Бабуля
Карціны вясковага жыцця
Бажэна Немцава
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 256с.
Мінск 2007
— I са мною здарылася нешта падобнае, — загудзеў сваім нізкім голасам пан Бейер. — Трэба мне было налавіць звяроў для замка, і пайшоў я на паляванне. Трапілася сарна, прыгожанькая такая, нібы яе нехта выстругаў. Пасвіцца на лясным лужку, весела аглядае дрэвы і кусты. Шкада мне яе стала. «Вось дурань, — кажу сам сабе, — гэтага толькі не хапала!» Аднак страляю, а рука дрыжыць, трапіў я сарне ў нагу. Рванулася яна і павалілася. Сабака кінуўся наперад, але я не пусціў, не хацелася, каб яе загрыз. Падышоў я да яе, а яна глядзіць на мяне такімі жаласлівымі сумнымі вачамі, што і перадаць немагчыма. Дастаў нож і ўсадзіў ёй у сэрца, сутарга прабегла па яе целу, і больш яна не варушылася. Я заплакаў і з таго часу, ну чаго тут саромецца, з таго часу...
— Бацька больш не палюе на сарнаў! — хутка выпаліў Орлік.
— Добра сказаў. Толькі пачынаю цэліцца, бачу перад сабою параненую сарну, жаласлівыя яе вочы, баюся, што рука дрогне і звсра толькі параню, няхай лепш бегае па волі.
— А вы толькі б злых звяроў забівалі, а добрыя няхай жывуць, іх шкада, — прагаварыў са слязьмі ў голасе Вілем.
— He бывае толькі добрых або толькі злых звяроў, гэта, як і ў людзей. Памылішся, калі будзеш думаць, што калі звер на выгляд прыгожы, спакойны, дык ён сапраўды добры, а які нам не падабаецца, той злы. Знешнасць падманлівая. Чалавек часта бывае несправядлівым: ён шкадуе тое, што прыемна вачам і ўмее яму спадабацца, і адварочваецца ад таго, што яму здаецца дзікунскім і пачварным.
— Быў я аднойчы ў Градцы перад пакараннем двух злачынцаў. Адзін з іх меў прыгожы твар, а другі быў агідным, пачварным і панурым. Прыгожы забіў свайго таварыша з рэўнасці. Пачварны быў маім земляком; калі яго асудзілі, я пайшоў да яго ў астрог і спытаў, ці няма ў яго якіх даручэнняў для родных, з радасцю іх перадам. Паглядзеў ён на мяне, па-дзікунску зарагатаў, потым пакруціў галавою і кажа:
— Я буду перадаваць даручэнні, прывітанні, каму? Няма ў мяне нікога.
I, адвярнуўіпыся, паклаў галаву на рукі. Нядоўга ён так сядзеў. Потым раптам ускочыў і, стоячы перада мною з закладзенымі за спіну рукамі, спытаў:
— Чалавеча, ці выканаеш тое, пра што я ў цябе папрашу?
— Зраблю з задавальненнем, — адказаў я і працягнуў яму руку. У гэтую хвіліну на яго твары адбіўся такі невыказны сум, што я, здаецца, усё для яго зрабіў бы; ужо не было ў яго твары нічога агіднага, ён выклікаў толькі шкадаванне і жаданне дапамагчы. Пэўна, глыбока зазірнуў ён у маё сэрца, таму што паспешліва схапіў маю руку, сціснуў яе і ўсхваляваным голасам сказаў:
— Калі б мне працягнулі руку тры гады назад, не быў бы я тут. Чаму раней мы не сустрэліся? Чаму мне сустракаліся
толькі людзі, якія мяне аблівалі памыямі, смяяліся з майго твару, якія мяне палыном і атрутаю кармілі! Маці мяне не любіла, родны брат выгнаў, сястра мяне саромелася. А тая, якая, думаў я, мяне кахае, за якую быў гатовы аддаць жыццё, за яе ласкавую ўсмешку дастаў бы з неба зоркі, з-за якой я столькі разоў пакутаваў, што не маю дзесяці жыццяў, каб аддаць ёй, дзеля якой я рызыкаваў жыццём, мяне падманвала. Калі я захацеў пачуць ад яе тое, пра што ўсе казалі, яна выгнала мяне за дзверы і нацкавала на мяне сабаку.
I гэты страшны на выгляд чалавек плакаў, як дзіця. Праз хвіліну ён выцер слёзы, узяў мяне за руку і ціха сказаў:
— Калі будзеце ў Маршоўскім лясніцтве, зазірніце ў цясніну; там над безданню стаіць самотная хвоя — ёй перадайце маё прывітанне, ёй і драпежным птушкам, што каля яе лётаюць, і тым высокім гарам. Пад яе галінамі спаў я цэлае лета, ёй я апавядаў пра тое, чаго ніхто не ведае, побач з ёю я не адчуваў сябе бедным лазарам, а быў чалавекам.
Ён змоўк, сеў на лаўку, і больш я не пачуў ад яго ні слова, ён нават не паглядзеў на мяне. Пайшоў я, і было мне шкада яго да слёз. Людзі лаялі, пракліналі гэтага пачварнага чалавека, называлі яго прыроджаным забойцам, сцвярджалі, што ён заслугоўвае смерці, таму што нікога не хоча бачыць, нават святара, людзям язык паказвае і ідзе на смерць як на свята. Прыгожага ўсе шкадавалі, ледзьве не біліся з-за песні, якую ён склаў у астрозе, усе жадалі, каб атрымаў памілаванне, бо ён толькі з рэўнасці забіў таварыша, а другі — вераломна забіў дзяўчыну, якая нічога яму не зрабіла, і наогул здольны забіваць людзей. Так кожны судзіў, зыходзячы са свайго ўяўлення; колькі галоў, столькі думак. Перад кожным рэч паварочваецца па-іншаму, таму і цяжка вырашыць, хто мае рацыю, а хто вінаваты. Гэта толькі Богу вядома. Ён чытае ў самых таямнічых кутках чалавечага сэрца і можа судзіць людзей. Яму зразумелая мова звяроў, ён ведае кожную цявінку, шлях кожнага жучка, ведае, чаму вецер дзьме і вада цячэ, куды ён пакажа.
Ляснік зноў замоўк, яго трубка ўжо згасла. Вочы яго свяціліся, твар яго быў падобны на горную цясніну, асветленую мірным святлом асенняга сонца, яна была яшчэ зялёная, з кветкамі, а на вяршынях гор ужо ляжаў снег. Усе заглядзеліся на пана Бейера, а бабуля азвалася:
— Шчырая праўда, пан Бейер, вас прыемна слухаць, як святое казанне. Але час класці спаць дзяцей. Сынок ваш стаміўся, ды і вы таксама. Заўтра яшчэ пагаворым.
— Гэтую каню, Орлік, аддай майму пугачу, навошта яна табе? — сказаў рызнбургскі ляснік, закідваючы стрэльбу за плячо.
— 3 радасцю.
— Мы вам яе раніцаю прынясем, — паабяцалі хлопчыкі.
— Дык вам жа раніцаю трэба ісці ў школу?
— Дзеля гасцей я дазволіла ім прапусціць заўтра школу, — сказала маці.
— Ну, дык і я сваіх соек таксама дома пакіну, каб у іх быў добры дзень. Прыходзьце. Добрай ночы! Будзьце здаровыя!
«Ветлівы сабрат з даліны», як часам называў яго пан Бейер, падаў сябрам руку, паклікаў Гектара, які Орліку вельмі спадабаўся, і пайшоў.
Ранкам, пакуль дзеці яшчэ не апрануліся, Орлік ужо агледзеў платы, на якіх яны прыплылі. Пасля снядання пан Бейер пайшоў з хлопцамі да леснічоўкі, а бабуля з Барункаю і Адэлькаю накіраваліся ў шынок развітацца з Мілам.
Вялікі пакой у шынку быў запоўнены людзьмі. Бацькі развітваліся з салдатамі, сябры, браты і сёстры знаходзіліся там жа. I як ні суцяшалі яны адзін аднаго, колькі ні налівалі ім гаспадар і Крыстла (Міла таксама дапамагаў наліваць), колькі ні спявала моладзь вясёлыя песні, каб падбадзёрыць навабранцаў, — усё было марным. Ніхто нават не п’янеў, як тады, калі хлопцы толькі ішлі на вярбоўку, і, натыкаўшы хваёвых галінак на шапкі, крычалі, спявалі і пілі, каб заглушыць страх і боязь. Заўсёды меў хоць кропельку надзеі ладны і прыгожы хлопец. Акрамя таго, хлопцаў спакушалі слёзы
дзяўчат, радавала любоў бацькоў, якая ў такія моманты, як гарачая крыніца, схаваная да часу ў зямлі, бурліва прарываецца на паверхню. Яны ганарыліся, што чулі ад суседзяў: «Ах, гэтаму ніяк не адкруціцца, такі хлопец — рослы, як сасна, — нібы яго вылілі, такі ладны, на такіх салдатаў прыемна паглядзець». Гэтыя словы толькі падсалоджвалі чорную пілюлю, якой з’яўлялася ненавісная салдатчына. Але размовы, што ўпрыгожвалі цяжкі шлях здаровых, гожых юнакоў, балюча адгукаліся ў сэрцах тых, хто не баяўся трапіць у салдаты, бо яны яшчэ раз нагадвалі пра іх фізічныя недахопы. Многім калекам было так цяжка, што яны хутчэй бы пагадзіліся добраахвотна завербавацца, толькі б не чуць крыўдных кпінаў: «Не павінна твая маці плакаць, бо не будзеш даваць прысягу, бо ты сабаку па калена! Ідзі, хлопча, у рэйтары: у цябе ногі, як у вала рогі!» Крыўдныя словы білі больш балюча, чым кнут.
Бабуля ўвайшла ў сенцы, але ў пакой заходзіць не стала, не таму, што было душна, а ад той цяжкай скрухі, якая сціскала сэрцы ўсіх людзей, што сабраліся ў шынку, і ясна адбівалася на іх тварах.
Бабуля разумела, як цяжка бедным маці. Вось адна з іх у нямым адчаі ламае рукі, другая ціха плача, трэцяя моцна галосіць. Цяжка і дзяўчатам, якія саромеюцца паказаць сваё гора, а ўсё ж без слёз не могуць глядзець на збялелых хлопцаў; ад віна яны сталі яшчэ болып сумнымі і ўжо не могуць спяваць. Яна адчувала, як цяжка бацькам, што сядзяць моўчкі за сталом і думаюць толькі пра тое, дзе ўзяць замену сынам-працаўнікам, якія былі іх правай рукой, як перажыць чатырнаццаць гадоў разлукі з імі.
Бабуля села з дзяўчынкамі ў садзе. Праз хвіліну прыйшла Крыстла, заплаканая і бледная як сцяна. Яна хацела нешта сказаць, але гора каменем навалілася на грудзі, а горла так сціснула сутарга, што не магла вымавіць ні слова. Моўчкі абаперлася яна на ствол квітнеючай яблыні. Гэта была тая яблыня, праз якую ў светаянскую ноч перакідвала яна свой
вянок. Вянок пераляцеў, але замест таго каб прадказанне спраўдзілася, што яна з’яднаецца з каханым, іх разлучаюць. Крыстла закрыла твар белым фартухом і зарыдала. Бабуля не стала яе суцяшаць.
З’явіўся Міла. Куды падзеліся яго ружовыя шчокі і жывыя вочы! Нібы з мармуру выцесалі. Моўчкі падаў руку бабулі, моўчкі абняў каханую дзяўчыну і, вынуўшы з-за пазухі вышываную хустку, — такую хустку кожны хлопец атрымлівае ад дзяўчыны ў знак кахання, — стаў выціраць ёю слёзы. Ніхто з іх не казаў пра сваё гора, але калі з шынка пачулася песня:
Як толькі мы развітаемся,
Два сэрцы засумуюць, Два сэрцы, чатыры вока Будуць плакаць і дні і ночы, —
Крыстла моцна абняла свайго хлопца і, плачучы, схавала галаву на яго грудзях. Песня гэта была той мелодыяй, якая бясконца іучала ў іх сэрцах.
Бабуля ўстала, слёзы пакаціліся па яе твары, Барунка таксама заплакала. Паклаўшы руку на плячо Мілы, старая сказала ўсхваляваным голасам:
— Няхай захавае і суцешыць цябе Бог, Якуб. Служы старанна — і табе не будзе так цяжка. Калі благаславіць Бог маю задуму, то разлука ваша не будзе доўгай. He губляйце надзеі. А ты, дзяўчына, калі кахаеш яго, не дадавай гора сваімі слязьмі! Ну, з Богам!
Перахрысціўшы Мілу, бабуля моцна паціснула яму руку, хутка павярнулася, забрала ўнучак і пайшла дахаты, радуючыся таму, што суцешыла людзей у горы.
Словы бабулі былі для закаханых той расой, што ўпала на завялую кветку і адрадзіла яе для новага жыцця. Яны стаялі пад квітнеючай яблыняй, трымалі адзін аднаго ў абдымках, і вецер скідаў на іх пялёсткі.
Ля шынку пачуліся калёсы, што прыехалі па салдат, з двара данеслася: «Міла!», «Крыстла!» Але яны не чулі. He раздымалі абдымкаў. Ім не было справы ні да каго ў свеце, бо кожны з іх абдымаў цэлы свет!
КНІГІ ОНЛАЙН
