Авантуры Пранціша Вырвіча, шкаляра і шпега
Людміла Рублеўская
16+
Выдавец: Звязда
Памер: 272с.
Мінск 2018
— Я шляхціц! Паветлівей, сабачыя морды!
— Ды мы нічога кепскага высакароднаму пану не зробім, — здзекліва запэўніў Пранціша таўсманы турэмшчык. — Вось сюды прысядзьце, ваша мосць, на гэтую лаву...
Вырвіча ўсадзілі на каменную лаўку ля сцяны справа ад акна і надзелі на рукі кайданы, прымацаваныя да сядзення, так што Пранціш мог дастаць да свайго носа, толькі нізка нахіліўшыся. Двое турэмшчыкаў адышліся палюбавацца сваёй працай:
— Ну вось, зручна пану? He цісне нідзе?
Пранціш ганарыста закінуў галаву:
— Я ўласнаручна спушчу скуру з вашых спінаў за абразу шляхецкага гонару!
Але на яго ўжо не звярталі ўвагі... Бо займаліся Лёднікам, і менавіта яму, падобна, адводзілася галоўная роля ў мяркуемым спектаклі ў многіх дзеях. I Пранцішу дужа не спадабалася тое, што з ягоным слугою рабілі. Лёдніку загадалі распрануцца да пояса і разуцца, што ён і зрабіў не спяшаючыся, і вопратку сваю склаў акуратненька, стосікам, на сухім месцы ля сцяны. На ягоным жылаватым, падцягнутым целе меліся і «шляхецкія роспісы» — відаць, пан Агалінскі выхоўваў даўжніка, і шнары, пакінутыя шаблямі ды кулямі, што канваіры палічылі доказам ягонага маскараду: адкуль такое ў звычайнага доктара? Калі турэмшчыкі яшчэ пабачылі на грудзях Лёдніка срэбны праваслаўны крыж, дадаткова раз’юшыліся, аблаялі «маскоўскіх сабакаў», праклятых шпегаў, але здымаць крыж і біць вязня не сталі, відаць, таму, што пакуль не атрымалі ніякіх распараджэнняў наконт яго. Толькі паюк з задавальненнем патаптаўся бруднымі ботамі па акуратна складзенай Лёднікавай вопратцы. За гэты час адзін з канваіраў распаліў камін, і наўрад дзеля таго, каб вязням было цёпла. Тым больш у куце ля каміна грувасціліся страшныя жалезныя прылады, зусім не падобныя да звычайнай качаргі.
Доктара паставілі між двух каменных слупоў тварам да акна і прыкавалі ланцугамі за рукі і ногі так, што
ён нагадваў малюнак ідэальнага чалавека Леанарда да Вінчы, хаця такога носа ў ідэальнага чалавека дакладна быць не можа. Лёднік маўчаў, на ягоным худым твары нельга было прачытаць нічога, акрым грэблівай абыякавасці. Затое Пранцысь мімаволі пачаў дрыжэць і не ведаў, ці зможа годна вытрымаць відовішча, якое тут рыхтавалася. Нарэшце ўсе выйшлі, пакінуўшы вязняў адных. Ліў дождж, ягоны шум здаваўся злавесным, бо крыкі і стогны з глыбінь сутарэнняў ён заглушыць не мог, і яны больш не былі прывіднымі.
— Пранцысь! — цвёрда прамовіў Лёднік.
Вырвіч з цяжкасцю змусіў сябе падняць вочы.
— Паглядзі на мяне! — уладным голасам прагаварыў доктар. — Што б зараз ні адбывалася, проста заплюшчы вочы і думай пра іншае. Пра Паланэю Багінскую, пра лацінскія спражэнні... Ды хоць пра сябра свайго Вараня. Памятаеш, як мы практыкаваліся — канцэнтрацыя, лічыш свой пульс, сочыш за дыханнем... Памятаеш?
Пранцысь кіўнуў галавой, спрабуючы праглынуць даўкі камяк страху.
— I галоўнае, што б са мной ні рабілі — маўчы! З’ясаваў? — працягваў настаўленні Лёднік, і Пранцысь зноў змог толькі кіўнуць галавою. Доктар зразумеў ягоны стан і ўсміхнуўся шчыра, шырока, як ніколі раней не ўсміхаўся, нават аблічча яго памаладзела і папрыгажэла.
— Ну, вышэй нос, Гіпацэнтаўр! Мы выберамся!
Бразнулі засовы, дзверы адчыніліся, і ўвайшоў чалавек, якога бачыць Пранцысь хацеў бы яшчэ менш, чым князя Гераніма — аднавокі жаўнер. Ягоны мяккі твар з падвойным падбароддзем зусім не падыходзіў вою. Страчанае вока прыкрывала чорная павязка, а другое — гарэла лютай нянавісцю. Аднавокі не звярнуў ніякай yeari на Пранцыся. Ён павольна абышоў вакол доктара, відовішча пэўна прыносіла яму асалоду.
— Што ж, ты чалавек, як відаць, цёрты... He просты доктар-клісцірнік. Ваяваў, бізуноў каштаваў... I, напэўна, нічога і нікога не баішся... Так?
Спыніўся перад вязнем, наблізіўся амаль ушчыльную.
— Ты думаў, я здохну? Думаў мяне болей не пабачыць, а, вядзьмак? Ты памыліўся, мы, мужчыны з роду Прашковічаў, жывучыя... А яшчэ мы нічога не забываем. — Рот аднавокага расцягнула невясёлая ўсмешка. — Мой дзед быў жаўнерам у войску Станіслава Ляшчынскага, калі той ваяваў на баку шведскага караля. I аднойчы аднапалчанін абыграў дзеда ў косці, перад гэтым напаіўшы гарэлкай з прыгожых такіх маленькіх шкляных чарак з выявамі райскіх птушачак, якія насіў на шчасце ў адмысловай пушцы, набітай саломай. Падліваў, падліваў — за сяброўства, Kasa^ нельга не выпіць. I дзед, каб адыграцца, нават стрэльбу паставіў. А назаўтра на шыхтаванні, на якое дзед, натуральна, прыйшоў без стрэльбы, яго адлупцавалі, ледзь не расстралялі. А аднапалчанін смяяўся... Як ты, калі кінуў мне ў вока гэта...
Прашковіч рэзкім рухам падняў проста перад тварам вязня бронзавы стрыжань.
— Пазнаеш? — мяккі твар Прашковіча быў зусім блізка ад змрочнага твару Лёдніка, а бліскучы, старанна завостраны канец старажытнагрэцкага сціла, якое калісь належала шкаляру Вараняці, ледзь не дакранаўся вока доктара. — Дык вось... Мой дзед выжыў, і ягоны шчаслівы супернік таксама. Яны па-ранейшаму лічыліся сябрамі. Той паскуднік нават на знак прымірэння і сяброўства падарыў дзеду адну чарачку з райскімі птушкамі. Па дарозе дадому яны спыніліся ў карчме і замовілі свіныя скабкі з фасоляй. Пасля якіх у аднапалчаніна пачаўся крывавы панос. Таму што ў ягоную талерку дзед мой высыпаў даўно падрыхтаванае ператоўчанае на пыл шкло ад тае самае чаркі. Аднапалчанін памёр там жа... Нібы ад нястраўнасці. Карчмара аштрафавалі — за нядобрую ежу. Табе падабаецца такая гісторыя, вядзьмак?
Пранцысь хацеў быў выказаць сваю думку пра гнюснасць і подласць пачутай гісторыі, але сустрэўся з цвёрдым позіркам Лёдніка і стрымаўся.
Прашковіч гаварыў, нібыта муркатаў кот, які падбіраецца да птушкі, што патрапіла ў сіло. Раптам голас ягоны змяніўся, засычэў па-змяінаму, сціло дакранулася да шчакі Лёдніка, нібы ўджаліла...
— Як бы я хацеў выкалаць гэтай штукай абодва твае нахабныя вокі! — цяпер Прашковіч аж тросся ад нянавісці, падманлівая мяккасць пакінула ягонае аблічча. — Ці загнаў бы яе ў тваю пячонку і глядзеў бы гадзінамі, днямі, як ты павольна канаеш!
На хвілю Пранцысю падалося, што жаўнер спраўдзіць свае словы, але той адвёў сціло і вымавіў:
— Але яго княская мосць захоча атрымаць цябе цэлым. Таму я не магу істотна папсаваць твой выгляд.
— Дык, можа, табе варта прапусціць князя наперад? — іранічна папытаўся Лёднік.
Прашковіч злосна рассмяяўся.
— Пасля князя мне ўжо нічога не застанецца, дурань. Hi вяршка цэлай скуры. Тваё шчасце, што яго княская мосць тэрмінова з’ехаў перамаўляцца з вашым гаспадаром Сапегам. Але супраць таго, каб цябе трохі прыгладзілі, падрыхтавалі, князь нічога не мае. I ты сто разоў пашкадуеш, што кінуў у мяне гэты цвік!
Прашковіч узняў вастрыём уніз сціло, якое, відаць, шчыра лічыў цвіком, і з крыкам асалоды ўсадзіў яго ў грудзі Лёдніка, скіраваўшы, каб стрыжань прайшоў пад скурай. Лёднік стрымаў стогн, толькі дыханне яго на імгненне перарвалася. Кат адышоўся, паназіраў... Потым асцярожна, нібы выконваў тонкую рамесніцкую працу, пачаў падштурхоўваць відочны канец сціла так, каб вастрыё паказалася з-пад скуры... Ухапіўся за яго, выцягнуў, як шавецкую іголку. Па грудзях Лёдніка пабег тонкі цёмны струменьчык.
— Ніякай істотнай шкоды, праўда? — голас Прашковіча агідна дрыжэў ад задавальнення. — Але ж балюча не меней, чым калі б я сек цябе шабляй. Я вышыю гэтай іголкай на тваім целе ўвесь свой боль, паскуднік!
I ўсадзіў сціло ў плячо доктара. Зноў працягнуў яго скрозь рану пад скурай. Павольна-павольна, ловячы найменшыя праявы болю...
Вырвіч злавіў злосны пагляд Лёдніка і паслухмяна заплюшчыў вочы. Пастараўся ўспомніць усмешку Паланэйкі... Сінія вочы Сільфіды... Грацыёзныя рухі Міхалішыўны... Лічыў удары ўласнага сэрца... Але чуў толькі няроўнае дыханне Лёдніка, якое час ад часу замірала. А тут яшчэ аднавокі жаўнер, не перапыняючы сваёй жудаснай працы, пачаў напяваць знаёмую песню:
— 3 вушак будуць нажнічкі,
3 вушак будуць,
Лігіцігі-лігірулі, вой ды з мазурамі, Нажнічкі.
3 зубоў будуць пацеркі,
3 зубоў будуць,
Лігіцігі-лігірулі, вой ды з мазурамі, Пацеркі...
Самае брыдкае, што кат ні пра што не пытаўся, яму не патрэбна было ад вязня нічога, акрамя болю... Вырвічу падалося, што гэты жах цягнецца бясконца. Закрычаць? Адцягнуць увагу на сябе? Але Лёднік не дасць гэтага зрабіць, спецыяльна раззлуе мярзотніка, і станецца яшчэ горш. Да таго ж сапраўдныя катаванні чакалі наперадзе, чарга мусіла дайсці і да маладога шляхціца.
На двары пачуліся крыкі, нехта загадваў адчыніць браму... Забразгалі дзверы ў сутарэнні. Песня пра мазура і здохлую кабылу змоўкла.
— Цяпер ты мяне запомніш! I цвік твой вяртаю...
Пранцысь адплюшчыў вочы: аднавокі стаяў за спінай Лёдніка і зноў арудаваў сцілом, павольна заганяючы яго пад скуру вязня. Але даставаць не стаў, пацёр рукі і сышоў, задаволены, п’яны пакутамі ворага. Дзверы ляснулі, як сківіцы людажэра. Палонныя зноў засталіся адны.
Доктар выглядаў... Кепска выглядаў. Ён амаль вісеў на ланцугах, цёмныя зліплыя валасы закрывалі апушчаны твар.
Пранцысь здушаным голасам прагаварыў:
— Доктар... Гэй, доктар...
Лёднік страсянуў галавой, выпрастаўся, цвёрда стаў на ногі.
— Гэты гіцаль зусім не ведае анатоміі, — голас ягоны не змяніўся зусім. — Такім толькі лекцыі нядбайным студэнтам чытаць. Абазнаны ў знаходжанні болевых кропак чалавек мог учыніць куды болей шкоды.
— Ты — як?..
— Як зацыраваны бот.
Пранцысь ледзь не засмяяўся з палёгкай, каб слёзы не душылі.
— Шкада, ты не забіў гэтую навалач тады, у карэце!
— Ніколі не трэба шкадаваць, што не адабраў у кагосьці жыццё, — павучальна прамовіў Лёднік. — He ты ж яго даваў. А такіх, як Прашковіч, я лічу хворымі. У Парыжы бачыў я купку разбэшчаных людзей, сапраўдных вар’ятаў, якія называлі сябе лібертэнамі. Яны падчас оргій сцябалі адзін аднаго бізунамі, утыкалі ў целы іголкі... Найболыпую асалоду, аднак, атрымлівалі, калі па-нялюдску здзекаваліся з безабаронных ахвяраў. У Прашковіча тыя ж сімптомы, што ў іх, ён нават сліну пускаў, калі адчуваў, что мне балюча. Так што тэарэтычна і я мог бы мець задавальненне ад ягоных маніпуляцый.
Пранціш не мог не ўсміхнуцца ад іранічнага тону доктара. Але зараз жа наваліўся ганебны страх. Першая дзея скончаная. А далей? Ясна, што словы «мы выберамся» былы алхімік кінуў проста, каб супакоіць гаспадара. За дзвярыма камеры, у калідоры, нешта грукатала, чуліся здушаныя ўскрыкі, быццам нехта развітваўся з жыццём.
КНІГІ ОНЛАЙН
