Асоба збіральніка ў захаванні нематэрыяльнай культурнай спадчыны
Выдавец: Віктар Хурсік
Памер: 158с.
Мінск 2015
Актуальнасць даследавання фальклору Гомельшчыны абумоўлена тым выключным месцам, якое належыць вуснай народнай творчасці гэтага рэгіёна ў агульнанацыянальнай культурнай спадчыне, і важкасцю тэарэтычных праблем, звязаных з рэгіянальна-лакальным даследаваннем народнай культуры. Лакальна-рэгіянальнае вывучэнне фальклору Гомельшчыны адкрывае шырокія перспектывы ў даследаванні не толькі мясцовай спецыфікі фальклорных з’яў. Гэты навуковы кірунак надзвычай каштоўны і ў дачыненні да агульнанацыянальнага ў фальклоры. Тэарэтычны тэзіс аб тым, што агульнанацыянальны фальклор уяўляе сабой сістэму мясцовых традыцый, дазваляе напоўніць яго канкрэтным зместам і канстатаваць пэўныя факты рэгіянальнай непаўторнасці і лакальнай шматстайнасці
той ці іншай агульнаэтнічнай з’явы. Адзначым, што асновай лакальна-рэгіянальнага кірунку даследаванняў з’яўляецца метадалогія і методыка суцэльнага фальклорна-этнаграфічнага абследавання, стратэгія якога прадугледжвае такія этапы даследчага працэсу, як збор матэрыялаў, тэксталагічная апрацоўка, выданне зборнікаў лакальнага характару, вывучэнне асаблівасцей бытавання мясцовых фальклорных традыцый.
Ва ўстанове адукацыі «Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны» склалася адметная традыцыя лакальна-рэгіянальнага даследавання духоўнай культуры рэгіёна. У экспедыцыях, якія штогод праводзяцца на тэрыторыі асобных раёнаў Гомельскай вобласці і іншых рэгіёнаў Беларусі, студэнты і выкладчыкі маюць магчымасць пазнаёміцца з мясцовай спецыфікай фальклорна-этнаграфічных з’яў. Адзначым, што ў выніку сістэматычнага і суцэльнага абследавання фальклору Гомельшчыны былі запісаны аўтэнтычныя матэрыялы па абрадах і звычаях, песеннай творчасці, малых фальклорных жанрах, народнай міфалогіі і інш., якія склалі змест многіх выдадзеных навуковых фальклорна-этнаграфічных зборнікаў. Варта прыгадаць назвы асобных выданняў: «Крыніц кармянскіх перазвоны» (2000), «Роднае: Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Гомельскага раёна» (2000), «Вечнае: Фалыслорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна» (2003), «Народная духоўная культура Брагіншчыны» (2007), «Лоеўшчына... Бэзавы рай, песенны край: сучасны стан традыцыйнай культуры Лоеўшчыны» (2007), «Народная духоўная спадчына Гомельскага раёна» (2007), «Жаўруковая песня Радзімы: народныя духоўныя скарбы Буда-Кашалёўскага краю» (2008), «Хойнікшчыны спеўная душа: народная культура Хойніцкага краю» (2010), «Спрадвечнай мудрасці скарбонка: сучасны стан традыцыйнай культуры г. Мазыра» (2005), «Зямля чароўная дабра. Добрушскі край: гісторыя і сучаснасць» (2008), «Святло каштоўнасцей духоўных. Жлобінскі край: мінулае і сучаснасць» (2009), «Чачэршчына, нам дадзеная лёсам... Мінулае і сучаснасць Чачэрскага краю» (2010).
Вышэйпрыведзеныя выданні, у якіх важнае месца займаюць апісанні розных з’яў каляндарнай і сямейнай абраднасці, а таксама народнай міфалогіі Гомельшчыны, дазваляюць глыбей спасцігнуць культуру вёскі, ацаніць стан бытавання традыцый, шляхі далейшага захавання, іх рух і жыццё, зрабіць іх сістэмны аналіз, кіруючыся не толькі ўласнымі палявымі назіраннямі, але і ўспамінамі і ацэнкамі гэтых традыцый з пункту гледжання носьбітаў захавальнікаў фальклору і народнай міфалогіі. Заўважым, што сустрэчы збіральнікаў з інфармантамі падчас фальклорна-этнаграфічных экспедыцый заўсёды пакідаюць незабыўныя ўражанні і дапамагаюць выхоўваць лепшыя
грамадзянска-патрыятычныя пачуцці ў моладзі. 3 расповедаў жыхароў студэнты дазнаюцца не толькі пра мясцовыя абрады і звычаі, але і спасцігаюць філасофію народнай думкі. Прыгадваецца, напрыклад, сустрэча з Марыяй Васільеўнай Булаўка, 1913 г.н., жыхаркай в. Булаўкі Калінкавіцкага раёна, якая на пытанне, як адзначалі раней Тройцу і чаму прыносілі з лесу «дзеразу» і кляновыя дрэўцы, адзначыла, што зеляніну, якой упрыгожвалі падвор’і, «к худобе клалі, каб усё добрае вялося. Таптацца будзе жызнь будзе харошая». Але разам з гэтым, інфармант адзначыла, што рабілі так на Тройцу, бо «радасці шукалі», што пацвярджае важнасць спецыфічнай рысы фальклору уласцівы для народнага мыслення аптымізм. Расповед Ніны Іванаўны Булаўка, 1938 г.н., з в. Булаўкі, пра ведзьму, ад якой засцерагаліся, раскладваючы на Купалле крапіву на варотах, і якая цяжка памірала, таксама прымушае задумацца над сэнсам жыцця. Паводле сведчанняў інфарманта, цяжка паміралі тыя жанчыны, якія рабілі дрэннае іншым людзям, «прыраблялі», гэтатак званыя ведзьмы. Зробленыя жанчынай высновы «смерць у Бога заслужыць трэба» даюць падставы для разважанняў пра жыццё, з'яўляюцца своеасаблівым заклікам рабіць дабро.
Прадстаўленыя ў кнігах матэрыялы з’яўляюцца яскравым пацвярджэннем адметных мясцовых асаблівасцей абрадаў калядавання, гукання вясны, велікодных святкаванняў, вясельных і радзінна-хрэсьбінных абрадаў і звычаяў. Важнае месца ў каляндарным і сямейна-абрадавым комплексах займаюць прыкметы і павер’і і звязаныя з імі міфалагічныя ўяўленні. Напрыклад, з апісанняў калядна-навагодніх святкаванняў вынікае, што клопат пра ўраджай у нашых продкаў меў першаступеннае значэнне. Невыпадкова ў в. Булаўкі Калінкавіцкана раёна на Каляды саламяным перавяслам падвязвалі пладовыя дрэвы («Падвязвалі саломай дзярэўцы, кабураджай быў добры. Гэтым сенам, што ляжала да багатай куцці, падвязвалі садавіну»), выклікалі дождж («Калі доўга не было дажджу, то жанчыны раздзяваліся голыя і на растанцах пераворвалі дарогу»), Каб атрымаць добры ўраджай бульбы, у мясцовай традыцыі гэтай вёскі было прынята «поўнаму чалавеку качануцца па полі», а каб былі вялікімі качаны капусты, то пасадзіць яе трэба на Пятра і «паабнімаць капусту» (запісана ў в. Булаўкі Калінкавіцкага р-на ад Булаўка Ніны Іванаўны, 1938 г.н.). Каб не было на агародзе кратоў, каб не псавалі яны ўраджай, падчас калядных святкаванняў «па агародзе качаргу цягалі» і прыгаворвалі: «Ой, крот, крот, не чапай мой агарод» (запісана ў в. Сялец Рагачоўскага р-на ад Крутава Аляксандра Назаравіча, 1927 г.н.). У в. Кашэвічы Петрыкаўскага раёна на Каляды было прынята «есці семкі і пляваць на пол, штобы ўраджай быў добры» (запісана ад Сакавец Надзеі Іванаўны, 1920 г.н.).
Адзначым, што ў народнай этнапедагогіцы яскравае адлюстраванне знайшла ідэя павагі да памерлых. Рэшткі ўяўленняў, звязаных з культам продкаў, мы знаходзім у этнаграфічных апісаннях калядных связкаванняў. Важнае месца ў сістэме зімовай абраднасці адводзілася рытуалу загукання марозу на калядную вячэру. 3 вобразам марозу былі звязаны ўяўленні з культам продкаў, з духамі памерлых. Сімвалічнае іх запрашэнне на вячэру імкненне забяспечыць на будучае падтрымку з іх боку ва ўсіх гаспадарчых справах і сямейным дабрабыце. Прывядзем адзін з фрагментаў з палявых запісаў, які з’яўляецца доказам вышэйпрыведзенага тэзіса: «Када куццю елі, казалі: «Мароз, Мароз, заходзь у хату». Патом мароз заходзіў у хату, і звалі этых пакойнікаў, штобаныўжо прыходзілі,елікуццю,апатомужогаварылінапакойнікаў: «Ужо пара ўходзіць. Выходзыія». Ну, выходзілі пакойнікі, ужо ішлі на сваі места» (в. Малішаў (г. Хойнікі) ад Тагай Марыі Аляксандраўны, 1932 г.н., Літвінка Алы Уладзіміраўны, 1942 г.н.).
У плане вывучэння лакальнай спецыфікі розных фальклорных жанраў несумненную каштоўнасць маюць выданні, у якіх асобна змешчаны матэрыялы па вясельнай і радзінна-хрэсьбіннай абраднасці Гомельшчыны(«ВясельнаятрадыцыяГомельшчыны»(2011),«Радзіннахрэсьбінныя абрады і звычаі беларусаў» (2013)), замовах («Гаючае слова роднай зямлі» (2013)), прыкметах і павер’ях («Прыкметы і павер’і Гомельшчыны» (2007)), варажбе («Варажба на Гомельшчыне» (2010)), па народнай міфалогіі («Беларуская міфалогія» (2013)) і інш.
Прадстаўленыя ў навуковых зборніках характарыстыка і аналіз фальклорна-этнаграфічных традыцый Гомелынчыны надзвычай каштоўныя, бо пашыраюць і ўзбагачаюць уяўленні аб стане і дынаміцы бытавання фальклорных жанраў, іх захаванні ў мясцовых і рэгіянальных традыцыях.
Вольга Лабачэўская (Мінск)
ГЛЫБІНЯ НАРОДНАЙ ПАМЯЦІ АБ САКРАЛЬНЫМ
Шчыткавіцкая прошча ў апісанні І.А. Сербава (1911) і сучасных палявых запісах
Цікаваць навукоўцаў у апошнія гады да тэмы сакральнай геаграфіі дазволіла назапасіць ужо вялізны матэрыял, які патрабуе свайго асэнсавання. Нават папярэдні яго аналіз ставіць важныя пытанні аб месцы і значэнні сакральных аб’ектаў у сістэме традыцыйнай культуры, злучанасці народных рэлігійных практык з кананічным хрысціянствам.
Некаторыя з сакральных аб’ектаў, якія функцыянуюць у нашы дні, маюць сваю пісьмовую гісторыю. Яны былі апісаны святарамі і этнографамі ў пачатку XX ст.: П.М. Шпілеўскім [1], М.Я. Янчуком [10, с. 11-17], Е.Я. Раманавым [4, с. 35] і іншымі. Народным святыням прошчам цудатворным мясцінам, якія надзеленыя паводле ўяўленняў вернікаў, надзвычайнай сілай [8, с. 402], прысвечаны артыкул Л.У Дучыц і І.Я. Клімковіч [2],
Сярод зафіксаваных сакральных аб’ектаў вылучаецца Прошча каля вёскі Шчыткавічы Старадарожскага раёна Мінскай вобласці. У 1915 годзе беларускі этнограф І.А. Сербаў у этнаграфічным нарысе «Беларусы-сакуны» ў раздзеле «Рэлігійнасць» змясціў аповед аб цудзе з’яўлення ў лесе каля Шчыткавічаў Бабруйскага павету Божай Маці і лекаванні сляпой жанчыны [7, с. 42^17]. У 1911 годзе асобны артыкул І.А. Сербава аб адкрыцці Прошчы ў Шчыткавічах быў надрукаваны ў газеце «Мннское слово». У публікацыях указана дакладная дата з’яўлення сакральнага аб’екта. Цудадзейнае здарэнне адбылася вясной 1908 года. Тады «адкрылася» святое месца Прошча, якое з таго часу вельмі шануецца жыхарамі Шчыткавічаў і наваколля. У апісанні прыведзены імёны мясцовых жыхароў і аповеды аб цудах, сведкамі якіх ім давялося быць. На фотаздымку І.А. Сербава можна ўбачыць, як выглядала Прошча ў 1911 годзе [7, с. 160], калі этнограф наведаў Шчыткавічы [1, с. 420],
Дадатковыя звесткі аб Шчыткавіцкай прошчы І.А. Сербаў прывёў у рукапісе сваёй апошняй працы «Юродзівыя на Беларусі», дзе адзначыў, што ў 1910-1911 гг. тут стаяла «святая» сасна, на карэ якой былі
надрапаныя ў сістэматычным парадку апатрапейныя жывёлы сабака, певень, кот і бусел і спецыфічныя веснавыя жывёлы ластаўка і шчупак разам з голубам «святым духам» [6, с. 23]1.
У 2007 годзе ў аўтара артыкула з’явілася магчымасць на ўласныя вочы пабачыць задакументаваную сто гадоў таму назад Прошчу каля вёскі Шчыткавічы, запісаць аповеды мясцовых жыхароў аб сакральным месцы і яго ўзнікненні. Параўнанне старых і сучасных фальклорнаэтнаграфічных матэрыялаў дазваляе глыбей зразумець гістарычную глыбіню народнай памяці, механізмы яе захавання і трансляцыі, а таксама акрэслівае больш шырокую праблему аб’ектыўнасці і рэлевантнасці зместу палявых матэрыялаў, якія даследчык атрымлівае і інтэрпрэтуе.
КНІГІ ОНЛАЙН
