Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Асеннія традыцыйныя абрады ў гонар памерлых пакінулі значна слабейшыя сляды як у рукапісных крыніцах, так і ў фальклоры, што, аднак, не дае нам права іх абмінуць. Адна з польскіх крыніц XV ст. дакументуе нейкае рытуальнае частаванне ў гонар памерлых, якое сяляне рыхтавалі ў першай палове кастрычніка 16. У традыцыях балтыйскіх народаў асеннія памінкі з рытуалам, вельмі падобным да таго, які выконвалі ўсходнія славяне, занялі пачэснае месца ў абрадавым календары. Жэрард Лабуда ўспамінае іх у сваіх разважаннях пра кашубскую міфалогію: “У Латвіі ў кастрычніку ў вызначаны дзень у хаце выстаўляецца разнастайная ежа, а гаспадар дома, патрымліваючы агонь у печы, заклікае пайменна сваіх памерлых продкаў, каб прыйшлі і пачаставаліся” 17. У Літве восень таксама лічы
12 Rcnik К. О kontaktach zc zmarlymi — ludowc wyobrazcnia // Polska Sztuka Ludowa. 1986. T. 40. Nr 12. S. 32.
” Рыбаков Б. A. Язычсство дрсвнсй Русн. C. 117.
14 Mansikka V. J. Die Religion dcr Ostslavcn. B. 1. S. 257. Гл. па дадзснай тэмс: Lowmianski H. Rcligia Stowian i jej upadek (VlXII w). Warszawa, 1979. S. 146.
15 Внноградова Л. H., Толстая C. M. Мотнв “уннчтожсння проводов нсчнстой снлы” в восточнославянском купальском обрядс // Псслсдовання в областн балтославянской духовной культуры: Погрсбальный обряд. М., 1990. С. 99118.
16 Fijalck J. Ciziojan polski z 1471 r. a wiadomosci o ciziojanach wogolc i w Polscc // Pracc Filologicznc. 1927. Nr. 12. S. 447.
17 Labuda G. Mitologia i dcmonologia w stownictwic, w bajkach, basniach i Icgcndach
kaszubskich // Matcrialy Ogolnopolskicj Scsji Naukowcj pt. “Swiat bajck, basni i legend kaszubskich”, 78. VI. 1976. Wcjhcrowo, 1979. S. 21.
74
лася асаблівым часам ахвярапрынашэнняў памерлым, асабліва было багатым на эсхаталагічныя тэксты свята ўраджаю.
Дзень памінання ўсіх верных памерлых (2 лістапада), які паступова ўводзіўся ў літургію заходняга касцёла ў сярэднія вякі, вельмі доўга, асабліва на польскіх землях, заставаўся паза рамкамі народных вераванняў і абрадаў 18. Аднясенне Міцкевічам дзядоў менавіта да гэтага дня было звязана з яго ўласнай канцэпцыяй свята, аб чым у нас яшчэ будзе магчымасць сказаць некалькі слоў. Спробе звязаць абрад дзядоў з касцельным асеннім памінаннем памерлых запярэчыў знаўца польскай рамантычнай літаратуры Станіслаў Пігань. Ён у катэгарычнай форме вызначыў месца дзядоў у традыцыйным абрадавым календары: “He можа падвяргацца сумненню тое, што Радаўніца — гэта абрад, які Міцкевіч бачыў у маладосці і які ўзяў за зыходную базу для сваёй паэмы. Але яна ў тыя часы адзначалася калектыўна, на могілках. Толькі ў ёй удзельнічаў ксёндз. Гэта менавіта так” 19. Мяркуючы па форме і змесце абраду, прадстаўленага ў “Дзядах”, яны могуць адносіцца, на думку Піганя 20, толькі да беларускай вясенняй Радаўніцы і да аналагічных з ёю валынскіх “провадаў”, якія адзначаліся ў перыяд, блізкі да першай нядзелі пасля Вялікадня. Упэўненасць названага даследчыка маглі бы праверыць толькі этнаграфічныя даследаванні. Мы ж з некаторай упэўненасцю можам падтрымаць толькі перанос дзядоў у вясенні абрадавы цыкл. Пігань прымусіў нас задумацца над характарам абраду, што выконваецца ў творы Міцкевіча вясковай грамадой на могілках. Ён адзначыў таксама, што асеннія памінальныя абрады практыкаваліся пераважна ў таварыстве сваёй сям’і і ў хаце (ці на тэрыторыі сядзібы), а не на адкрытай прасторы 21. Дарэчы, гэта адпавядае зместу старажытных крыніц. Звяртаючыся да гэтых разважанняў, можна звярнуць увагу на неадпаведнасць традыцыі Радаўніцы, прысвечанай перш за ўсё душам памерлых блізкіх сваякоў, паэтычнаму бачанню дзядоў, паводле якога чакаецца прыход душ “чужых” (у сэнсе сваяцтва) людзей і, акрамя гэтага, з рознымі правінамі.
Міцкевіч увёў у абрад дзядоў заўважальную ўжо на першы погляд вялікую колькасць хрысціянскіх паняццяў, вераванняў і ўяўленняў. Зрабіў гэта свядома, сцвярджаючы ў прадмове да другой часткі драмы: “Дзяды нашы — нешта асаблівае, бо язычніцкія абрады перамяшаліся з уяўленнямі хрысціянскай рэлігіі” 22. Карыстаючыся сённяшняй тэрміналогіяй, можна сцвяр
111 Гл.: Wicsiolowski J. Kultura і obyczajc kr?gu wicjskicgo // Kultura Polski Srcdniowicczncj XIVXV w. Warszawa, 1997. S. 155.
” Pigon S. Wolyhskic przcwody — wioscnnc swi?to zmarlych // Pigon S. Drzcwicj i wczoraj: Wsrod zagadnicn kultury i litcratury. Krakow, 1966. S. 6175.
20 Тамсама. C. 65.
21 Тамсама. C. 63 i наст.
22 Mickiewicz A. Utwory dramatyezne. Dziady. S. 11.
75
джаць, што паэт у вераваннях заўважаў з’яву сінкрэтызму, асабліва характэрную для народных культур. Іншая справа — расстаноўка пэўных істотных акцэнтаў, якія выразна “хрысціянізуюць” дадзены абрад. У творы Міцкевіча стары Гусляр у сваіх заклінаннях шмат разоў звяртаецца да Святой Тройцы, як, напрыклад, у час выгнання вельмі дакучлівых душ:
Tcraz z Bogicm idzcic sobic. A kto prosby nic poshicha W imi? Ojca, Syna, Ducha, . Widzicic Panski krzyz?
(S. 120123)
У “Дзядах” мы знаходзім хрысціянскае разуменне грэху і грэшнікаў розных відаў. Частка душ, што прыходзяць на зямлю, пакутуе за свае прыжыццёвыя ўчынкі, якія не адпавядалі хрысціянскай этыцы, напрыклад, адсутнасць міласэрнасці да блізкіх, асабліва да падначаленых і людзей ніжэйшых саслоўяў. Апусцім тут, безумоўна, змест, звязаны з літаратурнай традыцыяй эпохі рамантызму, са своеасаблівай этыкай рамантычнага кахання і г. д. Паслугоўваючыся хрысціянскімі паняццямі пры вызначэнні месцаў пасмяротнага знаходжання душ, Міцкевіч добра адчуваў прыблізнасць лакалізацыі такой прасторы ў сусвеце, характэрнай для народных культур. Душы тыя часткова знаходзяцца на зямлі, часткова ў нябеснай прасторы. Яны прыбываюць у месца абраду з невядомых напрамкаў. Узгадаем занатаванае на рускіх землях красамоўнае азначэнне “неведомая страна”, якое адносіцца да замагільнага свету 23. Акцэнт няўпэўненасці, выразны ў народных эсхаталагічных уяўленнях, пацвярджаюць рускія пахавальныя галашэнні24, тэксты якіх добра захоўваюць архаічныя матывы. Адначасова ў разглядаемым творы матывы пакут, звязаных з ачышчэннем, звязваюцца, відавочна (хоць і непаслядоўна), з зямнымі месцамі.
Згаданыя ў “Дзядах” фізічныя пакуты душ, якія ачышчаюцца, характэрныя для ўяўленняў хоць і даўніх, але звязаных з папулярнай эсхаталогіяй заходняга хрысціянства. Іх пералічвае Гусляр, гаворачы:
Czysccowc duszcczki!
W jakicjkolwick Swiata stronic
Czyli ktdra w smolc plonic
Czyli marznic na dnic rzcczki, Czyli dla dotkliwszcj kary W surowym wszczcpiona drcwnic Gdy jq w piccu gryzq zary 1 piszczy i placzc rzcwnic.
(S. 1320)
2' Гл.: Bylina S. Problcmy slowianskicgo swiata zmariych: Katcgoric przcstrzcni i czasu // Swiatowit. 1995. Nr. 40. S. 11 i наст.
24 Вслсцкая H. H. Язычсская снмволнка славянскнх арханчсскнх рнгуалов. М., 1978. С. 22.
76
Пад зямлёй размяшчаецца пекла, адкуль, як меркавалі ўдзельнікі абраду, прыбыў прасіць прабачэння злы пан.
Wszak to zapada podtoga I blade widmo powstajc.
(S. 525526)
Нарэшце чытаем i пра рай, куды трапяць душы пасля ачышчэння ад грахоў, дзякуючы пакутам. Але “рай” у “Дзядах” можа абазначаць таксама месца, пазбаўленае як пакут, так і асалоды, своеасаблівую “чакальню” да неба. Цяжка супрацьстаяць сцвярджэнню, што Міцкевіч добра адчуваў некаторыя вельмі старыя вандроўныя матывы хрысціянскай эсхаталогіі.
Стары Гусляр, які вядзе ў творы Міцкевіча памінальны абрад ад імя вясковай грамады, ахвяруе намерлым як рытуальную ежу і напоі, так і рэлігійныя сродкі дапамогі душам у ачышчэнні: імшу, малітвы, міласціну. Пералічаныя формы падтрымкі маюць на мэце змену лёсу душ памерлых людзей, якую разумелі ў хрысціянскіх катэгорыях: аблягчэнне пакут ачышчэння або атрыманне збаўлення. Дарэчы, адзначым таксама, што традыцыйную ежу, якую прапаноўвае Гусляр душам для частавання, ні адна з душ не хоча паспрабаваць. Душы памерлых, запрошаныя ў ходзе абраду, захоўваюць увогуле свой зямны выгляд (толькі жорсткі пан мае знешнія рысы гіраклятага з пекла, згодна з папулярным уяўленнем), ім характэрны зямныя адчуванні (рэакцыя на боль, голад і г. д.). Такі напалову фізічны і матэрыяльны характар тагасветных душ можна прыпісаць як архаічным вераванням, так і традыцыйнаму касцельнаму павучанню, які ставіць мэту шляхам вобразнага ўяўлення пра пасмяротны лёс чалавечай душы ўздзейнічаць на вернікаў. Адзначым пры гэтым, што цэнтральнае месца абраду дзядоў у інтэрпрэтацыі паэта пераносіцца ўнутр могільнікавай капліцы, якая ўяўляе сабой асвечаную прастору хрысціянскай літургіі, у той час калі могілкі, хоць таксама асвечаныя, заўсёды заставаліся адначасова пад уладай ночы і істот, якія належаць да свету старых народных вераванняў.
Некалькі разоў мы закраналі той слой дзядоў, які Міцкевіч назваў прыналежным да “язычніцкіх абрадаў”. А потым адзначыў, “што звычай частавання памерлых, здаецца, можа быць агульным для ўсіх язычніцкіх народаў”, а таксама, што народ ведаў свае, нехрысціянскія спосабы прынясення аблягчэння душам, якія знаходзяцца ў чысцы 25. Ведаў славуты аўтар “Дзядоў” пра рытуальную ежу, якую часткова (пірагі, малако) называюць старыя рускія крыніцы. У паэтычным уяўленні згубіўся надзвычай важны матыў народнай абрадавасці, якім была ежа, спажываная на могілках членамі сям’і26.
35 Mickiewicz A. Utwory dramatyezne. Dziady. S. 11.
36 Гл.: Moszynski K. Kultura ludowa Stowian. Warszawa, 1967. T. 2. Cz. I. S. 255.
77
Акрамя рытуальнага частавання памерлых несумненна аўтэнтычным атрыбутам традыцыі быў агонь. Аднак яго роля ў міцкевічаўскім бачанні дзядоў не зусім зразумелая; здаецца, што ён выконвае толькі сігнальную функцыю для збірання памерлых душ, а не крыніцу цяпла для змерзлых прышэльцаў. Агонь у традыцыйных памінальных абрадах выконваў заўсёды важную ролю, а саграванне змерзлых памерлых з’яўляецца матывам, які паслядоўна паўтараецца ў крыніцах розных перыядаў. Ён прысутнічаў у традыцыйнай абрадавасці ўсіх славян: ведалі яго раннія рускія крыніцы, гавораць пра яго крыніцы, якія адносяцца да заходнеславянскіх зямель. У польскім зборніку казанняў канца XV ст. чытаем, напрыклад, пра рытуальнае распальванне агню ў Вялікі тыдзень перад Вялікаднем, “каб успомніць пра душы блізкіх”, пры адначасовым перакананні, што “душы да гэтага агню прыходзяць і грэюцца” 27. Ва ўсходніх славян водгукам даўніх вераванняў з’яўляецца азначэнне, звязанае з раскладваннем гакога агню, — “греть покойннков” альбо “греть ножкн покойннкам” 28.
КНІГІ ОНЛАЙН
