Барыс Кіт — Грамадзянін свету
Выдавец: ГА БелСаЭС “Чарнобыль”
Памер: 432с.
Мінск 2004
нібы прымервалі яго да сям’і. Другая дачка, Ліда, падавала стравы. Калі нахілялася над сталом, кранаючыся ягонага пляча, адчуваў, як трапеча гэтае дзяўчо. Але ён адчуваў сябе побач з ёю спакойна. I — усё адышло, так і не здзейсніўшыся...
...Лёс гэтай непрыгожай, але вельмі абаяльнай дзяўчынкі склаўся нешчасліва: падпарадкоўваючыся бацьку, выйшла за паліцэйскага суддзю, атрымаўшы ў пасаг гэты дом на Карэліцкай вуліцы. Але калі прыйшлі Саветы, муж быў арыштаваны і недзе знік, а яна неўзабаве памерла — ці то ад адчаю, ці проста не змагла знайсці сабе месца ў новым, нязвыклым свеце... Але тады, седзячы ў ціхім утульным доме, ён ніякавата жартаваў, а сам у душы жадаў Лідзе шчасця і ўдачы...
... У Калоніі Віленскай сосны калыхаліся каля самых вокнаў, зверху бачыўся суцэльны лес, з якога вытыркаліся востраверхія, на заходні манер, дахі. Калі бывалі хвіліны, стаяў ля акна, углядаўся ў вуліцу, у дамы, нібы хацеў убачыць будучыню. Чаму няма на душы шчасця, хаця, здаецца, ёсць усё для таго, каб адчуваць паўнату жыцця? Ён — малады, поўны сіл. ГІаважаны чалавек у грамадстве — выкладчык матэматыкі ў пмназіі. Жыве ў месцы, дзе не мог бы марыць нават завесці знаёмствы яшчэ дзесяць гадоў таму. Бацька ў вёсцы з гонарам расказвае, што яго сын стаў вучоным чалавекам. I ў параўнанні з катаржнай сялянскай працай на сваіх валоках заробак яго неблагі. Чаму ж так шчыміць сэрца, асабліва ў перадсвітальныя гадзіны, калі, прачнуўшыся, ён чуе, як, сонна заварушыўшыся недзе блізка ў кусце, спрабуе свой танюткі галасок нейкая птаха, спачатку нясмела, пасля ўсё больш настойліва? Прачнуўшыся на дасвецці, ён доўга ляжыць, не варушачыся — нібы вандроўнік, які напачатку ўспамінае, куды занёс яго лёс напярэдадні і дзе ён апынуўся.
Можа, прычынай гэты вечны цяжар над душой — заўтра зачыняць гімназію альбо яго выставяць за дзверы. Так, і гэта надае трывогі. А можа, справа ў тым, што такімі трывожнымі робяцца патроху газетныя паведамленні — немцы набіраюць сілу, ужо крычаць аб тым, што трэба вярнуць землі, якія цяпер належаць Польшчы. Значыць, магчымая вайна? А можа, справа яшчэ і ў тым, што ў маладосці так хочацца шчасця? А яно не толькі ў добрай кар’еры. Шчасце так і не прыйшло да яго, хаця лёс даў яму каханне. Так, кахаў Рэбеку, вельмі пакутаваў, калі жыццё развяло іх. А пасля памёр Мікола Ільяшэвіч, і гэта як ударыла па сэрцы з новай сілай.
У іхнім доме тым часам з’явіўся кватарант — прафесар Зыгмунд з сям’ёй. Хлопчык часта хварэў, Барыс часам прыносіў лекі, спачуваў прафесару. Але спачуванне было таксама патрэбна і яму самому.
У 1937 годзе нападкі на беларускае дасяглі такога напалу, што выкладчыкі гімназіі на сходзе пастанавілі паслаць некалькіх сваіх калег у Варшаву, каб там данесці да ўладаў праўду аб становішчы беларусаў і паспрабаваць неяк паўплываць на сітуацыю. Вырашылі, што паедуць утрох — Радаслаў Астроўскі, Барыс Кіт і Кастусь Глінскі. Кіт спрабаваў адмовіцца, але яму нагадалі, што ён знаёмы з сенатарам Зыгмунтам Бэчковічам. Апроч таго, усе ведалі, што ягонае гожае, прыязнае абыходжанне заўсёды прыцягвала людзей, і спадзяваліся, што гэта дапаможа справе.
Едучы ў Варшаву, перабіралі ўсіх, да каго маглі б звярнуцца. Напачатку перамовіліся з сенатарам Вандай Пэлчынскай. Яна, прынамсі, выказвала сябе ў выступленнях прыхільніцай беларусаў. Пані Ванда запрасіла да сябе дадому. Яна і муж — начальнік польскай разведкі — прынялі трох віленскіх «хадакоў» прыязна, сенатарка абяцала дапамагчы. Але іншыя, да каго даводзілася звяртацца, выслухоўвалі скаргі холадна, стараліся спаслацца на няведанне справы ды нежаданне «умешвацца ў палітыку». У міністэрстве таксама не пажадалі слухаць пра «беларускія справы» — маўляў, усё робіцца па закону, чаго вы толькі тут лямантуеце?
Прадчуванне, што гэтая цяжкая, невыносна доўгая паездка не прынясе ніякага плёну, спраўдзілася. Больш за тое: амаль адразу Радаслава Астроўскага ўвогуле вызвалілі ад працы, перавёўшы настаўнікам матэматыкі ў Лодзь, а на яго месца паставілі Анцукевіча — панурага негаваркога настаўніка, які не асабліва выказваў дзе свае погляды. Дырэктар жа, незадаволены скаргамі, стаў часцей ездзіць у Варшаву, і ўсе ведалі: ён дабіваецца, каб беларуская гімназія была зліквідаваная ўвогуле. Куратар Хадэцкі ва ўсім падтрымліваў дырэктара.
Цяпер, прыязджаючы ўвосень з вакацый у Вільню, выкладчыкі з трывогай чакалі — а ці «жывая» яшчэ гімназія, ці не пакажуць ім на дзверы і з радасцю паведамяць, што паводле «законнага» распараджэння няма ўжо болей у польскай гімназіі імя Міцкевіча беларускага асяродку?
Барысу падавалася недарэчным і адначасова надта сімвалічным тое, што імя Міцкевіча — нашчадка беларускай, пазней апалячанай шляхты, стала сімвалам пяршынства польскасці над кволай, за стагоддзі змізарнелай беларускай ідэяй. Прыходзячы ў гімназію, ваявода Бацянскі амаль заўсёды голасна рабіў заўвагу наконт таго, чаму на сценах вісяць партрэты Янкі Купалы і Якуба Коласа.
— Тут павінны быць Міцкевіч і Славацкі! — патрабаваў ён, і трэба было, стараючыся не паказваць гневу і абурэння, тлумачыць, што ў кожнага народа ёсць свае святыні, якія трэба аберагаць.
.. .Побач з ваяводам альбо, хутчэй, заўсёды за ім ззаду трымаўся хударлявы, гнуткі і лісліва-прыязны рэферэнт Сарока. Ён шэптам падказваў ваяводзе нейкае, на ягоную думку, парушэнне. Сарокі асцерагаліся болей, чым самога Бацянскага.
Аднойчы, калі ваявода інспектаваў гімназію, ён убачыў у кнізе выдаткаў вялікую, як ён меркаваў, суму на правядзенне свята 25 сакавіка.
— He ведаю такога свята! — грымеў ён, размахваючы кнігай. — Ёсць толькі адно дзяржаўнае свята — Дзень польскай незалежнасці!
— Але гэта дзень абвяшчэння Беларускай Народнаіі Рэспублікі, — ціха, але цвёрда заўважыў дырэктар беларускага філіяла. Яго звычайна спакойны твар збялеў, адчувалася — ён ледзь стрымліваецца.
— Досыць мне гэтага беларускага шавінізму! — зароў Бацянскі і з размаху шпурнуўшы аб падлогу клятчастую кнігу выдаткаў, шпарка пайшоў па калідоры. Сарока затрымаўся:
— Да чаго давялі пана ваяводу! — з дакорам, так, каб чуў гэта Бацянскі, прамовіў ён, кіруючыся следам за раз’юшаным начальнікам.
Дырэктар падняў растрапаную кнігу. Усё ў ім кіпела. Працягнуў тоўсты сшытак Барысу, які паказваў уладам гімназію разам з ім:
— Адкуль браць сілы, каб спакойна гаварыць з такой навалаччу?! — вырвалася ў яго.
Барыс упершыню бачыў свайго старэйшага калегу ў такім узбуджэнні і гневе. Ён і сам адчуваў, што яму як быццам наплявалі ў душу. Дырэктар філіяла падабаўся яму, як і многім маладым выкладчыкам, хаця той заўсёды трымаўся з імі як бы на дыстанцыі. Нягледзячы на тое, што гэта пагражала яму асабіста, ён часта зноў браў у гімназію вучняў, якія сядзелі ў турме як камсамольцы альбо члены КПЗБ. Шмат нерваў каштавала яму аднаўленне Міколы Засіма, які пасля стаў пісьменнікам.
Шанавалі маладыя калегі і дар красамоўства, якім валодаў дырэктар. Ціхі і непрыкметны ў звычайным жыцці, ён, выступаючы, як быццам прыбаўляў росту, рабіўся непадобны да сябе ранейшага.
— Пан дырэктар, супакойцеся, — сказаў ён мякка.— Мы ўсё ж даб’емся, каб нас паважалі...
— Беларусь, твой народ дачакаецца залацістага, яснага дня... — з горкай іроніяй пачаў той цытаваць Максіма Багдановіча, але раптам спыніўся. Прызнаўся:
— Усё ж ёсць тут нейкае чарадзейства, у гэтай паэзіі. Паверыце — гнеў як растварыўся. I дадаў сцішана:
— Яму было цяжэй, чым нам. Ён адзін паміраў у Ялце, мала каму вядомы, дваццаціпяцігадовы. А мы з вамі вунь колькі юных душаў маем,
каб у іх укласці ўсё гэта! (Лёс не аднойчы звядзе іх зноў. Апынуўшыся ў ліку першых у Амерыцы, Кіт выпісаў туды сына Астроўскага Віктара, яго дачку Галіну і жонку Антаніну. Сын пасля жыў у Англіі, напісаў кнігу пра бацьку.)
У 1938 годзе адбыўся выпадак, які яскрава паказаў стаўленне ўладаў да выкладчыкаў гімназіі. Мелася быць матэматычная канферэнцыя ў Парыжы, куды быў разам з групай польскіх матэматыкаў запрошаны і Кіт. Аднак начальнік бяспекі Віленскага ваяводства Ясіньскі ўласнаручна выкрасліў Барыса са спіса. Зроблена гэта было дэманстратыўна: тлусты чырвоны аловак, якім рабіў тое галоўны паліцэйскі, фігураваў у гэтым спісе як наўмысна пастаўлены. Такога раней не было. Усё ж Польшча старалася перад цывілізаваным светам не надта паказваць парушэнні правоў чалавека. Але наступаў час, калі рэжым узмацняўся...
Кастусь Калоша, які меўся сустрэць Барыса, дарэмна чакаў свайго сябра ў Берліне. Зайшоўшы ў вагон, даведаўся, што Кіта ў дэлегацыі няма. 3 гэтага вынікала, што малады выкладчык рабіўся небяспечнай персонай для Рэчы Паспалітай...
Абараняцца даводзілася цяпер паўсюль — у 1939-м у царкве Святога Духа, куды хадзілі праваслаўныя віленчукі, упершыню выйшаў святар казаць казань па-польску. Усе выкладчыкі, а за імі і прысутныя, абурана выйшлі з царквы. Але гэта не падзейнічала. Польская мова па-ранейшаму гучала ў паўпустой царкве, а ў іншую трэба было ісці на другі канец горада. Вядома, агульнае абурэнне вылівалася на сходах і падчас заняткаў.
Гэта надавала яшчэ большага імпэту афіцыйным асобам — яны ўсё настойлівей імкнуліся перавесці ўсю гімназію цалкам на польскую мову.
— Аднак бацькі згадзіліся, каб дзеці іхнія вучыліся па-беларуску! — абураліся выкладчыкі філіяла. — Па законе вы не маеце права пераводзіць нашых вучняў на іншамоўнае навучанне!
Тады разам з міністэрствам узгаднілі формы агульных паводзінаў. Ваявода дзеля гэтага вылучыў нават сваіх падначаленых, якія паехалі на Наваградчыну. Там, сустракаючыся з бацькамі навучэнцаў беларускага філіяла гімназіі, страшылі тых і нават, пра што даведаўся Кіт пазней, часам выдавалі сябе за саміх выкладчыкаў гімназіі, якія нібыта папярэджваюць пра небяспеку і таму просяць загадзя абысці падзеі. Адным з гэтых памагатых быў той самы, добра знаёмы Кіту Сарока. Ягонае нахабства і схільнасць інтрыгаваць прывялі да таго, што дзе-нідзе ён нават называў сябе Барысам Кітам. Бацькі слухалі гэтыя правакацыйныя выпады, рабілі свае высновы. Было відавочна — беларускасць становіцца ыебяспечнай,
турмы перапоўненыя. А каму не хочацца спакою і дабрабыту для свайго дзіцяці? Перад пачаткам новага навучальнага года патрэбная колькасць подпісаў на перавод навучання па-польску была сабраная. Загад пра тое ў Віленскую кураторыю прыйшоў 12 верасня 1939 года. Але было запозна. Усё гэта ўжо сталася гісторыяй перад тым, што абрынулася на ўсіх: адбыўся напад Германіі на Польшчу, і было відавочна — вайна пойдзе далей.
КНІГІ ОНЛАЙН
