Асоба збіральніка ў захаванні нематэрыяльнай культурнай спадчыны
Выдавец: Віктар Хурсік
Памер: 158с.
Мінск 2015
2. Гура, А.В. Матерналы к полесскому этнолннгвнстнческому атласу / А.В. Гура, О.А. Терновская, С.М. Толстая Н Полесскнй этнолннгвнстнческнй сборннк: матерналы н нсследовання / Акад. наук СССР, Нн-т славяноведення н балканнстнкн; редкол.: Н.Н. Толстой (отв. ред.) [н др.]. М„ 1983. С. 49-153.
3. Довнар-Запольскнй, М.В. Белорусская свадьба н свадебные песнн: этнографнческнй этюд / М.В. Довнар-Запольскіій. Кнев: Тнп. А. Давнденко, 1888. 38 с.
4. Замовы I уклад., сістэматызацыя тэкстаў, уступ. арт. і камент. Г.А. Барташэвіч; рэдкал.: А.С. Фядосік (гал. рэд.) [і інш.]. Мінск: Беларус. навука, 2000. 595 с.
5. Мннько, Л.Н. Знахарство: нсторня, сутность, прнчнны бытовання / Л.Н. Мннько. Мннск : Наука н техннка, 1971. 118 с.
6. Пяткевіч, Ч. Рэчыцкае Палессе / Часлаў Пяткевіч; уклад., прадм. У. Васілевіча; пер. з польск. Мінск: Беларус. кнігазбор, 2004. 670 с.
7. Сербов, Н.А. Белорусы-сакуны: краткнй этнографнческіій очерк / Н.А. Сербов II Сб. Отд. русского языка н словесностн ймператорской Академнн наук.-Т. 94.-№ 1.1915.180 с.
8. Moszynski, К. Polesie wschodnie: Materjaly etnograficzne z wschodniej cz^sci b. powiatu Mozyrskiego oraz z powiatu Rzeczyckiego I K. Moszynski. Warszawa : Wyd-wo Kasy im. Mianowskiego, 1928. 304 s.
Ірына Клімковіч (Мінск)
ПАЛЯВАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ЭТНАГІСТАРЫЧНАГА ЦЭНТРА «ЯВАР», ЯГО РОЛЯ Ў ВЫЯЎЛЕННІ
АБ’ЕКТАЎ НЕМАТЭРЫЯЛЬНАЙ КУЛЬТУРНАЙ
СПАДЧЫНЫ
У апошнія дзесяцігоддзі павялічваецца цікавасць да гісторыі культуры Беларусі. Помнікі культуры, і ў першую чаргу тыя, якія звязаны з дахрысціянскімі вераваннямі старажытных беларусаў, адлюстроўваюць памяць народа пра сваё мінулае і свае вытокі, з’яўляюцца нябачнай ніццю, што звязвае розныя пакаленні. Яны раскрываюць і знешні бок жыцця, і яго сакральны сэнс, і самыя патаемныя мары, пачуцці, спадзяванні агульнай народнай душы, адлюстроўваюць сувязь нашых продкаў з сусветнай цывілізацыяй. Таму выяўленне і даследаванне такіх помнікаў з’яўляецца адной з прыярытэтных задач у працэсе гісторыка-культурнагаразвіцця кожнаі a грамадства. Немалую ролю ў выкананні такіх задач адыгрываюць, як асобныя людзі, так і грамадскія арганізацыі нашай краіны.
Так, грамадскае аб’яднанне Этнагістарычны Цэнтр «Явар», які быў створаны і зарэгістраваны 21 верасня 1999 г., сваёй галоўнай мэтай і задачай лічыць: арганізацыю і правядзенне фальклорна-этнаграфічных, гістарычных і экспедыцыйных даследаванняў; арганізацыю вандровак па помніках старажытнай культуры; збор матэрыялаў па беларускай этнакасмалогіі, публікацыю іх вынікаў у друку; аналіз сабранага матэрыялу і напісанне кніг на іх аснове [18].
Суполка «Явар» аб’яднала вядомых даследчыкаў беларускай мінуўшчыны, сярод якіх ёсць знакамітыя этнографы, фалькларысты, мастацтвазнаўцы, літаратары, гісторыкі і краязнаўцы. За час свайго існавання «Этнагістарычны Цэнтр Явар» здзейсніў 145 даследчых экспедыцый. Сябры «Явара» папярэдне складаюць маршрут і вызначаюць план кожнай экспедыцыі. Самы актыўны і непасрэдны ўдзел у гэтым бярэ сябра арганізацыі, кандыдат гістарычных навук Людміла Уладзіміраўна Дучыц. Дзякуючы свайму шматгадоваму досведу гісторыка і археолага, яна дасканала вывучае па архіўным і літаратурным дадзеным кожны аб’ект даследавання, складае падрабязны маршрут і план мяркуемай экспедыцыі. Калі ў астатніх
сяброў арганізацыі ёсць дапаўненні да планаванага маршруту, гэта абгаворваецца, у план уносяцца карэкціроўкі. Потым за ўласны кошт заказваецца мікрааўтобус, у асноўным на 8 чалавек, і сябры адпраўляюцца ў экспедыцыю. Звычайна такая вандроўка доўжыцца адзін светлавы дзень (тады даследуецца недзе 6-7 аб’ектаў), але бываюць выпадкі, што сябры «Явара» адпраўляюцца на даследаванне сакральных аб’ектаў на 2-3 дні, тады даследуецца больш помнікаў.
Падчас гэтых экспедыцый дэталёва вывучаецца кожны запланаваны культавы аб’ект. Гэта могуць быць: святыя крыніцы, культавыя і гістарычныя камяні, паклонныя дрэвы (дуб, сасна, бяроза, груша), легендарныя азёры, рэкі, балоты, вытокі рэк, курганы і сярэднявечныя могільнікі, сакральныя ўзгоркі, гарадзішчы і селішчы, лагчыны і яры. Пры вывучэнні вышэй пералічаных аб’ектаў параўноўваюцца папярэднія дадзеныя з навуковай і архіўнай літаратуры (прыкладам, дадзеныя навукоўцаў XIX ст.), з сучаснымі звесткамі, высвятляецца іх наяўнасць або адсутнасць у сённяшнім часе, апытваюцца мясцовыя краязнаўцы і жыхары, запісваюцца іх аповеды, легенды і паданні, абрады і звычаі, якія тычацца гэтых культавых аб’ектаў. Пасля гэтага высвятляюцца новыя дадзеныя адносна аб ’ектаў даследавання, раней не зафіксаваныя навукоўцамі, параўноўваюцца з папярэднімі дадзенымі. Запісваюцца новыя, ужо асучасненыя легенды і паданні адносна існуючых са старажытных часоў, праводзіцца аналіз сённяшняга ўспрыняцця тых аб’ектаў беларусамі. Нярэдка выяўляюцца новыя сакральныя аб’екты, якія раней не былі выяўлены ні навукоўцамі, ні краязнаўцамі. Гэтыя новыя дадзеныя запісваюцца сябрамі «Явара», уводзяцца ў навуковы ўжытак і надалей даследуюцца і аналізуюцца.
Палявыя запісы «Явара» па даследаваннях сакральных аб’ектаў, якія адносяцца да традыцыйных дахрысціянскіх народных вераванняў беларусаў, былі ўключаны ў кнігу «Міфалогія беларусаў. Энцыклапедычны слоўнік» пад навуковай рэдакцыяй Таццяны Валодзінай і Сяргея Санько. Кніга была выдадзена ў 2011 г. [17]. Гэтая кніга з’яўляецца трэцім, дапоўненым і пераапрацаваным выданнем кнігі «Беларуская Міфалогія. Энцыклапедычны даведнік», выдадзенай у 2004 г. [12]
У выніку палявой дзейнасці «Явара» з 1999 г. было даследавана каля 1500 аб’ектаў сакралыіага ландшафту Беларусі, запісаны ўнікальныя і стандартныя паданні. Сярод іх: 175 сакральных узгоркаў (па Брэсцкай 14, Віцебскай 54, Гомельскай 16, Гродзенскай 19, Магілёўскай 16, Мінскай 56); 77 азёр і 43 ракі іручаі; 166 святых крыніц (па Брэсцкай 5, Віцебскай -43, Гомельскай 12, Гродзенскай 8, Магілёўскай 39, Мінскай 59); 49 культавых балот (па Брэсцкай 5, па Віцебскай 9, Гомельскай 9, Гродзенскай 2, Магілёўскай 7,
Мінскай 17); 227 культавых камянёў (па Брэсцкай -11, Віцебскай 70, Гомельскай 14, Гродзенскай 46, Магілёўскай — 12, Мінскай 74); 124 культавых дрэвы (Па Брэсцкай 11, Віцебскай 33, Гомельскай14, Гродзенскай-26, Магілёўскай10, Мінскай-30), 133 гарадзішчы і селішчы (па Брэсцкай 12, Віцебскай 33, Гомельскай 13, Гродзенскай 23, Магілёўскай 11, Мінскай 41); 93 курганы (па Брэсцкай 7, Віцебскай 22, Гомельскай 10, Гродзенскай 7, Магілёўскай 11, Мінскай 36); 163 старых могільнікі (па Брэсцкай 17, Віцебскай 39, Гомельскай 10, Гродзенскай 26, Магілёўскай 17, Мінскай 54); 44 сакральныя пячоры і падзямеллі, 13 яроў і ямін, 28 лагчын і 15 валоў; 117 сакральных дарог (па Брэсцкай 17, Віцебскай 32, Гомельскай 4, Гродзенскай 10, Магілёўскай 11, Мінскай-43) [1].
Архаічныя легенды і паданні, запісаныя падчас экспедыцый «Явара», ранейшыя археалагічныя і архіўныя даследаванні Л.У. Дучыц сталі асновай для напісання нашай сумеснай навукова-папулярнай кнігі «Сакралыіая геаграфія Беларусі», выдадзенай у 2011 г. Кніга падзелена на адпаведныя раздзелы, якія асобна апісваюць сакральныя ўзгоркі, азёры і рэкі, крыніцы, балоты, камяні, дрэвы, гарадзішчы і селішчы, курганы, старыя могільнікі, дарогі, прыводзіцца міфалогія і гісторыя ў мікратапанімічных назвах і паданнях [13],
Праз некаторы час у тым жа годзе з'явілася кніга «Кулыпавыя і гістарычныя валуныБеларусі». Яе аўтары: А. Карабанаў, В. Вінакураў, Л. Дучыц, Э. Зайкоўскі, I. Клімковіч. У кнігу ўвайшлі палявыя запісы легенд, паданняў і вераванняў, звязаных з культавымі і гістарычнымі камянямі Беларусі [16].
У кнізе апісваюцца так званыя камяні-следавікі, якіх у нашай краіне налічваецца больш за 1000. Гэта і камяні са следам Божай Маці, іх некалькі дзясяткаў, прыклад камень на ўзгорку каля вв. Добры Бор і Падгорная ў Баранавіцкім р-не. Паводле паданняў, ёсць на камені і сляды жывёл, і міфалагічных герояў [ 16, с. 34,48]. Экспедыцыя «Явара» ў 2004 годзе аглядала камень каля дарогі паміж вв. Сорагі і Волашава ў Слуцкім р-не, на ім сляды чалавека, ката і сабакі. Паводле мясцовых павер’яў, вада, якая запаўняе сляды на камянях, лічыцца лекавай [2];
валуны акамянелыя жывыя істоты, іх налічылі 45. Звычайна, паводле паданняў, у такія камяні ператвараюцца людзі за нрацу на Вялікдзень (Камень Валы ў в. Валы Бярэзінскага р-на) ці за іншыя грахі перад Богам (Сцёп-Камень паміж вв. Краснікамі і Баярамі ў Докшыцкім р-не), або калі адмаўляюць самому Богу ў вобразе старцажабрака ў начлезе [16, с. 59, 62, 63, 69, 70]. Прыкладам, у 2001 г. «Явар» даследаваў такі камень у лесе каля Святога возера непадалёк ад в. Дубяні Барысаўскага р-на [3];
камяні-краўцы і камяні-шаўцы. Найбольш поўная інфармацыя сабрана пра 12 камянёў-краўцоў і 10 камянёў-шаўцоў. Паводле легенды, у камені знаходзіцца майстра (чалавек, змей, чорт), які за грошы шые вопратку або абутак. Гэта знакаміты камень-кравец у в. Гогалеўка Чашніцкага р-на, дзе, паводле падання, вопратку шыў змей-майстра [16, с. 16, 72, 84] або камень-шавец Гомсін-Камень, шзо ў в. Куранец Вілейскага р-на, які экспедыцыя «Явара» наведала ў 2003 г. [4];
чортавы камяні, якіх у Беларусі на сённяшні дзень налічваецца больш за 30. Самыя распаўсюджаныя паданні пра Чортавы камяні калі чорт раскідвае камяні або нясе камлыгу, каб заваліць дзверы храма ці перакрыць раку. Але раптам крычыць певень, і чорт выпускае валун, які і застаецца ляжаць на нейкім пэўным месцы. Такія камяні ёсць у в. Камень Валожынскага р-на, в. Асташын Карэліцкага р-на [16, с. 14,66, 85, 90] і г.д. Экспедыцыяй Явара зафіксаваны ў 2007 г. жорнападобны камень у в. Асавы Докшыцкага р-на, сваім выглядам ён нагадвае жорны, у народзе завецца Чортавы Жорны [5];
валуны са штучнымі паглыбленнямі. Сярод іх камяні з талеркападобнымі паглыбленнямі і авальнай у плане формы, валуны з выемкамі ў выглядзе чашы і камяні з выемкамі розных форм. Паглыбленні авальнай формы мае знакаміты Дажбогаў або Святы, ці Богаў камень каля в. Крамянец Лагойскага р-на. Пра камень існуе шмат легенд. Лічыцца, што ў час сухменю з дапамогай рытуальных дзеянняў з каменем можна выклікаць дождж. «Явар» зафіксаваў, што каменю пакланяюцца і ў наш час, асабліва актыўна па святах. Да яго прыходзяць на Вялікдзень, кладуць пафарбаваныя яйкі, кветкі. [6], «Явар» зафіксаваў абрад ушанавання на Вялікдзень Святога Каменя каля в. Кудзінавічы Капыльскага р-на, які мае розныя выемкі: прастакутная, варонкападобная і рэльефны чатырохканцовы крыж. Дажджавая вада з выемак лічыцца лекавай [7],
КНІГІ ОНЛАЙН
