Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Autorka solidaryzuje si? z Nadlerem i stosuje jego twierdzenie do calego romantyzmu polskiego: “Romantyzm niemiecki uwaza Nadler wlasnie za wynik ruchu kolonizacyjnego niemieckiego i zmieszania krwi germanskiej ze slowiansk^”. T? analogi? mi?dzy romantyzmem polskim i niemieckim Maria BielankaLuftowa uzupelnia myslami Bronislawa Chlebowskiego: “...w Polsce tereny swiezo zaludnione byly zawsze widowni^najintensywniejszego rozwoju umyslowego, zostawiaj^c pod tym wzgl?dem prowincje macierzyste za sob^”; “... i najwi?kszy rozkwit literatury w XIX w., romantyzm, stanowi wedlug niego produkcj? umyslow^ spoleczenstwa, ktore znajdowalo si? wowczas w mlodzien
' Pami?mik Litcracki. R. XXXIII. Lwow, 1936. S. 360377.
2 Ibidem. S. 360361.
5 Ibidem. S. 361.
41
czej dobie duchowego zycia, na terenach mlodszych prowincyj, mazowieckolitewskich”4.
Nie mam zamiaru spierac si? o romantyzm ukrainski — moze istotnie jest wytworem kolonizacji. Natomiast romantyzm Mickiewicza da si? zinterpretowac rowniez w przeciwny sposob —jako wyraz swiadomych i nieswiadomych staran ze strony autochtonow (tych ziem nie nalezy traktowac jako regionu skolonizowanego) o zachowanie autentycznego i pochodz^cego z zamierzchlych czasow ducha tego kraju.
Wyrazicielami autentycznego ducha Nowogrodka byli nie kolonisci, przybysze, ale ludzie mieszkaj^cy tu z dawien dawna. Do tej kategorii nalezal rowniez sam poeta. Nowogrodek byl cz?sci^ kraju, ktory nazywali Litw^, a mieszkaricow autochtonow — Litwinami. To nie bylo przypadkowe okreslenie, w ten sposob okreslano pewien etnos. Nie chcialbym tu stosowac terminow narod czy nacja, poniewaz etnos Mickiewicza i wspolczesnych mu Litwinow roznil si? od rozumianego przez nas narodu czy nacji.
Co okresla etnos Mickiewicza? Przede wszystkim cech^ wyrozniaj^c^ tego etnosu byl nie wspolny j?zyk, a wspolny los historyczny. Ten pogl^d poeta wyrazil w 1827 r., w artykule poswi?conym pami?ci Franciszka Karpinskiego, gdzie Litwa i Litwini s^ scharakteryzowani w ten oto sposob: “Lud prosty na Litwie mowi dialektem ruskim, zmieszanym z polsk^ mow^, albo litewskim, zupelnie od slowiariskiej mowy roznym. Przez spiewy gminne, o ktorych wspominamy, rozumiemy spiewy polskie, ballady i sielanki, powtarzane mi?dzy drobn^ szlacht^ i klas? sluz^cych, mowi^cych po polsku” 5.
W ten sposob zdaniem poety, ktdre to zdanie podzielali jego wspolczesni, mieszkancy Litwy, tj. Litwini uzywaj^trzech j?zykow, tworz^c przy tym jednakze osobny etnos — nie s^ Polakami (Mazurami), Rosjanami ani Ukraincami. Przynaleznosc do tego etnosu Mickiewicz, jak rowniez inni filomaci, podkreslal wielokrotnie. Podobnie jak wszyscy uswiadomieni przedstawiciele etnosow, nie raz odgraniczali si? oni od innych etnosow, nawet z nimi co nieco konfrontuj^c. Otoz Jan Czeczot podczas pobytu w Warszawie 3/15 grudnia 1821 r. tak okreslil swoj stosunek do warszawiakow: “Nie znany wi?c i nie znaj^cy srod tych murow, prowadz? zywot, obcuj? tylko z Litwinami; Polakow i Polek, wyjad?, nie uraczywszy znajomosciq”.
Jeszcze wyrazisciej i bardziej zajmujqco zostala przedstawiona konfrontacja mi?dzy Litwinami a Polakami we wspomnieniach wspolczesnego Mikolaja Malinowskiego. Otoz 24 grudnia 1827 r. Mickiewicz obchodzil swoje imieniny i zostal poproszony o improwizacj? na temat znanej postaci Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego ksi?cia Leona Sapiehy. Poeta wyglosil wtedy wr?cz hymn pochwalny na czesc dawnej Litwy. List w wrazeniami z owej improwizacji dotarl do
4 Pamiftnik Litcracki. S. 361362.
’ Mickiewicz Adam. Dzicla wszystkic. Warszawa, 1933. T. 5. S. 290.
42
zamieszkaiych w Warszawie Litwinow, wzbudzaj^c bardzo zywy oddzwi?k. Wsrod nich przebywal rowniez przyjaciel Mickiewicza, Antoni Edward Odyniec, ktorego Malinowski okreslil nast?puj4co: “Odyniec, rowniez wowczas jeszcze mlody, gor^co czuj^cy, staczal cz?sto bohaterskie walki z Polakami o wyzszosc Litwy nad Koronq” 6.
Nie jest naszym celem wyczerpuj^ca ocena konfliktu etnicznego mi?dzy Litwinami a Mazurami (koroniarzami), tj. Polakami, istniej^cego w czasach Mickiewicza. Wystarczy nam sam fakt, abysmy mogli mowic o Mickiewiczu, iz pojmowal Litw? i Litwinow jako pewien etnos, ktory z kolei byl bodzcem, zrodlem i skladnikiem romantycznych pogl^dow poety.
Obraz Litwy i Litwinow w swiadomosci Mickiewicza ulegal zmianom: pocz^tkowo byl bardzo abstrakcyjny, odlegly od prawdy historycznej. Przekonujemy si? o tym czytaj^c jego pierwsze “litewskie” utwory: “Mieszko, ksi^z? Nowogrodka”, “Pani Aniela” czy “Zywilla”, nosz^ca nawet podtytul “Powiastka z dziejow litewskich”. Tego juz si? nie da powiedziec o poematach “Grazyna” (1823) i “Konrad Wallenrod”: w nich, w przeciwieristwie do trzech pierwszych utworow, przedstawione s% co prawda w romantycznym swietle, zasadniczo prawdziwe epizody z historii Litwy — niezadowolenie ksi^t dzielnicowych z rz^dow Witolda, zaciekla walka narodu litewskiego z Krzyzakami. Tu dziaiaj^ postacie historyczne — Witold i Kiejstut, a wi?kszosc litewskich bohaterow utworu posiada autentyczne litewskie imiona — Grazyna, Aldona, Litawor, Rymwid. Zas najwazniejsz^rzecz^jest to, ze s^oni Litwinami z ducha. Pisz^c swoje utwory, Mickiewicz bardzo si? przyblizyl do tego wizerunku narodu litewskiego, ktory dot^d maj^ przed oczyma sami Litwini.
Wizerunek ten stworzyl dla siebie poeta, sluchajqc wykladow historycznych Joachima Lelewela na Uniwersytecie, pozniej zas obcujqc z profesorami Ignacym Onacewiczem oraz Ignacym Danilowiczem, studiuj^c historyczne dziela tych profesorow oraz innych autorow. Szczegolnie wiele dala mu znajomosc dziel historykow niemieckich, dotycz^cych walk Litwinow z Krzyzakami. Zblizylismy si? wi?c do drugiego wielce znacz^cego zrodla, ksztahuj^cego romantyzm Mickiewicza — do obfitej i roznorodnej lektury. Znaczenie tego zrodla wzroslo szczegolnie w latach kowienskich, kiedy poeta znalazl si? w otoczeniu j?zyka i folkloru litewskiego.
Literatur? ksztaltuj^c^ romantyzm poety warunkowo mozemy podzielic na dwie cz?sci. Jedn^ stanowilyby dziela historyczne i filozoficzne, drug^ zas — utwory literackie oraz studia ich dotycz^ce. Ta druga cz?sc byla szczegolnie wazna dla uformowania si? romantycznych pogl^dow Mickiewicza. Przede wszystkim chodzi tu o dziela takich klasykow literatury swiatowej jak Schiller, Goethe, Byron oraz inni tworcy preromantyzmu i romantyzmu.
6 Mikolaja Malinowskicgo ksifga wspomnicn. Krakow, 1907. S. 77.
43
Wyruszaj^c do Kowna w celu obj?cia posady nauczyciela, Mickiewicz byl jeszcze epigonem klasycyzmu i wierzyl swi?cie, ze tu ukonczy swoje wielkie utwory, pocz?te zgodnie z klasycystycznymi postulatami — poemat “Kartofla” i tragedy “Demostenes”. Jednak na miejscu poczul niezwlocznie, ze owe zamiary nie majX perspektyw: rozpocz^l si? kryzys tworczy i nalezalo poszukac zen wyjscia. O tym wspomina poeta w liscie do Jana Czeczota i Tomasza Zana z dn. 10/22 maja 1820 r.: “Ja rzucam si? jak mog?, a ze si? nic nie udaje, coraz za nowe chwytam gatunki. Wlazlem w ballady”.
Co oznacza powiedzenie: “wlazlem w ballady”? Jest to wyrazny skr?t od klasycyzmu ku romantyzmowi. A taki skr?t nie bylby mozliwy bez bodzca, ktorym dla poety stala si? znajomosc z utworami Schillera, Goethego, Waltera Scotta, przede wszystkim zas z ich balladami. Prawie jednoczesnie poeta zapoznal si? z najwybitniejszym przedstawicielem angielskiego romantyzmu Georgiem Gordonem Byronem. Otoz w liscie do Jozefa Jezowskiego z dn. 8/20 maja 1820 r. poeta pisze, ze piesni przybylych swymi lodziami do Kowna niemieckich zeglarzy przypominaj^ mu spiewy korsarzy Byrona. W pisanej na przelomie lat 18211822 przedmowie do pierwszego tomu “Poezyj” pt. “O poezji romantycznej” imi? Byrona znajduje si? wsrod cytowanych i wymienianych autorow. A w liscie do Franciszka Malewskiego z dn. 23 stycznia/4 lutego 1822 r. Mickiewicz wyrazil swoj poglqd na angielskiego barda w nast?puj4cy sposob: “Po germanomanii nastqpila brytanomania; cisn^lem si? z dykcjonarzem w r?ku przez Szekspira, jak bogacz ewangeliczny do nieba przez uszko od igielki. Za to teraz Bajron idzie daleko latwiej i juz bardzo znacznie postqpilem. Dzaura zapewne wytlumacz?. Wszakze ten moze najwi?kszy poeta nie wyp?dzi z kieszeni Szyllera; odkrycie w nowej edycyjce kilku nie czytanych poezji dlugo nie dalo mi wrocic do angielszczyzny”.
W przeciwienstwie do klasycystycznych tworcow, a szczegolnie epigonow tego kierunku, owi autorzy otworzyli przed Mickiewiczem przede wszystkim nowe horyzonty w przedstawianiu duszy i uczuc ludzkich, przedstawili przyklady osobowosci, ktore wyrozniaty si? wsrod tlumu swoimi nieokieznanymi nami?tnosciami i niezwykl^ wrazliwosci^, co powodowalo szczegolnie dotkliwe ich konflikty ze spoleczeristwem.
Lektury wilenskie i kowienskie — Schiller, Goethe, Gottfried August Burger (“Leonora”), Wasyl Zukowski ("Ludmila”) uczyli mlodego poet? rowniez tajemnic formy — zach?caly do ballad. A Byron posluzyl przykladem tworzenia romantycznego eposu. Nasladuj^c “Korsarza”, Lar?”, “Narzeczon^ z Abydos” angielskiego poety oraz inne utwory tegoz gatunku, Mickiewicz stal si? prekursorem popularnej w literaturze polskiej i charakterystycznej dla romantyzmu powiesci poetyckiej. Pierworodne dzieci? tego gatunku — to “Grazyna”, nazwana przez samego poet? mianem “powiesci litewskiej”. W 1825 r. w slady Mickiewicza poszedl jeden w przedstawicieli tak zwanej ukrairiskiej szkoly ro
44
mantycznej, Antoni Malczewski ze swym poematem “Marja. Powiesc ukrainska”. Najbardziej bajronicznym utworem Mickiewicza jest ogloszony drukiem w 1828 r. w Rosji poemat “Konrad Wallenrod”.
Do stworzenia romantycznych obrazow w “Grazynie” i “Konradzie Wallenrodzie” materialu dostarczylo pismiennictwo historyczne, przedstawiaj^ce w udokumentowany sposob przeszlosc etnosu poety. Tymczasem w balladach zostalo wykorzystane doswiadczenie tegoz etnosu zakodowane w tworczosci ludowej j?zykiem mitologii. Tworczosc ludowa poshizyla rowniez jako material w powstalych w okresie wilenskokowienskim “Dziadach” cz?sci II i IV. To byl debiut polskiego dramatu romantycznego. W tym utworze poeta w sposob nowatorski pol^czyl fantastyczne wizje ludowe ze swymi osobistymi przezyciami. Totez dotykamy tu trzeciego zrodla romantyzmu poety — to jego osobisty swiat intelektualny i emocjonalny. Do wyrazenia tego swiata niezb?dna byla taka forma poetycka, ktorej nie mogla dostarczyc literatura tworzona w opafciu o zasady klasycyzmu.
КНІГІ ОНЛАЙН
