Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Шафарнк превраіцает ренессанснобарочную фактографню в фактологню, представляюшую в хронологнческом порядке авторов н нх промзведення. Челаковскнй прнблнжается к лнтературоведческому познтнвнзму с намереннем связать выдаюіцнеся пронзведення с временем н с бнографней нх авторов. Мнцкевнч опережает познтнвнзм н сравннтельнонсторнческне нсследовання Веселовского м на практнке создает основу сравннтель
'" Mickiewicz A. Dzicla. Т. 8. S. Hl.
"" Там жс. Т. 10. С. 14.
115 Там жс. С. 8.
116 Там жс. Т. 8. С. 117.
249
ной нсторнческой поэтнкн славянскнх лнтератур. На протяженнн всего курса лекцнй четко просматрнвается, как Мнцкевмч сосредоточнвается на развнтнн нскусства художественного слова в славянском мнре, как он прослежнваег генезнс, развнтне н перспектнвы той славянской художественностн, как он показывает ее завнслмость от обтественнонсторнческого развнтня н от спецнфнкн фнлософнн н пснхологнн отдельных народов, а также сушность закономерного поступательного развнтня лнтературы н варнантные формы его проявлення.
Теоретнческая правота нсторнка, теоретнка н компаратнвнста А. Мнцкевнча нашла прнзнанле в подтвержденнн его предположеннй н прогнозов о прошлом н будуіцем славянскнх лнтератур. Разоблаченне мнстнфнкацнй В. Ганкн н С. Верковнча, осушествленное й. Гологановым, свндетельствовало об отсутствнн эпопен в самых старых славянскнх лнтературах. Опублнкованная в 1847 г. поэма ‘Торный венец” П. Негоша подтверднла co своей стороны, что возможен южнославянскнй эпос с тематнкой, связанной с резней потурнаков, которую органнзовал владыка Даннло.
В заключенне хочется отметать, что Мнцкевнч в сволх парнжскнх лекцнях, нспользуя положнтельные стороны этноязыкового метода, в то же время направляет нсследовательскне ннтересы н к контактам, влнянням н тнпологнческнм сходствам. Научная разносторонность Мнцкевнча чаіце всего проявляется в уравннтельнонсторнческнх нсследованнях н мсторнческой поэтаке славянскнх лптератур. Несмотря на отсутствне строго научной снстемностн, суждення н выводы А. Мнцкевнча представляют особый ннтерес для современной наукн накануне 200 годовшнны co дня рождення поэта.
Алена Яскевіч (Мінск)
АДАМ МІЦКЕВІЧ I СТАРАБЕЛАРУСКАЯ ДУХОЎНАЯ КУЛЬТУРА
Новыя метадалагічныя падыходы беларускіх даследчыкаў у вывучэнні магутнай хвалі айчыннага Адраджэння Новага часу, феномена краёвага рамантызму, усебаковы аналіз стрыжнявых жанраў ад балады да гутаркі дапамагаюць арганічна разгледзець творчасць Адама Міцкевіча як пачынальніка, духоўнага прадцечу, неад’емную частку беларускай літаратуры XIX ст., пановаму шырока і ў агульнаеўрапейскім кантэксце ўбачыць у арганічнай сувязі творчасць панлечнікаўпаэтаў яго кола (Я. Чачот, Т. Зан, А. Ходзька, Т. ЛадаЗаблоцкі і інш.), вярнуць іх імёны і творчасць у актыўны нацыянальнакультурны працэс.
250
Нарэшце надышоў час разгледзець А. Міцкевіча як класіка, непераўзыдзеную вяршыню айчыннага пісьменства рамантычнага напрамку ў цеснай сувязі з грамадскакультурнымі і літаратурнымі працэсамі першай паловы і сярэдзіны XIX ст. Аўтар “Конрада Валенрода”, “Дзядоў” усведамляў сябе беларусамліцвінам, напрыклад, на параду Ю.У. Нямцэвіча змяніць у першым радку “Пана Тадэвуша” слова “Літва” на “Польшча”, ён абурыўся гэтай прапановай 1.
He можа не выклікаць падтрымкі палажэнне У. Мархеля 2 пра цесную паяднанасць старабеларускай кніжнасці і новай беларускай літаратуры XIX ст., тыпалагічную ўзаемасувязь творчасці Францыска Скарыны і Адама Міцкевіча.
Другі наш міцкевічазнаўца 3 не менш аўтарытэтна адзначае: “У пералік заслуг Адама Міцкевіча трэба ўключыць і яго зварот да слаўнай мінуўшчыны Беларусі. Наўрад ці знойдзем мы беларускага аўтара ад старажытных часоў да нашых дзён, хто б гэтак глыбока, з такой мастацкай сілай паказаў асобныя старонкі нашай гісторыі, як гэта зрабіў Адам Міцкевіч, асабліва ў сваіх такіх выдатных паэмах, як “Гражына” і “Конрад Валенрод”. Нездарма за іх і за іншыя творы гістарычнай тэматыкі называлі яго сучаснікі “літоўскім Вальтерам Скотам”.
Менавіта Міцкевіч паставіў мэтай сваёй творчасці і асветніцкай дзейнасці (згадаем лекцыі, прачытаныя на кафедры славістыкі ў Калеж дэ Франс) адрадзіць класічны боганатхнёны шлях развіцця айчыннай кніжнасці, пратораны славутым духоўным пісьменнікам і перашадрукаром Ф. Скарынам — праз засваенне закансерваваных у прастамоўным бытаванні, у сховах вуснай паэзіі, беларускіх звычаях і вераваннях, здабытках “залатога веку” старабеларускай культуры, што пацвярджае думку медыявістаў пра філалагічны працэс XVIXVI1 ст. як неабходную прадумову мастацтва Новага часу.
Асабліва відавочная сувязь А. Міцкевіча са старабеларускай кніжнасцю ў наследаванні, побач з уласна першабытнай родавай абраднасцю, марыялагічнай спадчынай, багатай харызматычнай і тэургічнай культуры (фундамента нацыянальнага менталітэту і светапоглядных асаблівасцей беларускай нацыі), якая бярэ свой пачатак яшчэ з часоў духоўнага хрысціянскага Адраджэння. Усё гэта яскрава засведчыў паэт у лірычных адступленнях, прысвечаных Божай Маці, цудадзейным іконам Замкавай і Чанстахоўскай, Яе святому заступніцтву: абароне і ацаленню ў дзяцінстве, у сталыя гады ў балючым спадзяванні на вяртанне на радзіму, надзвычайным высакародстве станоўчых герояў, глыбіні і вышыні духоўнага ідэала. Сімвалічны нават той
1 Pclczynski S. Proroctwo Mickicwicza. Warszawa, 1930. S. 224.
2 Мархсль У. 1. “Ты як здароўс...”: Адам Міцксвіч і тэндэнцыі адраджэння бсларускай літаратуры. Мн., 1998.
5 Цвірка К. Вялікі пясняр Бсларусі // Полымя. 1996. Xs 1. С. 340.
251
факт, што А. Міцкевіч нарадзіўся 24 снежня, на Куццю, напярэдадні Нараджэння Хрыстовага.
Час вымагае вытлумачыць загадку і феномен творчасці, духоўнай культуры А. Міцкевіча як унікальнага таленту імправізатара (чый правобраз вывеў А. Пушкін у “Егіпецкіх ночах”), перад якім схіляліся ўсе рускія і ўвогуле еўрапейскія паэты, яго прарочы дар (згадаем містычны перыяд дзейнасці паэта, месіянскае пакутніцтва нашых народаў, паводле А. Мальдзіса, змест “Дзядоў”, балад, рамансаў і санетаў) і ў сувязі з гэтым вытлумачыць яго спадчыну як вярдіыннае дасягненне еўрапейскай літаратуры мінулага стагоддзя. Ці не пра гэта ўступ да “Пана Тадэвуша”:
О Маці Божая, што ў Чанстаховс ў храмс Глядзіш спагадліва, што ў Вострай свсціш брамс, Што бсражэш Наваградак мой з всрным людам, I ты ў жыццс мянс калісь вярнула цудам... Так нас вярні з выгнання на зямлю Айчыны. Псранясі душу маю адсюль, з чужыны, Да ўзгоркаў тых лясных, да тых лугоў зялсных, Над сінім Нсманам раскінутых, прымглсных, Да тых палсў, размаляваных пад блакітам Пшаніцай залатой ды ссрабрыстым жытам, Тых, дзс свірэпка, як бурштын, у грэчцы бслай, Дзс рдзсс дзятлавінка дзсўчынкай нясмслай, А ўсс абвсдзсна, бы стужкаю, мяжою 3 ігрушайдзічкай, што стаіць там сіратою...
(Парыж, 1832. Пераклад К. Цвіркі)
Згаданая навагрудская ікона Божай Маці Замкавай, як сведчаць гісторыкі Царквы, прыбыла ў Навагрудак разам з яго заснавальнікам, сынам Уладзіміра Манамаха Яраполкам (t 1138 г.). Святыня была знойдзена (паводле большасці крыніц) у 1060 г. Антоніем Пячэрскім стоячай на яліне. Ёю быў бласлаўлёны і Уладзімір Манамах. Менавіта з’яўленне яе ў цудадзейным сне князю Войшалку (1254(8)1263) натхніла яго на прыняцце манаскага сану. Крыжакі ў 1314 г. захапілі замак і спалілі яго, тое ж здарылася і ў 1391 г. — на чале з крыжацкім магістрам Конрадам Валенродам. Пасля смерці Гедыміна (13161344) Навагрудак пераходзіць да Вітаўта (13921430). Недзе ў канцы 90х гг. XIV пачатак XV ст. прападобны Феадор Астрожскі вяртае выратаваную кіевапячэрскімі інакамі святыню Замкавую Вітаўту для ўмацавання ў праваслаўі. Заступніцтва Божай Маці Замкавай спрыяла скліканню праваслаўнага сабора епіскапаў у 1415 г. (па настаянню Вітаўта), які выбірае мітрапалітам Грыгорыя Цамблака. Кароль выдае мітрапаліту Грыгорыю грамату на пабудову праваслаўных цэркваў, што пазней пацвердзіць у сваім прывілеі Жыгімонт III. Менавіта ў Замкавай царкве і змяшчалася цудадзейная ікона. Гэтая святыня была вянчальнай (7 лютага 1422 г. для 70гадовага караля Ягайлы і 17гадовай Софіі Гальшанскай).
252
Пры знікненні мітраполіі ў Навагрудку святыня трапляе ва Уладзімірскае княства. Як родавую князь Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі выкупляе ікону ў 1571 г. у братоў Козелаў для Чарнігаўскага Ялецкага манастыра. Копію святыні Замкавай добрапамысны князь змяшчае ў адбудаванай ім на пачатку XVI ст. навагрудскай царкве Барыса і Глеба. У XVII ст. храм пераходзіць у унію. Арыгінал іконы ў часы ваеннага ліхалецця перапраўляецца праваслаўнымі ў Масковію. У 1611 г. палякі і беларусы ў час польскамаскоўскай вайны забіраюць святыню дамоў, і яна вяртаецца ў Чарнігаў. 3 гэтай іконы, якая змяшчаецца ў той час у ТроіцаІльінскім Чарнігаўскім манастыры пры Болдзінай гары, у 1658 г. манах Грыгорый Канстанцінавіч Дубенскі піша копію — Ільіначарнігаўскую ікону Багародзіцы.
Пры архіепіскапе Лазары Барановічы і ігумене Ільінскага манастыра Засіме з 16 па 24 красавіка па ст. ст. 1662 г. з іконы цяклі слёзы. У тым жа годзе татары абрабавалі горад і царкву, але не кранулі святыні. Пра 24 цуды яе піша ў “Руне арашэнным” старабеларускі пісьменнік Дзімітрый Растоўскі. Святыня Замкавая ўслаўлялася ў шматлікіх лірніцкіх і багамольскіх песнях, зборніках хваласпеваў “Новая абарона бядотнай Айчыны, з неба дадзеная ў вобразе цудадзейнай Багародзіцы Дзевы Марыі з храма Навагрудскага” (Вільня, 1673) і “Effigies miraculosae imaginis Deiparae Virginis, quae apud Patres Societatis lesu religiose colitur Novogrodeci” (Вільня, 1684).
Вацлаў Баровы ў “Навагрудчыне міцкевічаўскай” палемізуе з ксяндзом Вацлавам Капуцынам (“Аб цудадзейным абразе Маці Божай у Навагрудку” ў зборніку “Мемарыяльная кніга на ўшанаванне сотых угодкаў ад дня нараджэння Адама Міцкевіча”. Варшава, 1899) і сцвярджае, што 12 лютага 1799 г. А. Міцкевіч быў ахрышчаны перад Замкавай іконай, хаця яшчэ ў 1710 г. замак спалілі шведы, але і потым смяротна хворы Адам ачуняў ля святыні.
У 1839 г. Замкавая ікона Божай Маці пераносіцца ў праваслаўную Барысаглебскую царкву. Арыгінал іконы ў 1842 г. з Чарнігава трапляе ў Гефсіманскі скіт паблізу ТроіцаСергіевай лаўры. 3 1860 г. святыня праславілася ацаленнямі. Замкавая святыня ў XIX ст. выкарыстоўвалася праваслаўнымі воінамі як паходная. У час бежанства ў 1915 г. ікона была перавезена ў Расію, дзе і згубілася.
КНІГІ ОНЛАЙН
