КНІГІ ОНЛАЙН

Бацькоўскія парады

Чатыры лісты аб выхаванні

Міхал Клеафас Агінскі

Памер: 155с.

Мінск 2016

32.87 МБ

Amelijos Oginskytės gyvenimo istorija yra akivaizdus šių tėvo įdiegtų principų įrodymas. 1823-1824 m. pristatyta Varšuvos30 ir Sankt Peter­burgo aukštuomenei31, bet 1825 m. vasarą-rudenį kukliai praleidusi pas pusbrolį Gabrielių Oginskį Lietuvoje, Strėvininkuose, 1826 m. gegužės 11d. Karmelitų bažnyčioje Vilniuje Amelija Oginskytė susituokė su grafu Karoliu Zaluskiu.
Po jungtuvių Amelija ir Karolis Zaluskiai apsigyveno Gulbinų dvare ne­toli Biržų. Laikydamasi tėvų namuose įdiegtų dorovinių moralinių principų,
° Plg. 1823 0303/ 15 Amelijos laiškas tėvui iš Vilniaus, kuriame mini, jog būdama Varšuvoje susitiko su ponu Nemcevičiumi, LVIA, f. 1177, ap. 1, b. 6054,1.14V.
1 Oginskių giminės archyve išlikę šeši 1823 04 27 / 05 09 1823 08 10 / 22 Sankt Peterburge tėvui rašyti Amelijos laiškai, Ibid., 1.16-25V.
адпаведнымі якасцямі, каб выканаць свае важныя для грамадства абавязкі. Жанчына, якая ўмее падтрымліваць парадак у доме, робіць вялікую палёгку мужу ў яго хатніх клопатах і дае яму больш часу для грамадскіх і дзяржаўных спраў. Калі жанчына лагодная і адукаваная, калі яна клапоціцца пра здароўе дзяцей і іх выхаванне, яна выклікае гарачую любоў мужа. Яна адводзіць ад яго бяду і ворагаў, яна супакойвае яго ў няшчасці, яна дапамагае яму сваімі парадамі, яна прывязвае яго да сям’і, да Радзімы, да абавязкаў”.
Гісторыя жыцця Амеліі Агінскай служыць відавочным доказам гэтых прынцыпаў, прышчэпленых бацькам. Прадстаўленая варшаўскаму30 і санкт-пецярбургскаму31 свету ў 1823-1824 гг., але летавосень 1825 г. сціпла правёўшы ў стрыечнага брата Габрыэля Агінскага ў Літве, у Стравенніках, 11 траўня 1826 г. у касцёле кармелітаў у Вільні Амелія Агінская пабралася шлюбам з графам Каралем Залускім.
Пасля шлюбу Амелія і Караль Залускія пасяліліся ў гульбінскім маёнтку (Gulbinai) недалёка ад Біржаў (Biržai). Трымаючыся маральнаэтычных прынцыпаў, прышчэпленых у бацькоўскім доме, Амелія стала памагатай і паплечніцай свайму мужу. Усю сваю ўвагу яна засяродзіла на сям’і і выхаванні дзяцей. Амелія нарадзіла 11 дзяцей, аднак не ўсе яны дажылі да паўналецтва. Двое дзяцей Тэафіль (1828-1829) і Юзаф (1832-1834) памерлі немаўлятамі. Да сталага веку дажылі Міхал (1827-1893) і Марыя Яўгенія Сафія (1829-1910), якія нарадзіліся ў гульбінскай сядзібе, Эма (1831-1912), Караль Бернард (1834-1919) і Ірэней (Ірэнеюш) (1835-1868), што ўпершыню пабачылі свет у Мемелі (Клайпедзе), а таксама Станіслаў (1838-1904), Іва (1840-1881) і Францыска (1843-1924), якія нарадзіліся далёка ад Літвы ля падножжа Карпацкіх гор. Усім сваім дзецям Амелія перадала любоў да музыкі, сама ёй іх і навучыла.
° Для даведкі ліст Амеліі да бацькі ад 03.03 / 15.03.1823 з Вільні, у якім яна прыгадвае, што, перабываючы ў Варшаве, сустрэлася са сп. Нямцэвічам, LVIA, f. 1177, ар. і, Ь. 6054, 1.14V.
У архіве роду Агінскіх захавалася шэсць лістоў Амеліі, якія яна пісала бацьку ў СанктПецярбургу 27.04 / 09.05.1823 10.08 / 22.08.1823, Ibid., 1.16-25V.
Amelijos Oginskytės laiško tėvui iš Rietavo fragmentas. 182.4 m. rugpjūčio 22 d. (rugsėjo 3 d.). Lietuvos valstybės istorijos archyvas, f. 1177, ap. 1, b. 6054,1. 26.
Фрагмент ліста Амеліі Агінскай да бацькі з Рэтава. 22 жніўня (з верасня) 1824 г. Дзяржаўны гістарычны архіу Літвы, ф. 1177, воп. і, спр. 6054, арк. 26.
Спакойнае жыццё графаў Залускіх у Літве скончылася разам з паўстаннем 1830-1831 гг. Маршал шляхты Упіцкага павета Караль Залускі актыўна ўключыўся ў рух супраціву і стаў галоўнакамандуючым паўстанцкага войска. Сямейныя сродкі, назапашаныя на падарожжа ў Фларэнцыю да цяжка хворага M. К. Агінскага, былі ахвяраваныя на патрэбы паўстанцаў32. Пасля паразы паўстання маёнткі К. Залускага былі канфіскаваныя. Караль і Амелія з дзецьмі былі вымушаныя пакінуць Літву. Сям’я пасялілася ў Мемелі. На працягу нейкага часу пражыць дапамагалі ўзятыя з сабой грошы ды аддадзенае ў заклад сямейнае срэбра, аднак за недахопам сродкаў Амелія занялася клопатамі, каб ёй была выплачаная частка яе пасагу, закладзеная ў іпатэку. Пасля доўгіх перамоваў з уладамі Расійскай імперыі ўдалося дамагчыся, каб частка пасагу была вернутая.
Увосень 1833 г. прыйшла балючая вестка аб смерці бацькі ў Фларэнцыі, а ў 1834 г. Амеліі давялося хаваць двухгадовага сыночка Юзафа, што памёр ад дызентэрыі. У 1835 г., пасля адмовы прускага ўрада ў працягу палітычнага прытулку, К. Залускі пакінуў сям’ю ў Мемелі і перабраўся ў Шатландыю, адкуль праз Англію дабраўся да Францыі і спыніўся ў Габрыэля Агінскага ў Парыжы.
Фінансавыя справы сям’і ў добры бок схіліліся толькі пасля весткі аб атрыманні К. Залускім у спадчыну маёнтка ў Івонічы (Галіцыя, у той час частка Аўстрыі) y 1837 г. Намаганнямі брата К. Залускага генерала Юзафа Залускага (Jozef Žaltiški, 1786-1866) і Амеліі ўдалося выклапатаць дазвол аўстрыйскага ўрада сям’і Караля на пасяленне ў Галіцыі33.
У жніўні 1837 г. пасля месячнага пераезду вялізная падарожная карэта Агінскіх, якая ўмяшчала ў сябе дарожны скарб і бібліятэчку класічных аўтараў, Амелію Залускую з пяццю дзецьмі, няняй і літоўскім канюшым Томасам, дакацілася да Кросна34. Сям’я пасялілася ў Юзафа Залускага і адразу ж занялася ўладкаваннем новага дома ў Падкарпацці.
A. Kwilecki, Zaluscy w Iwoniczu, s. 36.
” Ibid., p. 39.
Кросна (пол. Krosna) горад у паўднёва-ўсходняй Полывчы, Падкарпацкае ваяводства.
Amelija tapo savo vyro pagalbininke ir bendražyge. Ji visą dėmesį sutelkė į šeimą ir vaikų lavinimą. Amelija pagimdė 11 vaikų, tačiau ne visi jų sulaukė pilna­metystės. Du sūnūs Teofilis (1828-1829) ir Juozapas (1832-1834) mirė kūdikystėje. Brandaus amžiaus sulaukė Gulbinų dvare gimę Mykolas (18271893) ir Marija Eugenija Sofija (1829-1910), Klaipėdoje šį pasaulį išvydę Ema (1831-1912), Karolis Bernardas (1834-1919) ir Irenėjus (1835-1868) bei toli nuo Lietuvos, Karpatų kalnų papėdėje, gimę Stanislovas (1838-1904), Ivas (1840-1881), Ida (1841-1916) ir Pranciška (1843-1924). Visiems savo vaikams Amelija įskiepijo meilę muzikai, jos pati ir išmokė.
Ramus grafų Zaluskių gyvenimas Lietuvoje baigėsi kartu su 18301831m. sukilimu. Upytės apskrities bajorų maršalas Karolis Zaluskis aktyviai įsi­traukė į pasipriešinimo judėjimą, tapo sukilėlių kariuomenės vyriausiuoju vadu. Šeimos lėšos, sukauptos kelionei į Florenciją pas sunkiai sergantį M. K. Oginskį, buvo paaukotos sukilėlių reikmėms32. Sukilimui pralai­mėjus, K. Zaluskio dvarai buvo konfiskuoti. Karolis ir Amelija su vaikais buvo priversti pasitraukti iš Lietuvos. Seimą apsigyveno Klaipėdoje. Kurį laiką išgyventi padėjo išsivežti pinigai bei užstatytas šeimos sidabras, tačiau, stingant lėšų, Amelija ėmė rūpintis, kad jai būtų išmokėta hipotekoje įkeista jos kraičio dalis. Po ilgų derybų su Rusijos imperijos valdžia pavyko pasiekti, kad kraičio dalis būtų sugrąžinta.
1833 m. rudenį atskriejo skaudi žinia, kad Florencijoje mirė tėvas, o 1834 m. Amelijai teko laidoti vos dvejų metukų sūnelį Juozapą, mirusį nuo dizenterijos. 1835 m. Prūsijos vyriausybei atsisakius toliau suteikti politinį prieglobstį, K. Zaluskis paliko šeimą Klaipėdoje ir pasitraukė į Škotiją, iš ten per Angliją nuvyko į Prancūziją ir apsistojo pas Gabrielių Oginskį Paryžiuje.
Finansiniai šeimos reikalai pakrypo į gerąją pusę tik pasiekus žiniai apie 1837 m. K. Zaluskio paveldėtą Ivoničiaus dvarą Galicijoje, kuri tuo metu priklausė Austrijai. K. Zaluskio brolio, generolo Juozapo Zaluskio (Jozef Zaluski, 1786-1866), ir Amelijos pastangomis pavyko išsirūpinti Austrijos vyriausybės leidimą Karolio šeimai apsigyventi Galicijoje33.
32 A. Kwilecki, Zaluscy w Iwoniczu, s. 36.
Ibid., p. 39.
Ужо да першай зімы сужэнцам удалося рэканструяваць стары івоніцкі дом, а ў наступным годзе будынак быў павялічаны на другім паверсе былі абсталяваныя працоўныя кабінеты для бацькоў і памяшканні для вучобы дзяцей35. Неўзабаве зразумеўшы, што івоніцкія крыніцы маюць лячэбныя ўласцівасці, Залускія вырашылі выкарыстаць гэтае багацце прыроды. Для вяльможаў, якія раней ніколі не сутыкаліся з якой бы там ні было камерцыйнай дзейнасцю, заснаванне лячэбніц мінеральных водаў было вялікім новым выклікам, патрабавала адпаведных навуковых ведаў і падрыхтоўкі. Караль і Амелія цяжкасцяў не спалохаліся. Сужэнка дапамагала мужу ўсімі сіламі: яна сама спраектавала будынкі лячэбніцы (павільёны мінеральнай вады, купальні, гаспадарчыя пабудовы), а таксама падрыхтавала планы-малюнкі ўпарадкавання наваколля. У парку лячэбніцы ўсталявалі сонечны гадзіннік, наякім была высечаная дата пераезду Залускіх у Івоніч 1827 г., пракладзеныя сцежкі, масткі і сходы для праменадаў. На думку даследчыка сямейства А. Квілецкага, ва ўладкаванні сямейнай рэзідэнцыі ў Івонічы Амелія за прыклад узяла залескі маёнтак36. Каля дома бьгў закладзены сад. Саджанцы прыслала з Італіі маці Марыя Агінская. Як у маленстве ў Залессі, дзе ў кожнай з дачок мелася клумба яе імя або ўласная частка саду, так і ў Івонічы Амелія ўцягнула ў садаводства дзяцей, кожнаму вылучыўшы па частцы саду ды навучаючы догляду і фармаванню прасторы вакол сябе. Дзейнасць Амеліі-садоўніцы дэманструе, што заклік бацькі ўнікнуць у садаводчую працу Станіслава Вадзіцкага (Stanislaw Wodzicki, 1764-1843), выкладзены ў лісце жонцы аб падборы літаратуры для дзяцей y 1822 г. (публікацыю ліста гл. ніжэй), даў вялікую практычную карысць.
Амелія вылучалася бліскучым педагагічным талентам. Для сваіх дзяцей яна была і маці, і настаўніцай. Караль Залускі педагагічную дзейнасць сваёй жонкі ахарактарызаваў наступнымі словамі: “[...] сваім дзецям яна адначасова і нянька, і гувернантка, і настаўніца. Акрамя ксяндза, які навучае дзяцей ісцінам веры, і настаўніка, які рыхтуе хлопчыкаў да
3' A. Kwilecki, Zaluscy w Iwoniczu, s. 42.-43.
36 Ibid., p. 43.
1837 m. rugpjūtį po visą mėnesį trukusios kelionės didžiule Oginskių kelionine karieta, kurioje tilpo kelionės manta ir klasikinių autorių biblio­tekėlė, Amelija Zaluskienė su penkiais vaikais, aukle ir lietuviu arklininku Tomu pasiekė Krosną34. Seimą apsistojo pas Juozapą Zaluskį ir nedelsda­ma ėmėsi kurti naujus savo namus Pakarpatėje. Jau iki pirmosios žiemos sutuoktiniams pavyko rekonstruoti senąjį Ivoničiaus namą, o kitais metais pastatas buvo padidintas, antrajame aukšte įrengiant tėvų darbo kambarius ir patalpas vaikams mokytis35. Netrukus supratę, kad Ivoničiaus šaltiniai turi gydomųjų savybių, Zaluskiai nusprendė išnaudoti šį gamtos turtą. Didikams, anksčiau nesusidūrusiems su jokio pobūdžio komercine veikla, mineralinio vandens gydyklų steigimas kėlė naujų iššūkių bei reikalavo atitinkamų mokslo žinių ir pasirengimo. Karolis ir Amelija nepabūgo sunkumų. Sutuoktinė padėjo vyrui visomis išgalėmis: ji pati suprojektavo gydyklos pastatus (mineralinio vandens paviljonus, maudyklas, ūkinius statinius), taip pat parengė aplinkos sutvarkymo brėžinius. Gydyklos parke buvo pastatytas saulės laikrodis, kuriame iškalta Zaluskių atvykimo į Ivoničių data 1827 m., įrengti pasivaikščiojimo takeliai, tilteliai ir pa­kopos. Šeimos istorijos tyrinėtojo A. Kwileckio manymu, kurdama šeimos rezidenciją Ivoničiuje, Amelija rėmėsi Zalesės dvaro pavyzdžiu36. Prie namų įveistas sodas, pasodinta motinos Marijos Oginskienės iš Italijos atsiųstų sodinukų. Kaip vaikystės Zalesėje, kur kiekviena dukterų turėjo savo vardo gėlynus ir savo sodo erdvę, taip ir Ivoničiuje Amelija vaikus įtraukė į sodi­ninkystę, kiekvienam paskirdama po dalį sodo ir mokydama puoselėti bei kurti aplinką. Amelijos kaip sodininkės veikla rodo, kad tėvo raginimas įsigilinti į Stanislovo Vodzickio (Stanislaw Wbdzicki, 1764-1843) veikalą apie sodų veisimą ir jų priežiūrą, 1822 m. išdėstytas laiške žmonai apie vaikams skaitytinos literatūros parinkimą (žr. toliau pateikiamą šio laiško publikaciją), turėjo didelės praktinės naudos.