Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
Аналізуючы сацыяльнае жыццё, сучасныя навукоўцы пачынаюць карыстацца сінэргетычнай мадэллю, хаця гэта патрабуе большай выразнасці ў разуменні спецыфікі сацыяльнай дыялектыкі. Асаблівую важнасць мае пастаноўка пытання аб законах сумеснага жыцця прыроды і чалавецтва, іх каэвалюцыі, магчымасці пераходу біясферы ў такі стан, калі яе асноўныя працэсы будуць залежаць ад розуму. Па сутнасці, гэта тое звяно, якое дае магчымасць звязаць развіццё прыроды і грамадства, уявіць развіццё Сусвету як эвалюцыю адзінай цэласнай сістэмы.
Звяртае на сябе ўвагу перагляд пытання аб ролі асобы ў гісторыі. Сінэргетычная мадэль эвалюцыі дазваляе дапусціць, што не заўсёды дзеянні, намаганні асобнага чалавека ў макрасацыяльных працэсах бясплённы. У моманты няўстойлівасці сацыяльнага асяроддзя дзеянні асобнага чалавека маюць магчымасць уплываць на сацыяльныя працэсы. Паняцці сінэргетыкі пачынаюць выкарыстоўвацца ў сацыялогіі, напрыклад, для вырашэння праблемы фарміравання калектыўных паводзін і калектыўнай свядомасці. Тут трэба разглядаць мноства фактаў, аналізаваць сувязі паміж уласцівасцямі элементаў і ўласцівасцямі арганізацыйных структур, што без дапамогі ведаў аб заканамернасцях самаарганізацыі, немагчыма.
3 дапамогай сінэргетыкі можна больш дакладна адказаць на пытанне; ці магчымы нейкі фінальны стан эвалюцыі. Праблема фінальнага стану прыроды і грамадства заўсёды займала сур’ёзнае месца ў рэлігійнай думцы, разглядалася ў філасофіі як пытанне аб канечнасці або бесканечнасці свету. Разуменне развіцця як атрыбутыўнай уласцівасці матэрыі, як яе самаарганізацыі і самаабнаўлення, дазваляе рабіць вывад аб бесканечнасці свету.
Больш складана вырашыць гэтае пытанне адносна грамадства. гісторыі чалавецтва. Шырока распаўсюджаны падыход як падтрымлівае рэлігія і некаторыя ф'ласофскія вучэнні, аб выпадковасці, канечнасці, вычарпальнасці прыроды чалавека, аб неабходнай гібел■ чалавецтва на шляху біялагічнага або сацыяльнага выраджэння Прычыны гэтага бачаць у недастатковасц1 прыродных рэсурсаў Зямлі, войнах, заганнасці грахоўнай натуры чалавека, вычэрпванн’ сэнсу чалавеча га існавання. У такім разе сацыяльны прагрэс ёсць тольк, часрвая з’ява
Дыялектыка-матэрыялістычная канцэпцыя чалавека як вышэйшага праяўлення матэрыі не згодна з вывадам аб фатальным прадвызна чэнні канца чалавечай гісторьй і разглядае сацыяльны прагрэс як бяскрнцы. Але ў сврй час Ф. Энгельс зазначаў, што гібель чалавецтва непазбежна ў сувязі з затуханнем Сонца. Пачатак асваення космасу зняў фатальнасць гэтай пагрозы I ўсё ж, нельга л чыць штр ўсяю розум, як' развіваецца па шляху эвалюцьг пазбегне ўнутранай знешняй небяспекі. Асобныя цывілізацы' могуць загінуць. Магчыма рэсурсы касм'чных сістэм не дазврляць весці няўхільную экспансію ў 'крсмас Але з пргляду сінэргетыкі бясконцы сацыяльны працэс закладзены як у сутнасц чалавека (б’ясацыяльнай істоты), так і ў прыродзе бясконцага матэрыяльнага свету
Сёння рэальна <снуе пагррза такога ф:налу, кал; чалавецтва не зможа справіцца з глабальным; праблемам асабліва экалагічным' і знікне з планеты як гэта ўжр былр з многімі біялагічным' в!дам . Антрапагенныя нагрузкі на біясферу магчыма ўжо блізкія да крытыч ных. Лакальныя няўстойлвасці перарастаюць у няўстойл’васць глабальную Б:ясфера траціць стабільнасць, гэта значыць, штр б'ёта цягам часу не змвжа падтрымліваць тыя характарыстыкі біясферы, у даврлі вузкім дыяпазрне, без якіх чалавецтва не зможа існаваць Вырашыць гэтую супярэчнасць. якая ўсё больш абвастраецца, чалавецтва зможа ў тым выпадку, калі якасна змен ць „стратэгію” быцця, вартасныя арыентацы будзе ;мкнуцца ўвайсці ў натуральныя прыродныя цыклы, што патрабуе змяніць формы паводзін людзей у дачыненн' да прыррды : адз'Н да аднаго.
Канец гісторьг не пазбежны, але магчымы Аналіз логікі мыслення дае магчымасць ЛЫЯЛЕКТЫКА ўпэўніцца, што матэрыялістычная дыялекЯК МЕТАЛ тыка з яўляецца твррчым метадам чалавечай дзейнасці, пакрлькі яна садзейнчае складанню цэласнага светапргляду, пераадоленню аднабакавасці ў падыходах і ацэнках, абсалютызацьг якрга небудзь брку, грані аб ектыўнага працэсу, стымулюе бясконцы рух да ісціны.
Метадам назызаюць свядрмы спрсаб любога сацыяльнага дзеяння
пазнаваўчага, вытворчага палітычнага, эстэтычнага і іншых). Чалавек, які валодае пэўным метадам. ведае як арганізаваць сваю дзейнасць, як вырашыць пастаўленыя перад м задачы. Веды аб метадах называюць метадалогіяй. Пад метадалогіяй у шырокім сэнсе слова разумеюць светапогляд вучонага асаблівае значэнне ў якім маюць ф’ласофскія ідэ>. Прынцыпы 1 законы дыялектыкі выступаюць як асноўныя метадалагічныя патрабаванні. Яны даюць людзям арыентацыю ў іх мысленн1 і практычнай дзейнасці За патрабаваннямі дыялектыкі стаяць адносна прав'Льна зразумелыя законы прыроднага і сацыяльнага разв'цця, на аснове як^х чалавецтва хоча будаваць сваю цывілізацыю.
-'ельга спрошчана падыходзіць да выкарыстання дыялектычнага метаду. Дыскрэдытацыя сутнасці матэрыялістычнай дыялектыкі мае месца тады,калі справа зводзіцца да падбору ілюстрацый, прыкладаў некаторых агульных законау, калі дыяпектыку ператвараюцьу нейкі сродак, прыладу доказаў, ва ўніверсальную адмычку для вырашэння любых навуковых праблем. Жыццё паказала, што ад імя „дыялектыкі можа тварыцца зло. Так, у свой час Сталінскі тэзіс аб абвастрэнні класавай барацьбы на шляху будауніцтва сацыялізму, з’явіўся тэарэтычнай асновай для правядзення масавых рэпрэсій. Аграб'ёлаг Т. Лысенка і яго прыхільнік; аб явіл; генетыку „ідэялізмам' . На доўгія гады ў краіне былі перарваны навуковыя даследаванні механізму спадчыннасіў, што вельм шкодна адб'лася на развцці айчыннай б'ялогіі. Тое ж самае адбылося з кібернэтыкай і ў цэлым. Вульгарызацыя дыялектыкі спрыяла ўсталяванню да негатыўных адносін да новых дасягненняў фундаментальных навук. Але насуперак такой сітуацьг многія вучоныя з дапамогай метадалогіі дыялектычнага матэрыялізму атрымал значныя станоўчыя вынік . Гэта, напрыклад, канцэпцыя Л. С. Быгоцкага па праблеме мыслення і мовы, тэорыя сацыяльнай псіхалогіі A. Р. Лурье і A. Н. Ляонцева, перагляд П. Н. Анохіным паўлаўскай псіхалогіі, крытыка В. А. Фокам ■ А. Д. Аляксандравым некаторых інтэрпрэтацый квантавай механік: і тэоры адноснасц:, ф ласофская нтэрпрэтацыя квантавай механік Д. I. Блахінцавым, аналіз планетарнай касмалогіі 0. Ю. Шм дтам, тэзісы В. А. Амбарцумяна аб фарм'раванн? зорак і яго крытыка некаторых касмалагічных тэорый, „квазізамкнутыя касмалагічныя мадэл: Г. і. Наана, падыходы А. А. Зельманава да Сусвету, погляды A. I. Апарына на гіроблему ўзн кнення жыцця : іншыя.
Патрабаванн! дыялекты^яага метаду даюць тольК' агульныя арыентыры, якя канкрэтызуюцца тэарэтычным; ўяўленням спецыяльных навук Нельга забываць, што разв ццё самой ф;ласоф;і залежыць ад прыродазнаўчых і сацыяльных ведаў. Усё гэта гаворыць аб тым, што разв ццё самой дыялектыкяк тэорьл і метада дзе па агульных дыялектычных заканамернасцях.
ПРЫРОДА ЯК ПРАДМЕТ ФІЛАСОФСКАГА АСЭНСАВАННЯ
ПАНЯШІЕ ПРЫРОПЫ
Важная роля ў філасофскім асэнсаванні свету належыць паняццю прыроды. Яно выражае разнастайнасць і адзінства свету, яго эвалюцыю і структуру, характар яго існавання; натуральнасць і самабыт-
насць. Але, бадай, сваё галоўнае значэнне паняцце прыроды рэалізуе ў раскрыцці такога структурнага „зрэзу” быцця, які ўяўляе адносіны чалавека і грамадства з навакольным светам.
Паняцце прыроды належыць да кола тых найбольш агульных паняццяў, адносна якіх можна паўтарыць словы Аўрэлія Аўгусціна, якія ён сказаў аб часе: „Што такое час? Пакуль мяне аб гэтым ніхто не пытае, я разумею, не адчуваючы цяжкасцей; але як толькі хачу даць адказ аб гэтым, я заходжу ў тупік". (Соколов В. В. Средневековая фцласофмя. М.: Высшая школа. 1979. С. 59). Так жа і з прыродай, якая на першы погляд здаецца чымсьці настолькі агульным і знегістарычным, што быццам для яе і не патрэбна якое-небудзь азначэнне. Але калі мы, аднак, заўважаем, што прырода не дадзена нам непасрэдна ў гэтай агульнасці і цэласнасці, а ўсякі раз павінна якімсьці чынам дадумвацца, то азначэнне паняцця прыроды робіцца неабход-
ным.
Спроба азначыць тое, што змяшчаецца ў нашым інтуітыўным уяўленні аб прыродзе, прыводзіць да такіх паняццяў, як „існае”, „свет”, „быццё”, „Сусвет”. Толькі асаблівае тлумачэнне гэтых і другіх звязаных з імі катэгорый і адпаведна асаблівая іх унутраная сувязь (а яна ў розных філасофскіх сістэмах знаходзіць сваю канкрэтную інтэрпрэтацыю) дазваляе сфармаваць паняцце прыроды як сістэму некалькіх азначэнняў. У гэтым і заключаецца адна з цяжкасцей азначэння паняцця прыроды.
Так, з пункту гледжання аб’ектыўнага ідэалізму, прырода ёсць іншабыццё ідэальнага свету, вынік яго стварэння, этап быцця, частка свету існага.
Другая цяжкасць азначэння паняцця прыроды заключаецца ў тым, што як тое, што мы спрабуем азначыць пад гэтым паняццем, так і само наша веданне аб ім, уяўляюць сабой працэсы, якія маюць сваю гісторыю, мяняюцца. і кожны раз спроба даць усеахопліваючае і закончанае азначэнне паняцця прыроды натыкаецца на абмежаванасць нашага ўздзеяння (у тым ліку і пазнавальнага) на аб'ект азначэння, дэтэрмінаванасць яго стану нашым уздзеяннем. Акрамя таго, асабл:васць стыляў мыслення, спосаба здабываць і сістэматызаваць веды усё гэта можа быць розным для розных культур і гістарычных эпох. Таму становіцца зразумелым, чаму за час свайго больш чым двухтысячагадовага існавання ў розных гістарычных і культурных кантэкстах слова „прырода” аказалася на рэдкасць шматзначным. Пад абманлівай прастатой ! расплывістай агульнапрынятасцю слова тояцца шчыльныя сэнсавыя напластаванні, сляды розных культурных эпох і
сваеасабл;вай мысліцельнай дзейнасці.
Ужо ў старажытнагрэчаскай ф■ ласофіі паняцце прыроды ўвасобіла ў сваім змесце вопыт быцця 1 прадвызначыла магчымыя шляхі мыслення аб быцц’. 3 найбольшай усебаковасцю і выразнасцю яно было азначаьа ў сгстэме 'рыотоцеля, дзе, па-першае, прырода ў шырокім сэнсе-станаўленне, быцце і сутнасць усіх рэчаў, якія існуюць і ў якасц' так х змяшчаюць унутры сябе крын:цу існавання (да прыроды аднос'цца не тольк; царства жыцця, гэта значыць расліны ■ жывёльныя арган:змы. але таксама ■ сфера хім:чных, ф'зічных і атамных працэсаў на зямлі і ў далёк^ прасторах космасу усе тыя працэсы, якія падобна да космасу ў цэлым валодаюць самарухам, або магчыма ўзніклі ад .першага рухав'ка”). Па-другое, прырода прычына, якая стварае снае, мяняе яго, к;руе яго дзейнасцю (кожны асобны прыродны аб’ект мае сваю прыроду прычыну, у рол; якой выступае матэрыяльны субстрат, звязана з канечнай формай аб’екта, якая задае яму закон росту, вызначае парадак снавання; тое ж справядліва і для ўсяго бачнага космасу, як: як прырода ў яе цэласнасці прычынна абумоўлены матэрыяй божай „формай усіх формаў” і, так м чынам, мае сваю прыроду, у адпаведнасці з якой упарадкоўваецца як арганізаваны космас, што здзяйсняе свой жыццёвы рост ’ імкнецца ад адной формы да другой). (Глядз;: Аркстотель. Ф з ка П, 1—2, 19268 194615; Метаф з ка У, 4, 1914616 далее). Тым самым дадзена фундаментальнае азначэнне прыроды як самаздзяйснення. імкнучыся ахапіць розумам прыроду як самаздзяйсненне, як жыццёвы рост, які разам з тым надае форму, старажытныя грэк; ўсведамлялі яго як містычны жыццёва нак раваны парадак у асобных рэчах, якія з прычыны яго і ўзнікаюць. і гэты парадак заўсёды „ззаду'’ ўсяго, незалежна ад таго, наколькі мы змагл' раскрыць яго. Нак^роўваючую дзейнасць прыроды можна паказаць, але не зразумець, так як „прырода любіць таіцца”, як казаў Геракліт. (Фрагменты ^ераклнта. В кн.; Матермалмсты Древней Грецмн. М., 1965. С. 52).
КНІГІ ОНЛАЙН
