Асоба збіральніка ў захаванні нематэрыяльнай культурнай спадчыны
Выдавец: Віктар Хурсік
Памер: 158с.
Мінск 2015
5. Лапнцкая, Н.Н. ймена собственные в русскнх н белорусскнх заговорах: автореф. днс. канд. фнлол. наук: 10.02.02; 10.02.01 / Н.Н. Лапнцкая; Белорус. гос. ун-т. Ммнск, 2000. 18 с.
6. Неклюдов, С.Ю. О крнвом оборотне (к нсследованню мнфологнческой семантнкн фольклорного мотнва) / С.Ю. Неклюдов // Проблемы славянской этнографнн : к 100-летню co дня рождення чл.-кор. AH СССР Д.К. Зеленнна : сб. науч. ст. / AH СССР, Нн-т этнографнн нм. Н.Н. Мнклухо-Маклая ; отв. ред. А.К. Байбурнн, К.В. Чіістов. Л., 1979.-С. 133-141.
7. Полесскне заговоры (в заплсях 1970-1990 гг.) / сост.: Т.А. Агапкнна, Е.Е. Левкневская, А.Л. Топорков. -М.: Нндріік, 2003. 752 с.
8. Страхов, А.Б. О пространственном аспектеславянскойконцепцнн небытня / А.Б. Страхов // Этнолянгвнстнка текста. Семяотяка малых форм фольклора: тезнсы н предварят. матерналы к сямпознуму / Нн-т славяноведеняя н балканястякн AH СССР; ред. В.В. РІванов. М., 1988.-Т. 1.-C. 92-94.
9. Топоров, В.Н. Заговоры н мнфы / В.Н. Топоров // Мнфы народов мнра: энцнклопедня: в 2 т. / гл. ред. С.А. Токарев. М., 1980. Т. 1. С. 450-452.
10. Топоров, В.Н. Пространство н текст / В.Н. Топоров II Текст: семантяка н структура: сб. ст. / AH СССР, Нн-т славяноведення н балканнстнкн; отв. ред. Т.В. Цнвьян. М., 1983. С. 227-284.
Дар’я Алексенка (Мінск)
МЕСЯЦ I ЗОРКІ Ў МІФАПАЭТЫЧНАЙ КАНЦЭПЦЫІ ПАХОДЖАННЯ СУСВЕТУ
Адной з асаблівасцей сучаснай гуманітарнай навукі з’яўляецца зварот да найбольш фундаментальных ідэй архаічных цывілізацый. Чалавецтва звяртаецца да міфалагічнай спадчыны старажытнасці, спрабуючы разгадаць таямніцы спалучэння інтуітыўнага і рацыянальнага; зразумець спецыфіку рэфлексіі над адвечнымі нраблемамі быцця і, асабліва, прычыны існавання разнастайных канцэпцый паходжання і развіцця жыцця на Зямлі.
У дадзеным артыкуле разгледзім месяц і зоркі як важныя складнікі міфапаэтычнай канцэпцыі касмагенезу, яе адлюстраванне ў беларускім фальклоры.
Азначэнне касмагенезу, прадстаўленаеў працахрозныхдаследчыкаў, зводзіцца да наступнага: «касмагонія... аповяд пра структураванне, фарміраванне ўпарадкаванага свету з яго хаатычнага першапачатковага стану» [9, с. 205]. «...У касмаганічных міфах развітых міфалагічных сістэм упарадкавальная дзейнасць багоў больш ясна і поўна ўсведамляецца як пераўтварэнне хаосу, г.зн. стану неўпарадкаванасці, у арганізаваны космас...» [4, с. 108],
Кожнай культуры, вядомай у гісторыі чалавецтва, кожнай цывілізацыйнай фармацыі характэрны своеасаблівы тып поглядаў на праблемы касмагенезу. Пры гэтым уласцівае чалавеку асэнсаванне заканамернасцейітаямніцрэальнагасветунемінучаадбываеццаўмежах нейкага цэльнага вобраза светабудовы, які фарміруецца ў культуры ў тую ці іншую эпоху. Неабходна адзначыць, што ў старажытных помніках не назіраецца аднолькавасці поглядаў на ўладкаванне светабудовы. У літаратуры, прысвечанай аналізу архаічнай міфалогіі (як развітых, так і «першабытных культур»), як правіла, вылучаюцца тыпы касмагенезу, якія фарміруюцца па дамінантным у тэксце матыве і зводзяцца да шэрагу сюжэтаў: развіццё з яйка; трансфармацыя ў з’явы і аб’екты свету забітай багамі антрапаморфнай істоты; ланцугі нараджэнняў багоў, якія мадэлююць і маркіруюць розныя прыродныя аб’екты; серыя творчых актаў бога-дэміурі а. Як бачым, прадстаўленыя варыянты касмагенеза аб’ядноўваюць два асноўныя матывы: эвалюцыйны і дэміургічны.
Звернем увагу на яйкападобную схему космаўладкавання. Ідэя прыпадабнення Сусвету да яйка ўзыходзіць да архаічных касмагоній, якія звязваюць паходжанне свету з адпаведным вобразам. Паводле версіі Герадота, свет разгортваецца з яйка птушкі Фенікс. У адным са старажытнаіндыійскіх міфаў апавядаецца, што калі яшчэ не існавала нічога акрамя воднага бяздоння, у ім плавала яйка Залаты Зародак светабудовы [5, с. 31-32]. У «Калевале» Вяйнямёйнен стварае свет, у тым ліку і нябесныя аб’екты сонца, месяц, зоркі з яйка, якое ўпала ў мора: «Нзяшіа, йз нйжней частй, // Вышла мать земля сырая; // Мз яш/а, йз верхней частй, //Встал высокйй свод небесный, // Нз желтка, йз верхней частн, // Солнце светлое явйлось; // Нз белка, йз верхней частй, //Ясный месяц появйлся; //Мзяйца, йз пестрой частй, //Звезды сделалйсь на небе» [7, с. 6].
На думку асобных вучоных, для ранняродавага грамадства цэласнай сістэмай-мадэллю свету (уключаючы соцыум) з’яўлялася ўяўленне аб ім як аб жывой істоце нейкай першаістоце, першапродку, здольным да пастаяннага параджэння-тварэння з сябе жыцця (М. Карпенка, У Тапароў). У. Тапароў у пошуках крыніцы найбольш архаічнай мадэлі свету ўказвае на «ўсё большыя і большыя ў сваёй колькасці і цалкам надзейныя даныя, паводле якіх чалавечы арганізм (цела) і яго функцыі ва ўсёй разнастайнасці жыццёвага (цялеснага і духоўнага) вопыту ўтвараюць аснову архаічнай класіфікацыі», ці «антрапаморфны код, пры дапамозе якога апісваецца Сусвет», што даволі наглядна адлюстравалася і ў моўных сістэмах» [13, с. 244,245]. Глыбокі паралелізм паміж навакольным светам і целам чалавека ці боства адлюстраваны ў многіх раннефіласофскіх сістэмах, якія ўзыходзяць да міфалогіі [13].
Для нас прынцыпова важны адказ У. Тапарова на пастаўленае ім жа пытанне: «першасны ці антрапаморфны код, пры дапамозе якога апісваецца Сусвет, ці касмалагічны код, якім можна апісаць цела чалавека, зараз, здаецца, можна з дастатковай упэўненасцю гаварыць аб тым, што роля крыніцы павінна быць аддадзена чалавеку і яго целу. Менавіта па гэтай мадэлі міфапаэтычная свядомасць будавала апісанне Сусвету» [13, с. 244]. 3 гэтым пастулатам згодны і іншыя сучасныя даследчыкі: «думка чалавека... інтуітыўна распазнае заканамернасць і вядомую ўпарадкаванасць з’яў прыроды, пачынаючы з перыядычнасці функцыянавання ўласнага арганізму» [3, с, 16], тут карэніцца і крыніца ўзнікнення складаных абстрактных паняццяў прасторы і часу. Блізкія ідэі выказваў яшчэ ў сяр. XIX ст. А. Афанасьеў аб працэсе асэнсавання старажытным чалавекам свету: «Ён быў пагружаны ў прыроду... яна давала яму харч і была яму матуляй.... Абагаўлёная прырода ўяўлялася яму цэльнаю, ...але разам з першымі зародкамі свядомасці адразу ж пачаўся аналіз, мераю якога чалавек паставіў самога сябе: другой меры ён яшчэ не ведаў і не мог ведаць» [1, с. 1,2].
Менавіта даны падыход адкрывае рэальныя шляхі даследавання старажытных поглядаў на свет як светапоглядную сістэму, дзе ўсе яго з’явы ўяўляліся некалі цесна суаднесенымі паміж сабой як складнікі адзінага жывога арганізма (у выглядзе яго частак цела ці ўнутраных органаў, думак і пачуццяў, маральных якасцей і г. д.), бо першабытная думка надзвычай канкрэтная. «Міфалагічная карціна свету хоць і ўяўляе сабой абагульненне, тым не менш поўная канкрэтнасці, складваецца з максімальна прадмегных і пачуццёва ўспрыманых вобразаў» [5, с. 18].
Тыповым прыкладам міфапаэтычнай канцэпцыі, якая развівае тэму паходжання сусвету з нейкага адпачатковага цела, з’яўляецца вобраз ведыйскага Пурушы як вобраза свету: «Агонь яго галава, Сонца і Месяц яго вочы, бакі свету яго вушы, яго мова Веды, паветра яго дыханне, свет — яго сэрца. 3 яго ног (узнікла) зямля, ён паісціне атаман усіх істот» [2, с. 240]. Аналагічнае знаходзім у разважаннях А. Лосева адносна антычнага космасу: «Адна сіла, адзін дух, магутная аснова свету і адно боскае цела, у якім усё кругом круціцца: агонь і вада, зямля і эфір, начная цемра і дзённае святло... Яго галава і цудоўны твар яго гэта бліскучае неба, і вакол быццам бы залатыя пасмы ...вочы гэта Сонца і супрацьстаячы Месяц... Падэшвы яго ног — корань зямлі, змрочны mapmap і крайнія межы апраметнай...» [8, с. 25-26],
У вядомым духоўным вершы пра Галубіную кнігу супастаўленні чалавека і Сусвету, мікраі макракосмасу суадносяцца з ведыйскім гімнам пра Пурушу і звязваюцца з усе-еўрапейскім міфам пра тварэнне свету з цела чалавека: « — А сь чаго бЛ>лый св^тгь оть самаго Бога, // Оть самаго Бога, оть Самовохва... //А сь чаго ясныя зв^зды зачіталйся? // — А зачалйся зв\>зды оть самаго Бога, // Оть Суса Xpucma, сы вочей яго... // Сь чаго жаркое сонца начйналося? // — A зачалося сонца оть самаго Бога, // Оть самого Бога, Мсуса Хрйста, // РІсуса Xpucma, йзь лйца яго... // А сь чаго ясень л&сяць зачйнався? //— А зачався м^сяць оть самаго Бога, // От-ь самаго Бога, Мсуса Xpucma, // Мсуса Xpucma, co лоба яго... // Почаму лютыя морозы зачйналйся? // Зачалйся лютыя морозы оть самаго Бога й т.д. // Мсуса Xpucma, co носаяго... //Почаму буйныя в^ртры зачйналйся? //Зачалйся буйныя в\>тры й т. д. // Оть Суса Xpucma, йзь вусовь яго...» [10, с. 296], Як вынікае, з цела Бога ўтвараюцца элементы светабудовы, у тым ліку і нябесныя аб’екты.
У беларускай традыцыі сустракаецца і деміургічны матыў тварэння свету. Так, стваральнікам месяца і зорак выступае Бог: «Бог, калімесяц састарае, крышыць яго на зоры. Адзін кавалачак кладзе ў дзяжу, на закваску. Зоры ападаюць, з іх пачынае рабіцца рошчына, цеста падыходзіць і пераліваецца цераз край. Гэтак і нараджаецца Месяц» [12, с. 30],
У беларускім фальклоры прадстаўлены міфапаэтычныя ўяўленні і аб этыялогіі адметных уласцівасцей начнога свяціла, у прыватнасці павелічэнні / змяншэнні бачнага месяцавага дыску, г.зн. чаргаванні квадраў месяца. Паводле ўяўленняў беларусаў, Бог загадаў месяцу перанараджацца кожны тыдзень затое, што ён дрэнна свяціў ноччу: «От затым ён адну нядзелю малады, другую расце аж да поўна, трэйцюю поўны, а чацьвортую саўсім прападае» [6, с. 49]. Цікава тлумачацца змены месяца ў казцы, зафіксаванай А. Сержпутоўскім, паводле якой сваімі перыядычнымі нараджэннямі і паміраннямі месяц «абавязаны» чорту: «Палецеў чорт к месяцу да й пачаў зь ім барукацца да грызьці яго зубамі. Грызе, грызе, от ужэ здаеіріа астаўса пюлькі вузенькі агрызачак. Бачыць месяц, што яму цяжко барукаір/а з чортам, от ён памаленьку ўсе атступае к сонейку, кабяно абараніло яго am чорта... Тым часам сонейко пахукае на месяц, нагрэе яго сваім бляскам, і той зноў памаленьку пачне ачуняць да абрастаць целам да йці на свае мейсцо, каб сьвеціць уночы. Так заўжды месяц дзьве недзелькі расьце да набіраецг/а сілы, а дзьве недзелькі барукаецца з чортам» [11, с. 52], Як бачым, народным уяўленням аб паходжанні начнога свяціла, вытоках яго пераменлівай прыроды ўласціва спалучэнне ў стваральнай дзейнасці двух пачаткаў: боскага (светлага) і д’яблавага (нячыстага). У гэтай сувязі А. Цітавец адзначае, што «данае разуменне ў народзе стваральных працэсаў і наступнае іх адлюстраванне ў канкрэтных творах даюць дыялектычную карціну светапогляду і светасузірання шырокіх народных мас» [14, с. 447].
КНІГІ ОНЛАЙН
