КНІГІ ОНЛАЙН

Бацькоўскія парады

Чатыры лісты аб выхаванні

Міхал Клеафас Агінскі

Памер: 155с.

Мінск 2016

M. O. 1822 m. lapkritis
Klaidinga mintis atskirti galvą nuo širdies ir geidauti iš to suformuoti dvi absoliučiai skirtingas būtybes, nes tai dvi to paties vienio dalys, paklūs­tančios vienintelės dvasios vadovavimui.
Nemėgindamas įminti žmogaus struktūros paslapčių ir nesigilindamas į psichologinius svarstymus apie dvasios gebą, pagal pripažintą nuomonę drįstu tvirtinti, kad galva proto, o širdis jausmo buveinė; ir šia prasme aš suvokiu jiems priskiriamų esminių abipusių požymių skirtumą; bet kadangi, tiesą
меркаванне, што галава гэта месцазнаходжанне розуму, а сэрца нараджае пачуцці. I ў такім разе я разумею агульнапрынятую розніцу паміж розумам і сэрцам. Але паколькі, дакладна кажучы, і розум, і сэрца гэта не што іншае, як спараджэнне чалавечай душы, я лічу не вельмі ўдалым наступны выраз, якім даволі часта карыстаюцца: “У гэтага чалавека нядобры розум, але добрае сэрца”, або вось гэты: “Сэрца ніколі не старэе”. Гэтыя трывіяльныя фразы, як і мноства іншых, грамадства прыняло, аднак разважлівы чалавек не павінен іх успрымаць літаральна. Народжаныя сэрцам чалавечыя пачуцці і страсці ў пастаяннай барацьбе з розумам, здараецца, атрымліваюць над ім перамогу. I ў такім выпадку экзальтаваны розум, што поўнасцю апынуўся ва ўладзе эмоцый, называюць нядобрым, злым розумам. Дык як жа можна назваць добрым сэрца, якое справакавала зло? I ў такім разе, каб дараваць чалавеку, які нарабіў глупстваў, можа, лепш гаварыць, што розум у яго памутнеў, але ў сэрцы ягоным захаваліся і добрыя пачуцці?
Катэгарычна сцвярджаць, што сэрца ніколі не старэе, гэта значыць падразумяваць, што розум старэе. Безумоўна, розум слабее па меры таго, як у сувязі з узростам і недамаганнямі зніжаюцца і ўсе іншыя здольнасці чалавека. I хіба можна пры гэтым лічыць, што сэрца тут з’яўляецца выключэннем? Самы відавочны доказ таму, што сэрца наша старэе, мы знаходзім у тым, што кожны чалавек з гадамі становіцца ўсё болып недаверлівым, нелюдзімым, эгаістычным і страчвае цікавасць да навакольнага асяроддзя. Канешне, пачуццё ўласнай годнасці, гонару і ў прыватнасці любоў да Радзімы, пры пэўных абставінах можа з усёй сілай абудзіцца нават у згорбленага дзеда. I ўсё ж зношанае старэчае сэрца найчасцей хіліцца да ўспамінаў пра былое, замяніць якія цяперашняя рэчаіснасць ужо ніяк не можа. Такім чынам, раз чалавечыя пачуцці пад старасць затухаюць, раз нашы фізічныя і маральныя здольнасці з узростам слабеюць, то і сэрца чалавека не можа не старэць. Аднак пяройдзем ад гэтых слоўных спрэчак да цікавейшых рэчаў.
Прыемна лічыць і ўсведамляць, што чалавек нараджаецца добрым. Той, каму прырода ад самай калыскі спрыяла свабоднаму развіццю
pasakius, tai tėra du impulsai, kurie yra veikiami dvasios, laikau ypač nebūdin­gu dažnai vartojamą posakį: „Žmogaus bloga galva, bet širdis gera“, arba tokį: „Širdis niekad nesensta“ Tokių trivialių frazių, plačiau vartojamų visuomenėje, kaip nemaža kitų, mąstantis žmogus negali priimti tiesiogine prasme. Jausmų buveinėje slypi ir aistros, kurios amžinoje kovoje su protu dažnai laimi; ir jeigu šiuo atveju kupina susižavėjimo galva, valdoma aistrų, vadinama bloga galva, kaip galėtum vadinti širdį gera širdimi, jei ji sukėlė blogį? Ar nebūtų tinkamiau sakyti žmogui, kuris krečia paikystes, kad jo galva suklydusi, bet, jam atleidžiant, pasakyti, kad jis vis tiek išsaugojo savo širdyje gėrio jausmą.
Taip pat be išlygų teigti, kad širdis niekada nesensta, būtų leisti su­prasti, kad sensta galva; o kadangi su amžiumi ši neišvengiamai silpsta ir dėl ligų visos savybės turi menkti, kaip gali tvirtinti, kad širdis nepatirs nė menkiausio pokyčio? Pats akivaizdžiausias įrodymas, kad ji jų patiria, bū­tent tai, kad kiekvienas žmogus sendamas tampa daugiau ar mažiau įtarus, mizantropas, egoistas ir abejingesnis viskam, kas jį supa. Bet pasitaikius progai net labiausiai iškaršęs senolis, be abejonių, kuo karščiausiai išreiškia garbės, tėvynės meilės jausmą; bet šiaip jau jo nusidėvėjusi širdis gyvena tik prisiminimais, kurių nebegali pakeisti tikrove, ir jei senstant jausmai pamažu gęsta, jei fizinės ir dvasinės galimybės su amžiumi mąžta, taip pat ir širdis negali būti apsaugota nuo senatvės. Bet pereikime nuo šių žodinių svarstymų prie įdomesnių dalykų.
Miela tikėti ir manyti, kad žmogus gimė geras; žmogus, kuriam prigim­tis nuo pat lopšio sudarė palankias sąlygas sėkmingai išugdyti jo gerąsias savybes, žmogus, kuris per savo tėvų švelnumą ir rūpinimąsi, taip pat ir per savo mokytojų nepaliaujamą globą rado tikrus vadovus, palydinčius ІІ І gyvenimą, todėl žmogus galėjo išsiugdyti puikiai suformuotą širdį ir gerai sutvarkytą galvą, tik reikia pripažinti, kad pavojus ištvirkinti vieną ir sutrikdyti kitą paprastai ateina tik tada, kai jį paleidžia iš rankų jo gyvenimo vadovai ir kai, baigus mokslus, prasideda didžioji gyvenimo mokykla, kuri iš esmės daro įtaką kiekvieno individo lemčiai.
Pirmasis suklupimas gali vesti nuopuolio linkui. Kiekvienas nuopuolis traukia prie daugiau ar mažiau pavojingos prarajos. Jaunai ir patikliai širdžiai
добрых якасцей, той, хто зведаў ласку і пяшчоту бацькоў, а таксама руплівы клопат сваіх настаўнікаў, той знайшоў надзейныя арыенціры, каб пайсці ў свет, і дзякуючы свайму выхаванню і адукацыі, выгадаваў у сабе добрае сэрца і добры розум.
Неабходна памятаць, аднак, што небяспечныя скажоныя ўзаемаадносіны сэрца і розуму звьгчайна праяўляюцца тады, калі чалавек пакідае сваіх выхавацеляў і апекуноў. I толькі пасля завяршэння адукацыі пачынаецца вучоба ў вялікай школе жыцця, якая галоўным чынам і ўплывае на будучы лёс кожнага чалавека.
Першы няправільны крок можа прывесці да падзення. Кожнае падзенне вядзе ў небяспечную бездань. Маладое даверлівае сэрца тонка рэагуе на ўсе праявы жыцця. Свабода спараджае жаданні. Лёгкасць, з якой гэтыя жаданні ажыццяўляюцца, кліча юнае стварэнне да новых спакус, і яно ахвотна сыходзіцца з усімі, хто фліртуе з ім, бо яшчэ ніякага ўяўлення не мае ні пра пасткі, якія могуць быць пастаўлены для яго, ні пра зло і разбэшчанасць, што пануюць у самых прывабных і спакуслівых колах. Маладой асобе ўсе здаюцца сябрамі, у тым ліку і падлізы, і лісціўцы, у абдымкі да якіх яна з гатоўнасцю ідзе і паслухмяна выконвае ўсе іх парады. Яна прымае ўдзел у іх справах і занятках, ці дакладней, у іх гультайстве і лодарнічанні. Ёй падабаюцца іх распусныя ўцехі, і яна замяняе фрывольнасцямі і заганамі тое пачуццё, якое павінна падштурхоўваць чалавека шукаць шчасце, выконваючы свае абавязкі.
Добры розум, нашпігаваны самымі строгімі прынцыпамі, адчувае сябе вельмі няёмка, калі ў многіх фразах чуе, не верачы сваім вушам, і ў шматлікіх літаратурных працах бачыць такія катэгарычныя сцвярджэнні, якія яго настаўнікі і выхавацелі старанна хавалі ад яго.
Тут натоўп вальнадумцаў, не баючыся ніякіх рэлігійных і палітычных устаноў, гарланіць лозунгі супраць Вышэйшай сілы, зневажае богаслужэнне, насміхаецца з самай высокай і чыстай маралі. Там мацёрыя дэмагогі ўпарта паўтараюць, што без праліцця крыві немагчыма навесці парадак у грамадстве. Яшчэ дзесьці хітрыя разумнікі дзень і ноч прапагандуюць атэізм. I нават сярод прыстойных людзей
meilikauja tie visi ją supantys dalykai. Laisvė pagimdo norus; lengvumas juos patenkinti ją patraukia. Ji susisieja su visais tais, kurie rodo norą su ja suartėti, nes ji dar nesuvokia, kad jai gali būti paspęsti žabangai, juolab neturi supratimo apie blogį ir moralinį sugedimą pačiose žaviausiose draugijose. Ji įsitikinusi, kad aplink tiek draugų, o ten daug saldžialiežuvių pataikau­tojų. Ji atsiduoda jų draugijai, klauso jų patarimų. Ji dalyvauja jų darbuose ar, veikiau, jų dykinėjime, ir įgyja polinkį į nedorus malonumus ir, užuot ieškojusi laimės atlikdama savo pareigas, pasirenka lengvabūdiškumą ir ydas.
Toji gerai surėdyta galva, kuriai buvo įkalti patys griežčiausi principai, pasijunta labai sutrikusi, kai ji daugelyje ausis rėžiančių frazių ir daugybėje jos akims atsiveriančių darbų pamato taisykles, kurias jos mokytojai itin rūpestingai nuo jos slėpė.
Čia laisvamanių minia, nesiskaitydama su visomis religinėmis ir politi­nėmis institucijomis, apipila piktžodžiavimu Apvaizdą, įžeidinėja religines apeigas, šaiposi iš pačios tyriausios moralės. Ten aršūs demagogai moko, kad nepraliejant kraujo negalima atkurti visuotinės tvarkos. Kitur stiprūs protai savo laiką leidžia rūpindamiesi ateizmo ir bedievystės propagavimu. Paga­liau net pačiame žavingiausiame ratelyje gali išgirsti pragaištingas kalbas, puolančias dorybes, postringaujančias apie amoralumą pagardinant pokalbį šmeižtų ir nemalonių apkalbų pikantiškais prieskoniais.
Kiek pavojų tai vargšei galvai ir tai vargšei širdžiai; ar veikiau tam nau­jokui, paleistam į pasaulį, kurio galva dar jauna ir taip lengvai pasiklystanti, o širdis tokia greita ištvirkti!!
Pripažįstu, kad rūpestingas ir teisingai nukreiptas auklėjimas tam tikrą laiką gali būti kaip moralinio nuosmukio apsauga ir perspėti dėl daugelio pra­gaištingų padarinių; bet šito negana: būtent tada, kai tas naujokas paliauja būti mokytojų prižiūrimas, jam kaip niekad reikia sukaupti dėmesį į savo elgesį.
Nereikia pamiršti, kad išsimokslinimas yra būtinas rengiant žmogų būti naudingą visuomenei; ir kad talentai suteikia malonumų gyvenime; bet paties savęs pažinimas, savo pareigų atlikimas, žmonių, su kuriais tenka gyventi pasaulyje, charakterio pažinimas neabejotinai gali padėti išvengti daug pavojų ir daryti įtaką šansams, kuriuos turime gaudyti.
чуюцца пагібельныя выказванні супраць дабрачыннасці і пропаведзі бездухоўнасці. Усё гэта прыпраўляецца пікантнымі плёткамі і паклёпамі.
Колькі падводных камянёў для беднага розуму і беднага сэрца, ці, дакладней, для навічка, што прыйшоўу гэты свет, дзе так проста збіцца з дарогі і трапіць у пастку распусты!
Мушу прызнаць, што клапатлівае, належным чынам арганізаванае выхаванне можа на пэўны час аберагчы маладую асобу ад разбэшчанасці і ўратаваць яе ад многіх злавесных наступстваў. Аднак гэтага недастаткова. I самую пільную ўвагу да паводзін юнага чалавека трэба ўдзяліць менавіта тады, калі ён пакідае сваіх настаўнікаў.