КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
сучаснага літоўскага этнасу. Тут афармляліся асаблівасці этнаграфічнага жаночага касцюма, што гірасочваецца ў галаўным уборы і шыйных упрыгожаннях. Усходняя і Цэнтральная Літва была тэрыторыяй раннесярэдневяковай літоўскай народнасці2. Але далейшая этнічная гісторыя насельніцтва суседніх раёнаў Беларусі, у тым ліку Астравецкага, Ашмянскага, Смаргонскага, мела свой накірунак развіцця, што прывяло да спантаннага іх уключэння ў арэал беларускай народнасці. Для вывучэння гісторыі Астравеччыны маюць значэнне дадзеныя тапанімікі, сукупнасць яе адметных геаграфічных назваў. На тэрыторыі Астравецкага раёна ёсць найменні населеных пунктаў, якія ўтвораны ад каранёў «гуд», «гуды». Такімі з’яўляюцца назвы Гудагай, Гудалі, Гудалішкі, 2 Куликаусксне Р. К. Образование литовской народности (по данным археологии) // Проблемы этнической истории балтов. Тезисы докладов. Рига, 1977. С. 64. Мал. 2. Карта пашырэння арэала літоўскіх айконімаў з суфіксам -ішкі на тэрыторыі сучаснай Летувы і ў паўночна-ўсходняй частцы Беларусі (па М. Бірылу і А. Ванагасу) Гудзянікі, Гудэлі. У Гродзенскай вобласці, якая гранічыць з Летувой, налічваецца 14 падобных тапонімаў3. У Мінскай вобласці іх — 4, у Віцебскай — 3. У Брэсцкай, Гомельскай, Магілёўскай абласцях такіх назваў няма. Як бачым, наибольшая канцэнтрацыя адметных тапонімаў назіраецца ў Астравецкім раёне. Акрамя таго, назвы населеных пунктаў такога тыпу прысутнічаюць у паўночна-заходняй частцы Беларусі пераважна ў паласе беларуска-літоўскага пагранічча (Пастаўскі, Ашмянскі, Воранаўскі, Шчучынскі, Лідскі раёны). Хто ж такія гуды? Беларускі даследчык і грамадскі дзеяч В. Ластоўскі выказаў здагадку, быццам іх найменне паходзіць ад «назова славянскага народу гетаў»4. Але геты — не славянскія, а фракійскія плямёны, якія на рубяжы нашай эры жылі па ніжняму Дунаю. Вучоны-філолаг А. Рогалеў лічыць, што назва сваімі вытокамі ўсходзіць у першыя стагоддзі нашай эры і звязана з готамі, «перайначанае імя якіх і 3 Рапановіч Я. Н. Слоўнік назваў насслсных пунктаў Гродзенскай вобласці. Мн., 1982. С. 75-76. 4 Всрашчака Ю. Аб наймсннях «гуды» — «крывічы» — «русь» П Крывіч. 1923. № 1. С. 17. адлюстравалася полым у найменні «гуды». Адносна беларусаў яна з’яўляецца не саманайменнем, а абазначэннем, дадзеным суседзямі. Рогалеў мяркуе, шло гуды былі аб’яднаннем плямёнаў5. Такая ідэя алрымлівае падлрымку. Так, лілоўскі даследчык С. Карлюнас сцвярджае. шло паводле гістарычных і фальклорных звеслак назвы gudas (множны лік gudai) выкарыстоўваліся намнога раней XVI сл. і наваг маглі быць этнонімамі. Калі гэла сапраўды гак, го найменне «гуды» магло стань этнічным абазначэннем насельніцтва часткі Верхняга Панямоння з цэнтрам на Астравеччыне. Карлюнас лічыць, што тут мы сутыкаемся з паступовым перанясеннем этноніма gudai на жыхароў суседніх абласцей. Этнічныя літоўцы так называлі сваіх усходніх суседзяў-беларусаў, а здаралася, і рускіх6. У гістарычных крыніцах назвы Гудзішкі, Гудаўшчына, Гудагай, Гудзенай і інш. вядомы з XV-XV1 стст.7. Знамянальна, што з’яўленне такой тапанімікі супадае з часам фарміравання беларускай народнасці, якое пачалося ў XIII ст. і завяршылася ў асноўным у XVI ст. На працягу гэтага часу пераважна ў межах сучаснай Беларусі паступова складваліся асаблівасці мясцовага насельніцтва, якое станавілася беларускім этнасам. Тады фарміравалася і этнічная тэрыторыя беларусаў. Мяжа паміж этнаграфічнымі Літвой і Беларуссю, якая ўсталявалася яшчэ да XIII ст. прыкладна на лініі Трабы (на поўдзень ад Ашмян) — воз. Свір — наваколле Браслава, у наступныя тры стагоддзі амаль не змянялася. Аднак доўгі час захоўвалася даволі шырокая паласа зямель з мяшаным насельніцтвам, дзе развівалася і беларускае і этнічна літоўскае асадніцтва8. У гэтай паласе этнічныя працэсы мелі такі ж самы напрамак, як увогуле па ўсёй тэрыторыі, дзе сфарміраваўся беларускі народ-этнас. Толькі ў дадзеным рэгіёне яны зацягнуліся на значна больш доўгі час. Істотны ўклад у вывучэнне паходжання ўласных назваў паселішчаў зроблены ў айканіміцы (раздзел тапанімікі) і анамастыцы — раздзел мовазнаўства, які вывучае паходжанне і развщцё ўласных імёнаў (аніміі) і прозвішчаў людзей9. Пра тое, што ў мінулым у Астравецкім раёне балтамоўнае насельніцтва складала значны працэнт, сведчыць распаўсюджанасць у ім танонімаў на -ішкі (мал. 2). На Астравеччыне шэраг населеных пунктаў мае гэты суфікс — Міхалішкі, Якавішкі, Яросішкі, Ярошышкі і інш. Найменні населеных пунктаў маюць і іншыя прыкметы літоўскага паходжання, напрыклад, канчатак -яты (Гервяты). Беларускі вучоны-географ і тапаніміст В. Жучкевіч піша пра літоўскае паходжанне назваў вёсак на ’Рогалсў А. Ф. Сцсжкі ўдаўніну: Гсаграфічныя назвы Бсларускага Палссся. Мн., 1998. С. 17-18. 6 Карлюнас С. Из проблематики формирования балтийских и славянских этнонимов // XII Международный съезд славистов. Вильнюс, 1998. С. 12-13. ’Чаквін 1. У. Гуды // Бел. энцыклапедыя: У 18 т. Мн., 1997. Т. 5. 8 Гісторыя Беларусі ад старажытных часоў да канца XVII ст. Мн., 2002. С. 145. ’Бірыла М. В., Ванагас А. П. Літоўскія элементы ў бсларускай анамастыцы. Мн., 1968. С. 6-12. тэрыторыі Астравецкага раёна — Спонды. Супраненты, Тракенікі, Дайлідкі, Мацкі і інш. Побач з імі па паходжаню з’яўляюцца назвы Быстрыца (хуткае цячэнне ракі), Варона (назва ад мянушкі ці прозвішча Варона), Чэхі (назва-этнонім ад імя народа чэхаў), Слабодка (ад слова «слабада»), Дубнікі (ад «дуб»). Лазоўка (лазовае месца) і інш., што таксама трэба мець на ўвазе10. Таіюнімы і айконімы сведчаць, што на Астравеччыне настунова адбывалася асіміляцыя этнічных літоўцаў. Значная частка літоўска-язычніцкага насельніцтва абеларушвалася і апалячвалася ў перыяды Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы ГІаспалітай. Славянізацыя значнай часткі балтаў была складанай і нрацяглай. Мусіць, яна прайшла некалькі этапаў білінгвізму і нолілінгвізму, моўнай і этнічнай цераспалосіцы. Балта-ўсходнеславянская кантактная зона характарызавалася распаўсюджаннем на яе прасторы некалькіх моваў — беларускай, польскай, літоўскай, рускай — і складанымі паміж імі ўзаемаадносінамі. Побач з славянізацыяй балтаў быў і адваротны працэс — балтызацыі славян. Этнамоўныя межы на паўднёвым усходзе балцкага арэала не былі настаяннымі і выразнымі. Так характарызуюць сітуацыю лінгвісты А. Відугірыс і Ф. Клімчук 11. Аб працэсе беларусізацыі літоўскіх этнічных элементаў, які назіраўся на тэрыторыі цяперашніх Астравецкага, Смаргонскага, Ашмянскага і суседніх раёнаў на працягу многіх стагоддзяў, а ў некаторых месцах завяршыўся толькі ў XIX пачатку XX ст., пісаў беларускі этнограф М. Грынблат, які вёў ва ўказаным рэгіёне даследаванні ў 50-я гг. XX ст.12 Балта-славянскія кантакты на землях Беларусі ў сярэднія вякі ўплывалі на ход стварэння і фарміравання беларуска-літоўскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага. Шэраг літоўскіх археолагаў атаясамляюць летапісную Літву з арэалам культуры ўсходнелітоўскіх курганоў 13. Тапаніміка Астравеччыны — адна з істотных крыніц вывучэння яе даўніны і складанай з’явы абеларушвання мясцовага насельніцтва. Вывучэнне этнічнай гісторыі крайніх паўночна-заходніх раёнаў Беларусі выявіла нераканаўчыя факты, якія сведчаць, што большасць жыхароў тут з’яўляюцца нашчадкамі абеларушаных літоўцаў14. Як бачым, закранутыя пытанні маюць адносіны да нраблемы паходжання беларусаў і фарміравання тэрыторыі беларускага этнасу, да чаго спрачынілася і насельніцтва Астравеччыны. |0Жучксвич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 88-89. 11 Видугирис А. Ю. Климчук Ф. Д. Некоторые вопросы этно-языковых процессов на балтовосточнославянском пограничье И Этнолингвистические балто-славянские контакты в настоящем и прошлом. М., 1978. С. 23, 33-34. 12Гринблат М. Я. Белорусы: Очерки происхождения и этнической истории. Минск, 1968. С. 146, 150. 13Краўцэвіч А. К. Стварэннс Вялікага Княства Літоўскага. Мн., 1998. С. 74, 99-121. 14 Гринблат М. Я. Белорусы. С. 148. Эдвард Зайкоўскі (Мінск) АРХЕАЛАГІЧНЫЯ ПОМНІКІ АСТРАВЕЧЧЫНЫ П ачатак археалагічнаму вывучэнню тэрыторыі сучаснага AcIl травецкага раёна паклаў граф Канстанцін Тышкевіч, які II ў 1856 г. арганізаваў экспедицию па р. Вілія ад яе вытокаў да вусця, У час экспедыцыі ён агледзеў гарадзішча Замкоўка (каля Ігнацова) ды іншыя помнікі. У канцы XIX ст. раскопкі курганоў праводзіліся Ф. Пакроўскім, які выдаў «Археалагічную карту Віленскай губерні». У 1930-я гг. курганы каля в. Лоша вывучаліся У. Галубовічам і Г. Цэгак-Галубовіч. У пазнейшы час археалагічныя разведкі і раскопкі вяліся Э. Зайкоўскім, Я. Звяругам, А. Мітрафанавым, М. Чарняўскім. Шэраг помнікаў выявілі краязнаўцы С. Казлоўскі, М. Кляцоўскі, Р. Мацкевіч, В. Стэх, А. Юркойць. Прычым розныя эпохі вывучаны нераўнамерна: сістэматычным раскопкам падвяргаліся толькі курганы, гарадзішчы ж толькі шурфаваліся, а стаянка каменнага веку вядома толькі адна. Тэрыторыя раёна была заселена чалавекам у эпоху мезаліту (IX—V тысячагоддзі да н. э.) пасля адстушіення ледавіка. Мезалітычная стаянка, на якой трапляюцца крэмневыя прылады працы VII-VI тысячагоддзяў да н. э., выяўлена каля в. Акартэлі Спондаўскага сельсавета. Да наступных археалагічных эпох — неаліту (IV-III тыс. да н. э.) ці, хутчэй за ўсё, бронзавага веку (пачатак II сярэдзіна I тыс. да н. э.) адносяцца каменныя сякеры, знойдзеныя каля вв. Жукойні Падольскага, Супраненты Міхалішкаўскага і Трашчаны Спондаўскага сельсаветаў. У раннім жалезным веку (да IV-V ст. н. э.) тэрыторыя раёна ўваходзіла ў арэал распаўсюджання культуры штрыхаванай керамікі. Гэта былі старажытныя плямёны, якія выраблялі ляпны гліняны посуд, дзе паверхня была пакрыта штрыхоўкай. Плямёны гэтыя засялялі абшары Сярэдняй і Паўночна-Заходняй Беларусі, атаксама Усходняй Літвы. Мова насельніцтва была балцкая, г. зн. блізкая да сучасных літоўскай і латышскай. Тагачасныя людзі жылі на ўмацаваных паселішчах — гарадзішчах, якія ўяўляюць сабой узгоркі з абарончымі збудаваннямі — валамі і рвамі. Гарадзішчы культуры штрыхаванай керамікі вядомыя каля вв. Гуры Ізабелінскага, Нідзяны Варнянскага, Вялікія Яцыны Гервяцкага і Масцяны Спондаўскага сельсаветаў. На гарадзішчы каля в. Маспяны акрамя штрыхаванай керамікі ў культурным пласце трапіліся дзындра (шлак) ад выплаўкі жалеза, косці зубра і аленя высакароднага, на якіх палявалі насельнікі гарадзішча, а таксама косці свойскіх жывёлаў: свінні, буйной рагатай жывёлы, казы ці авечкі. 3 косткі жывёліны была зроблена прылада долатападобнай формы з завастрэннем. Унікальнай для Беларусі знаходкай з’яўляюцца зробленыя з жалеза кавальскія абцугі, даўжыня якіх дасягае 0,6 м.