Асновы філасофіі
(курс лекцый)
Памер: 278с.
Гародня 1994
развівалася ў XIX стагоддзі Гегелем і Марксам. Дарэчы сказаць, гэтая катэгорыя з’яўляецца адной з найбольш грунтоўных у філасофскіх сістэмах абодвух мысліцелей.
У гегелеўскай сістэме адчужэнне праяўляецца на трох іерархічных узроўнях: як пераход „абсалютнай ідэі” ад свайго абстрактна-лагічнага стану ў прыродны стан Z/адчужэнне ідэі ў прыроду); як апрадмечванне аб’ектыўнага духу ў сацыяльныя інстытуты і прадметную дзейнасць, і, ў рэшце рэшт, арэчаўленасць чалавечага духу ў выніках яго працы. Гэтыя ўзроўні знаходзяцца ў іерархічным адзінстве і адпавядаюць галоўным палажэнням сістэмы нямецкага філосафа. Вышэйшы, найбольш канкрэтны і чалавечы аспект вымярэння адчужэння апісваецца Гегелем праз катэгорыю „адчужаная праца”. Гэтая катэгорыя стала зыходнай у філасофскай сістэме Маркса.
Маркс, займаючыся праблемай чалавека, разглядаў яе скрозь прызму адчужэння, але падыходзіў да яе з іншых, чым Гегель, пазіцый. Вы ведаеце, што Маркс распачаў свае даследаванні чалавека менавіта з праблемы працы як сутнаснага працэсу і асновы ўсяго чалавечага жыцця. У прысвечаных гэтай праблеме „Эканамічна-філасофскіх рукапісах 1844 г.” Маркс фармулюе дзве задачы: „вызначыць ўсеагульную сутнасць прыватнай уласнасці як выніку адчужэння працы, у яе дачыненні да ісцінна чалавечай і сацыяльнай уласнасці”; па-другое, як чалавек дайшоў да адчужэння сваёй працы”. (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 42. С. 98).
Адчужаная праца разглядаецца Марксам у чатырох аспектах. Па-першае, працаўнік выкарыстоўвае матэрыялы, якія бяруцца ў прыроды і атрымоўвае неабходныя для жыцця прадметы. Але ні зыходны матэрыял, ні вырабленыя рэчы не належаць працаўніку яны чужыя яму. Такім чынам, у працэсе працы чалавек узаемадзейнічае са светам прыродных і штучных рэчаў, і гэтае ўзаемадзеянне прыводзіць да адчужанасці чалавека ад іх, да залежнасці ад гэтых прадметаў. Па-другое, адчужэнне працы вынікае з прымусовага характару самой працы. Апошняя мае для чалавека сэнс у якасці сродка існавання. Чалавек не свабодны ў выбары характару працы, яе накірунку. 3 гэтым звязаны і такі аспект адчужэння, які Маркс называе адчужэннем „родавага жыцця”. Рабочы ставіцца да прыроды і вытворчасці не як свабодны чалавек, а як рабочы, гэта значыць, адчужана. Такім чынам, адчужаная праца адбірае ў чалавека і родавае жыццё, і чалавечую сутнасць. і яшчэ. Паднявольная праца стварае адчужаны характар адносін паміж людзьмі. Гэта значыць, што грамадства, пабудаванае на прынцыпах капіталістычнай эксплуатацыі, робіць адчужэнне усеагульнай характарыстыкай чалавека незалежна ад яго сацыяльнага становішча ці ён капіталіст, ці рабочы.
Эканамічная прычына адчужэння працы, а следам за ёй і іншых яе аспектаў, караніцца ў прыватнай уласнасці. Маркс верыў у лепшую перспектыву чалавека, і звязваў гэтую перспектыву з заменай прыватнай уласнасці грамадскай. У ідэале, якім марылася камуністычнае грамадства, адчужэнне павінна уступіць месца прысваенню
чалавекам сваёй родавай і індывідуальнай сутнасці, вынікам чаго павінна з’явіцца у н і в е р с а л ь н а ч асоба. ідэал універсальнасці чалавека, яго свабоды, гарманічнага развіцця ва ўзаемаадносінах з прыродай і з іншымі людзьмі з’явіўся вельмі папулярным і прывабным для мільёнаў людзей як інтэлектуалаў, так і звычайных працаўнікоў. Менавіта гэтым тлумачыцца надзвычайная папулярнасць марксізму, асабліва ў XX стагоддзі. Але ўсім вядома, што той вялізарны сацыяльны эксперымент, які быў зроблены ў шэрагу краін па практычнай рэалізацыі марксісцкай канцэпцыі ў жыццё, не толькі не зняў адчужэння, а нарадзіў яго новыя формы (або ўмацаваў існуючыя). Скажам, адмысловай з’явай рэальнага сацыялізму стала адчужэнне чалавека ад уласнасці, што прывяло да яшчэ мацнейшых праяўленняў адчужэння ад дзяржавы, ад яе бюракратычнага апарату, ад культуры і г. д. Гэтыя з’явы апісаны ў публіцыстычнай літаратуры і аналізуюцца ў філасофскіх даследаваннях. Праблема адчужэння застаецца адкрытай. І яна, як і раней, застаецца крыніцай фаталістычнага светапогляДУ-
Зразумела, што фаталізм, як і валюнтарызм абсалютызуюць адзін з бакоў дыхатаміі свабоды і неабходнасці ў жыцці асобы. Разам з тым мы маем спробы дыялектычнага спалучэння элементаў гэтых падыходаў. Яны ставяцца да свабоды і неабходнасці не як да двух бакоў, што ўзаемна адмаўляюць адзін аднаго па прынцыпу „або або”, a разглядаюць іх два бакі адзінага жыццёвага працэсу.
Адна з такіх спроб распрацавана ў хрысціянскай тэалогіі і звязана з імёнамі св. Аўгусціна і некаторых іншых „айцоў царквы”, або патрыстаў. Патрысты імкнуліся спалучыць ідэю боскай наканаванасці (тэалагічная форма неабходнасці) і свабоднай волі чалавека. Воля Бога абсалютна свабодная, але ў дачыненні да чалавека яна выступае як неабходнасць. Што датычыць волі самога чалавека, адзінкавай асобы (асоба адзінкавая, таму адносная і абмежаваная ва ўсіх сваіх праяўленнях, у тым ліку і валявых) то яе воля адносна свабодная. Гэта значыць, што чалавек можа імкнуцца да Бога і рабіць добрыя ўчынкі, так жа як робіць зло, дзейнічаць супраць волі Бога. У канчатковым выніку абсалютная воля Бога несувымяральная з адноснай воляй чалавека, яна перамагае ў фінальнай эсхаталагічнай перспектыве ўсялякае зло. Аднак сёння Бог пакуль што дае чалавеку магчымасць рабіць выбар паміж дабром і грахом, дае яму свабодную волю крочыць светлым шляхам боскага наканавання, або цёмным шляхам д’ябла. Чалавек, такім чынам, стаіць перад выбарам паміж дабром і злом, і за 'вынікі гэтага выбару ён нясе перад Богам асабістую індывідуальную адказнасць, якая асэнсоўваецца ў ідэі пасмяротнай адплаты ўздаяння. Дарэчы гэтае прызнанне пазбаўляе хрысціянства адной з найбольш складаных і цяжка вырашальных у рэлігіі супярэчлівасцей паміж добрым Богам-стваральнікам і ўладаром і благім светам-стварэннем. Бог не нясе адказнасці за зло і грэх. Адказвае за ўсё чалавек. Паступова гэтая праблема пазбавілася тэалагічнай вопраткі і пачала асэнсоўвацца на глебе „чыстай філасофіі”.
Дыялектычная спроба вырашэння дыхатаміі свабоды і неабход-
насці, зробленая патрыстамі ў тэалагічнай форме, набыла рацыянальнае абгрунтаванне ў філасофскіх сістэмах Спінозы, Гегеля, Маркса. Спіноза паставіў гэтую праблему ў цэнтр сваёй філасофскай сістэмы, пантэістычнай па сваёй сутнасці. Спіноза ўводзіць паняцце субстанцыі, якая адначасова з'яўляецца Богам і прычынай самой сябе. Яна не падпарадкоўваецца ніякаму іншаму пачатку, цалкам свабодная ў сваёй актыўнасці. У той жа час субстанцыя рэалізуе сама сябе паводле матэматычных законаў і таму ні на хвіліну не пакідае межаў неабходнасці. Вучэнне аб узаемасувязі неабходнасці і свабоды належыць да найбольш славутых дасягненняў вялікага мысліцеля. У канчатковым выніку Спіноза сцвярджаў, што свабода гэта панаванне чалавека над самім сабой, панаванне, якое грунтуецца на пазнанні безумоўнай неабходнасці прыроды. Нагадаем, што Спіноза быў першы, хто сфармуляваў славуты тэзіс аб тым, што свабода ёсць асэнсаваная неабходнасць. Аналагічную думку, але на ідэалістычнай глебе, развіваў Гегель. Канцэпцыя Спінозы і Гегеля была той крыніцай, на якой быў сфармуляваны дыялектыка-матэрыял^стычны падыход да праблемы свабоды і неабходнасці.
3 аднаго боку, у свеце пануюць законы, якія абумоўліваюць неабходны стан рэчаў. Існуе аб’ектыўны парадак прыроды. Але элементам гэтага парадку з’яўляецца асоба, якая дзейнічае, якая паводзіць сябе як разумная, жадаючая і валявая істота. Гэтая істота дзейнічае разам з тым як свабодная істота. Дык у чым жа тады яе свабода, калі ў свеце пануе неабходнасць?
У сваёй штодзённай практычнай дзейнасці людзі сутыкаюцца з канкрэтна-гістарычным увасабленнем неабходнасці ў выглядзе рэальна існуючых натуральных умоў жыцця. Гэта клімат, узровень тэхнічнай узброенасці грамадства, эканамічныя адносіны і г. д. Гэта тое, у выбары чаго людзі не вольныя. Яны вымушаны прыстасоўвацца да таго, што ім дадзена прыродай і іншымі, папярэднімі пакаленнямі. Чалавек не можа пераскочыць праз гэтыя аб’ектыўныя бар’еры, не можа ў сваёй дзейнасці ігнараваць іх. Свабодны ён, ці не? На гэтае пытанне магчымы дваісты адказ: і так, і не. He таму, што свабода яго не абсалютная, яна абмежавана акалічнасцямі прыроднымі, тэхнічнымі, эканамічнымі, культурнымі. Прасцейшы прыклад сённяшняга дня. Бадай што кожны чалавек хоча быць багатым, заможным, не адчуваць недахопу ў сродках. Але ці вольны ён у дасягненні гэтай мэты? Так, магчымасць такая існуе, і шмат, хто ёю карыстаецца, займаючыся прадпрымальніцтвам, гандлем, a то і проста ашуканствам і г. д. і ў той жа час людзі абмежаваны, па-першае, уласнымі магчымасцямі, здольнасцямі, узростам, станам здароўя, асабістым вопытам, складанасцямі ўласнага характару; па-другое, дзеючым у дзяржаве заканадаўствам; па-трэцяе, ведамі пра тое, як можна зрабіць капітал; па-чацвёртае, ўласнымі маральнымі прынцыпамі і г. д., і г. д. Зрэшты, хочаш быць багатым будзь ім, ты сеабодны, але ўлічвай межы сваёй свабоды. Адсюль зразумела, што свабода гэта не такі стан, калі’ чалавек можа рабіць усё, што пажадае, але, як сцвярджаў Ф. Энгельс, „прымаць рашэнні з веданнем справы”.
Гэта адзін аспект узаемаадносін неабходнасці і свабоды, у якім свабода выступае як асэнсаваная неабходнасць. Існуюць і іншыя аспекты. Відавочна, што чалавек дзейнічае ў зменлівым свеце. Грамадскія змены, як, зрэшты, і асабістыя, адбываюцца не жорстка, адназначна, як, скажам, рух планет, ці змены сезонаў. Грамадскія працэсы падпарадкоўваюцца не дынамічным, а ў большасці сваёй статыстычным законам, якія вядуць гэтыя працэсы да рэалізацыі праз шэраг магчымасцей. І чалавеку заўсёды трэба выбіраць. Магчымасць выбару аб’ектыўная, хоць можа яна і створана ў выніку суб’ектыўных намаганняў, справа зараз не ў гэтым. У ёй ажыццяўляецца неабходнасць. Выбар жа суб’ектыўны. У ім і рэалізуецца свабода. Гэта іншы аспект свабоды ў дачыненьі да неабходнасці свабоды выбару. Гаворка ідзе не толькі пра штодзённы выбар, але таксама пра выбар мэты жыцця, сістэмы каштоўнасцей, стылю паводзін, Дзе жыць, з кім жыць, як жыць, дзеля чаго жыць гэтыя пытанні вырашае для сябе кожны чалавек, вырашае шляхам уласнага выбару. Маючы магчымасць здзейсніць свой выбар, чалавек праяўляе сваю свабоду, але праяўляе яе ў пэўных межах, праз якія яму не дадзена пераскочыць і якім яму належыць падпарадкоўвацца.
КНІГІ ОНЛАЙН
