Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Гістарычныя карані ліцвінскага патрыятызму, якія сягалі да часоў Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (дарэчы, паняцце Жмудзь, ці лацінізаванае — Самагіція, ужывалася і ў сярэдзіне XIX ст. у адносінах да паветаў Ковенскай губерні), добра сфармуляваны ў запісцы яшчэ аднаго знакамітага грамадскага і культурнага дзеяча — Міхала Клеафаса Агінскага, пададзенай Аляксандру I 15 мая 1811 г.: “Частка Польшчы, далучаная да Расійскай імперыі, складала калісьці асобнае самастойнае ўладанне — Літву, яшчэ перад актам уніі Літоўскага княства з каралеўствам Польскім. Жыхары яго спрадвеку адрозніваліся ваяўнічым духам, клапаціліся пра свае правы і былі верныя сваім манархам, адзначаліся мужнасцю і любоўю да бацькаўшчыны. Гордыя сваім паходжаннем, ліцвіны, нягледзячы на аб’яднанне сваёй правінцыі з Польшчай, захавалі свае звычаі, свой цывільны кодэкс, мясцовае кіраванне, сваё войска, вярхоўны суд, міністраў, дзяржаўных саноўнікаў і нават сейм, які збіраўся па чарзе ў Варшаве і Гродна. Усе гэтыя прывілеі былі такімі дарагімі для літоўцаў, што, нягледзячы на ўсялякія намаганні і красамоўныя перакананні шматлікіх дзяржаўных дзеячаў, немагчыма было схіліць літоўцаў да адмовы ад сваіх прывілеяў” 8.
А вось яшчэ ў адной, відавочна небесстароннай, запісцы — “нензвестного лнтовца”, пададзенай неўзабаве пасля паўстання 1863 г. у III Ад
6 Цыт. па кн.: Рагойша В. Праблсма бікультурнасці ў гісторыі бсларускапольскіх узасмаадносінаў // Бсларусіка. Мн., 1994. Кн. 3. С. 325.
’ Улашнк Н.Н. Прсдпосылкн крсстьянской рсформы 1861 г. в Лнтвс н Западной Бслорусснн. М„ 1965. С. 56.
" Адраджэннс: Гістарычны альманах. Мн., 1995. Вып. 1. С. 207.
70
дзяленне Імператарскай канцылярыі, аб тагачасных нраявах ліцвінскасці сцвярджаецца наступнае: “Напрасно думают, что между полякамн Царства іі лнтовцамн, нлн лушче полякамн в Росснн — сутествует любовь н братство. Ннсколько! Нх соеднняет только полнтнческая ндея, но в душе гнезднтся вековая, глубокая вражда, с особенною снлою всегда проявлявшаяся пренмуіцественно в Варшаве. Полякн высокомерны, н нспокон века прн каждом случае стараются с наглостью высказывать свое превосходство, что, разумеется, возбуждает досаду н негодованне в лнтовцах. Последнне ннкогда не забывают, что н Собесскнй, н Костюшко, н Мнцкевнч, н многне другне, конмм горднтся Польша, былн не полякн, но рускне нлн лнтовцы. Кто нзучнл этнографню обонх народов, тот ясно внднт, как велнка между ннмн разннца в характере, способностях н вообіце во внутреннем настроеннн. Здесьто нменно н надобно нскать нсточннк этой домашней вражды, этнх бесчнсленных партнй в среде эмнграцнн, во всех революцнонных корпорацнях, средн самого мятежа” 9.
Як слушна заключае С. Кузняева, менавіта ў першай палове XIX ст. у свядомасці шляхты беларускіх зямель, што называла сябе “ліцвінскай”, пачалі адбывацца велізарныя па сваёй значнасці зрухі, якія леглі ў аснову працэсу, які мы сёння называем пачаткам беларускага нацыянальнага адраджэння. Шляхта мясцовага паходжання вывучала гісторыю роднага краю, народную культуру, да якіх пачала ставіцца як да ўласных каранёў і здабыткаў '°. Адам Міцкевіч, дададзім ад сябе, упісваецца ў гэты працэс. Усведамленне грамадскапалітычнай сітуацыі ў Беларусі, падвойнай свядомасці шляхты: польскай у шырокім сэнсе, як прадстаўнікоў усёй шляхецкай супольнасці былой Рэчы Паспалітай, і ліцвінскай, як самабытнай яе часткі — ВКЛ, дае ключ да разумення сучаснікамі творчасці яе найталенавіцейшага прадстаўніка.
Станіслаў Быліна (Варшава)
“ДЗЯДЫ” АДАМА МІЦКЕВІЧА I БАЛТАСЛАВЯНСКІЯ ВЕРАВАННІ
Даследчык старажытных вераванняў і традыцыйных культур, звяртаючыся да другой часткі “Дзядоў” Адама Міцкевіча, прысвечанай, як вядома, народнаму памінальнаму абраду на беларускай зямлі, павінен памятаць пра тое, што ён мае тут справу з крыніцай, не зусім звычайнай у яго лабараторыі, а менавіта з літаратурным творам эпохі рамантызму. Адсюль вынікае
’ Дзяржаўны архіў Расійскай Фсдэрацыі ў Масквс, ф. 109, воп. 2, спр. 707, арк. 6566.
10 Кузнясва С. Праблсмы бсларускарускага культурнага ўзасмадзсяння псршай паловы XIX ст. // Кантакты і дыялогі. 1996. № 5. С. 13.
71
яўная асцярожнасць у пошуках драбніц рэальных вераванняў, заключаных у дадзеным творы 1 і іх супастаўленні з літаратурнай выдумкай. Натуральна гэта датычылася б таксама фармулявання вывадаў на тэму дасведчанасці паэта ў асаблівасцях паказанага ім абраду, крыніц яго інфармацыі і г. д. Неігнаруючы гэтага апошняга ходу разважанняў, дарэчы, не раз разгляданага ў даследаваннях, пакінем яго, аднак, паза кругам нашых інтарэсаў. Адзначым толькі, што для даследчыка традыцыйнай культуры характэрным заваяваннем з’яўляюцца хутчэй архаічныя вераванні і рытуалы, чым этнаграфічная рэчаіснасць абраду дзядоў у міцкевічаўскія часы. Літаратурны твор, які тут разглядаецца, можа быць для яго крыніцай роздумаў на тэму каранёў і ранейшых персанажаў народнага памінальнага абраду.
Разглядаючы традыцыйныя вераванні славян, звязаныя з памерлымі, Аляксандр Гейштар заўважыў, што “дзяды, якім Міцкевіч надаў рысы манументальнасці, — гэта паэтычны сінтэз літоўскіх, беларускіх і ўкраінскіх вераванняў і звычаяў, праўдзівы ў многіх дэталях, аднак пазбаўлены аўтэнтычнай мадэлі выклікання душ” 2. Пагаджаючыся ў прынцыпе з такім заключэннем, мяркую, што згаданы тут аўтэнтызм адносіцца, хутчэй, да агульных сувязей паміж жывымі і памерлымі, чым да дэтальнага зместу, заключанага ў міцкевічаўскім бачанні дзядоў.
Матывы існавання душы пасля смерці чалавека пры адначасовым сціранні мяжы паміж ёю і целам належаць да элементаў старажытных уяўленняў, атрыманых у спадчыну балтаславянскай веруючай супольнасцю. Архаічны генезіс маюць таксама асноўныя ўяўленні, якія датычацца адносін паміж жывымі і памерлымі. Гэта як дапамога памерлых, што вяртаюцца на зямлю (і такім чынам праяўляюць сваю прыхільнасць), так і засцярога ад іх, асабліва ад некаторых іх катэгорый, небяспечных для жывых. Апускаю тут з вядомых прычын усю багацейшую праблематыку пахавальнага рытуалу, які ўплывае на будучы лёс памерлага.
Рукапісныя рускія крыніцы, якія адносяцца да перыяду ранняга сярэдневякоўя, пакінулі сведчанні аб чалавечых стараннях, звязаных з адпаведным прыёмам тагасветных прышэльцаў: памерлых членаў роду і сям’і, ці дзядоў, на апеку якіх разлічвалі. Асабліва верылі ў іх істотны ўплыў на прыродныя з’явы, на ўраджай і тым самым на часовае жыццё чалавека на зямлі. У згаданых тэкстах рэлігійнай літаратуры, якія асуджаюць “перажыткі язычніцтва”, знаёмімся з рытуальнай ежай і напоямі, даведваемся пра агонь, які раскладалі, каб змерзлыя душы маглі пагрэцца ’. Але з’яўлення “дрэнных”
1 Mickiewicz A. Utwory dramatyezne. Dziady: Pocma. Cz. 2 // Mickiewicz A. Dzicla. Warszawa, 1958. T. 3. S. 1337. Далсй старонкі гэтага выдання ўказаны ў тэксцс.
2 Gicysztor A. Mitologia Slowian. Warszawa, 1982. S. 219.
’ Адпавсдныя тсксты апублікаваны ў падборы крыніц: Mansikka V. J. Die Religion dcr Ostslavcn. Qucllcn. Helsinki, 1922. B. 1. S. 162, 174, 183, 184, 205, 257.
72
памерлых, страхотных прывідаў, людзі баяліся. Гэта для іх, як заўважыў Барыс Рыбакоў, падрыхтоўваліся лазні, месца нячыстае 4. Фальклор сведчыць пра трываласць гэтага страху, а таксама традыцыйных старанняў, што аберагалі ад дрэнных духаў, якіх называлі заложнымі5.
У значна пазнейшым тэксце, які быў створаны ў праваслаўнай царкве (закон Стаглавага сабора 1551 г.), мы знаходзім істотнае для нашых разважанняў рытуальнае закліканне душ памерлых: “А в велнкнй четверток порану солому палят н клнчут мертвых”6. Гэты рытуал мае багатую дакументацыю ў фальклоры ўсходнеславянскіх зямель і вядомы таксама ліцвінам і латышам. На Беларусі заклікалі, запрашалі памерлыя душы на частаванне каля магіл у дзень Радуніцы (Радаўніцы), напрыклад: “Святыя радзіцелі, хадзіце к нам хлебасолі кушаць” 7. На вялікарускіх землях рытуальныя словы да стомленых доўгай дарогай, галодных і змерзлых прышэльцаў з таго свету вымаўляліся на парозе хаты: “Вы усталн, родные, покушайте же чегоннбудь” 8.
Рытуальныя дзеянні, пра якія гаварылася вышэй, выконваліся ў пэўныя дні традыцыйнага абрадавага календара. Святы з народнага календара з часам знайшлі сваё пастаяннае месца ў хрысціянскім літургічным календары. 3 памерлымі быў звязаны доўгі цыкл вясенніх “задушных” абрадаў, якія паўтараліся час ад часу пры нераўнамернай інтэнсіўнасці вераванняў і рытуалаў. Старую метрыку, напрыклад, мела названне чацвёртай, “смяротнай”, нядзелі Вялікага паста, якая абазначала зварот да тых, хто пакінуў гэты свет 9. Першая вясенняя кульмінацыя адкрыцця свету памерлых да свету жывых наступала напярэдадні вясенняга раўнадзенства. У хрысціянскі перыяд яна прыходзілася на дні Вялікага тыдня напярэдадні Вялікадня, а калі быць больш дакладным, то ў Вялікі чацвер ‘°. Менавіта на гэты перыяд старыя рускія крыніцы пераносяць пералічаныя раней абрады. Ва ўсходніх славян захаваліся старыя назвы гэтага дня: Вялікдзень мёртвых, Наўскі Вялікдзень (гэта значыць дзень, прысвечаны навам — духам памерлых) ", якія з’яўляюцца такімі ж яркімі, як і апісанні рытуалаў і абрадаў. Яны сведчаць пра адзін з найважнейшых тэрмінаў рытуальнай канфранта
4 Рыбаков Б. А. Язычсство дрсвнсй Русн. М., 1987. С. 463, 515.
5 Зслсннн Д. К. Очсркн русской мнфологнм. Вып. 1. СПб., 1916.
6 Mansikka V. J. Die Religion dcr Ostslavcn. B. I. S. 257.
’ Соколова B. K. Всссннслстннс калсндарныс обряды русскнх, украннцсв н бслорусов. М., 1979. С. 122.
8 Соболсв A. Н. Загробный мнр по дрсвнсрусскнм прсдставлснням. Ссргнсв Посад, 1913. С. 158.
’ Gicysztor A. Mitologia Slowian. S. 204.
10 Успснскнй Б.А. Фнлологнчсскнс разыскання в областн славянскнх дрсвностсй. М., 1982. Доп. 9.
" Гл.: Radcnkovic L. Scmiotyka slowianskich obrzqdow wiclkoczwartkowych // Studia Scmiotyezne. 1982. N 12. S. 102.
73
цыі паміж светам жывых і памерлых. Агульнаславянскі тэрмін гэтага свята добра захаваўся ў народнай традыцыі розных народаў. На польскіх землях яшчэ зусім нядаўна спявалі:
Wiclki Czwartck, w Wiclki Pi^tck
Cicrpial Chrystus za nas smQtck
Pictrzc, Pictrzc wcz tc kluczc Idz do Raju wypusc duszc. 11
Прадаўжэнне апісаных абрадаў да канца велікоднага перыяду праяўлялася ў свяце Радуніцы, этымалагічна, напэўна, звязанай з родам, памерлымі продкамі13; дарэчы, першапачаткова яна адзначалася менавіта ў Вялікі чацвер. Тады на магілах блізкіх заклікалі памерлых, запрашаючы іх на прыгатаваны пачастунак. Бліжэй да Сёмухі пачыналася Троіцкая субота, абрады якой таксама выконваліся на могілках і асуджаліся Стаглавым саборам; моцны плач і галашэнні, якія раптоўна змяняліся выступленнем музыкаўскамарохаў, пераходзілі ў рытуальную весялосць, скокі, спевы і плясканне ў далоні 14. Працяглы цыкл вясенніх спатканняў з памерлымі заканчваўся самай кароткай ноччу, і таму асаблівай была ноч КупалыСабуткі, надзвычай багатая на знакі варажбы і рытуалы (таксама з эсхаталагічным зместам) 15.
КНІГІ ОНЛАЙН
