напрыклад, ф'лооаф Д. Юм разглядаў прычыннасць як псіхалагічную звы^ку звязваць розныя пачуццёвыя ўспрыманні, якія ўзнікаюць рэгулярна. Часцей індэтэрм’н;зм выступав толькі супраць аб’ектыўнай матэрыяльнай прычыннасці, калі канечную прычыну ўсяго бачыць у такіх ненатуральных фактарах як бэг, духі і г. д.
У процілегласць дэтэрмжізму ўзн!кла тэлеалогія (гр. taios мэта, logos паняцце) вучэнне аб панаванні мэты над прычыннавыніковымі адносінамі ў разв’цці свету. Тэлеало ія разглядае овет у пэўным падабенстве з чалавекам: як чалавек мае свядомую мэту, так і свет (космас) імкнецца да вышэйшага дабра (бога), мэты свайго ўдасканалення. Тэлеалогія блізка падыходзіць да рэлігійных поглядаў. Рэлігія абараняе такі тэзіс: „тое, што зроблена, мае таго хто гэта зрабіў”. Складанасці космасу, зямнога жыцця, чалавечага мозгу і да т. п. з’яўляюцца, згодна з такім падыходам, лепшым доказам таго, што ўсё гэта з’яв;лася невыпадкова, а па вол! бога, у адпаведнасц; з яго планамі, намерамі.
існаванне сучаснага :ндэтэрмінізму падтрымл ваецца цяжкасцямі, звязаным: з разуменнем чалавечай прыроды, чалавечых паводзін, грамадскага прагрэсу. Напрыклад, экзістэнцыял!зм прытрымл ваецца думкі, што чалавечыя паводзіны іррацыянальныя, нічым не дэтэрм н раваныя.
Аднабакова падыходзіць да тлумачэння прычыннасц' механістычны дэтэрм'Н'зм. Згодна з ім, кал1 вядомы першапачатковыя ўмовы ■ закон руху, то можна дакладна разгледзець паводзіны матэрыяльнага аб’екта ў будучын;, прьі“ым оамай далёкай. На самай справе ўсё не так проста. У складанай сетцы ўзаемааднос'н розных з’яў прычынныя сувязі маюць аб’ектыўную многамернасць Дзеянне прычыны зале-
жыць ад умэў. Напрыклад, зерне прарасце ў глебе тольк тады, кал: будзе цяпло, вільгаць і т. п. Вынік сам становДца прычынай в.чдзе да новых змен. Дзейнічае складаны прычынна-вынкавы ланцуг. Пры ыны перасякаюцца і даюць новыя прычычныя залежнасцл Неабходча ўлічваць ролю выпадковасй,!, верагоднасц: разв:цця з’яў. Ц; можна адшукаць нейкую адну прычыну культу Стална? Разглядаючы гэтую ">раб лему, навукоўцы знаходзяць мчоства самых розных аб’ектыўных і суб’ектыўных прычын.
Закон узаемасувязі неабходнасці і выпадковасці. Прычынная залежнасць ёсць неабходная сувязь пам>ж зменам з’яў, ях:я дуць адна за адной. Але нельга атаясамл'ваць прычыну і неабходнасць Выпадковасць таксама мае прычыны. Неабходнасць і выпадковасць гэта супрацьлеглыя працэсы. Неабходным' будуць так;я працэсы для якіх характэрны ўнутраныя, устойлівыя, істотныя : заканамзрныя сувязі, што вядуць да абавязковых змен. Выпадковасцю называюць так'я працэсы, якія ўзн;каюць на падставе знешн;х, не'стотных у дадзеных адносінах і няўотойл'вых сувязей рэчаў і з’яў.
У гісторыі ф:ласоф;і існавалі два крайніх падыходы да неабходных і выпадковых сувязей. Узводзячы ў абсалют неабходнасць, многія філосафы лічылі, што ў свеце ёсць толькі неабходнасць, і ўсё адбываецца ў адпаведнасці з ёй, фатальна. Фаталізм лац. fata’is непазбежнае, звязана з лёсам) узводзў у неабходнасць выпадковасць. Свет успрымаўся як нейная машына, якой к руюць матэрыяльная ц; духоўная сілы, непадуладныя чалавеку. Чалавек у так м свеце не меў н якай актыўнасіг, свабоды, а сам быў часткай машыны
Другі падыход пераболыдваў ролю выпадковасцЛ У адпаведнасц: з 'м ?вет выглядае як нейк; хаос, дзе сам чалавек з яўляецца выпадковай флуктуацыяй хаатычных працэсаў : не можа актыўна свабодна дзейн чаць. Усё ў такім свеце залежыць ад гульн розных с:л. Сучасны варыянт такога ;ндэтэрм н сцкага падыходу, напрыклад, дае канцэпцыя „эмерджэнтнага рэалізму” англ:йскага ф:лосафа Карла Поппера Ён л чыць, што кірунак касм^чнай эвалюцы носіць выпадковы : непрадказальны характар. Жыццё на Зямлі, гісторыю культуры чалавека трэба разумець як раптоўныя „мутацы Вядома, моманты выпадковага мел^ істотную ролю. Але нельга ігнараваць аб ектыўную магчымасць і заканамернасць працэсу пераходу ад нежывой матэры да жывой, а потым да грамадства ў яго гістарычным разв цці.
3 погляду матэрыял стычнай дыялектыю будзе памылкай не бачыць сувязі пам’ж неабходнасцю і выпадковасцю. У працэсе разв’Цця неабходнае становцца выпадковым, а выпадковае даходзіць да ўзроўню неабходнага. Сама неабходнасць праяўляецца праз выпадковасць, дапаўняецца выпадковасцю. Любы канкрэтны працэс гэта ўзаемадзеянне неабходнага выпадковага Звалюцыя прыроды і грамадства :дзе праз мноства выпадковых з’яў, але на аснове неабходнасці. Аб гэтым гавораць усе навук:, раскрываючы ўпарадкаванасць,акрэсленасць ізаканамернасць у свеце.
Пры даследаванні масавых з яў, якія носяць выпадковы характар, (дэмаграф;чных, эканам'чных працэсаў мікрааб ектаў і да т. п.) звяр-
КНІГІ ОНЛАЙН
