Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Oginski sto wlok lasu raz przcgral o wilka,
Nicsiotowskicmu borsuk kosztowat wsi kilka! (кн. П);
Gtupi, tobicc to Icpicj, tys, chtopic, przywykn^l (кн. IV).
Nic smial isc w ogrod; tylko wsparl si? na parkanic (кн. IV).
Dalcj w grzyby! IS (кн. II)
M?zczyzni palq lulki, kobicty przy pr^tkach (кн. VI).
Jcstcm Polak, dla kraju rad bym cos dokazac (кн. VI).
Tymczascm, bracic, z Hrabi^ trzcba przyjsc do zgody (кн. VI).
Bieg? do niego zaraz; zbozc zarzynac; przynicsc dwic skrzypicc (кн. VII).
Dzis dose mialcm klopotow! Az mi glowa boli! (кн. VIII).
kotuch, kury szurpatc (кн. VIII).
Mowilcs, zc wiesz domck, gdzic si? masz przcchowac (кн. X)
Patrz stoi cymbalista, skrzypak i kozicc;
Lud przy inncj muzycc nic potrafi skakac (кн. X)
Абмежаваны час канферэнцыі не дазваляе даць больш шырокую інтэрпрэтацыю гэтых прыкладаў. Таму пераходжу да апошняй праблемы, дакладней — кароткага абазначэння дзвюх розных праблем, звязаных з адлюстраваннем матываў беларускага фальклору ў творчасці А. Міцкевіча.
Напрыклад, балада “Люблю я” абапіраецца на шырока распаўсюджаным у беларускім фальклоры 16 перакананні аб немінучасці пакут пасля смерці за зямныя грахі, асабліва калі хто быў кімнебудзь пракляты. Спынімся менавіта на гэтай баладзе, паколькі адна з магчымых формаў яе народнага прататыпу была занатавана на мясцовай польскай мове Ганнай Энгелькінг у 1995 г. у вёсцы Паперня Лідскага раёна Гродзенскай вобласці ў маналогу двухмоўнай жанчыны (нар. у 1917 г.). Прыводжу гэты запіс даслоўна:
“Tam, w Radziwoniszkach, mowili. Wszystko, jaki strach podawal si?, jak drog^ szli, jak ludzi id^. No, ale jemu bylo trzeba, mowi, powiedziec “lubia”. No, a u jego bylo takie, przyslowie takie on mowil, cos takiego: “aj, lubia, lubia. Jidzie, mowi, tarn wszystko — panienka taka tadna, wyjdzie mowi, takie trzy polana ten moscik, taki malutki rowuszek tarn przetaczal si? taki, woda ta... Stru
15 Bagrowska A. Bialoruskic wyrazenia typu “pajsei u hryby” // Slavia Oricntalis. R. XII. 1963. Nr 2. S. 271277.
16 Гл.: Fcdcrowski M. Lud Bialoruski. Krakow, 1892. T.l. S. 5859 i in.
320
myk taki. Jidzie, i, mowi, wyszia do jego, w bialej sukni, mowi, kosy takie ladne u jej, ona ubrana taka panienka.
— Jakas mloda umarla pewnie...
— No. I mowi, wyszia i stoi, a on mowi takie przyslowie bylo, u jego: “A lubien cieri”. To ona mowi: “Dzienkuja”. I znikla potem, teraz nikomu nie wychodzila, mowi. O!
— A przedtem, jak si? pokazywala, to nikt jej nie powiedzial “lubi?”, i ona si? stale musiala pokazywac?
— Tak, i ona musiala wychodzic... A tak ona podzi?kowala jemu.
— To co, on j^ wybawil jakby?
— Jakby wybawil, a nie wiem, co tarn takiego bylo, mowi...
— A wiadomo dlaczego ona si? pokazywala?
— A Pan Bog jej wie! Czy ona tam gdzie zamordowana cos byla, czy co, kto jej wie...”
Прыведзены прыклад сведчыць пра вялікую жывучасць як фальклорных матываў, так і моўных рысаў, уласцівых творчасці Міцкевіча.
Пра тое, што абрадавасць II часткі “Дзядоў” мае беларускае паходжанне, пісалася ўжо не адзін раз 17. Дзякуючы добразычлівасці рэдактара Ежага Гедройца я атрымала нядаўна машынапіс працы Алімпіі Свяневічавай, які яшчэ не друкаваўся, пад назвай “Інтэрпрэтацыя “Дзядоў” на падставе скарбніцы беларускай культуры”. Другі экземпляр гэтай працы, што захоўваецца ў архіве Інстытута і музея В. Сікорскага ў Лондане, разглядае Ніна Тэйлар у артыкуле “Даследаванне Алімпіі Свяневічавай пра беларускія дзяды і “Дзяды” Міцкевіча” 18.
На жаль, я не мела яшчэ магчымасці бліжэй пазнаёміцца з працай. Але ўжо на першы погляд заўважаецца, што яна мае нязвыкла важны для беларускай культуры матэрыял; не толькі аўтэнтычны пераказ вераванняў і народных тэкстаў з Цэнтральнай Беларусі, але і гісторыю касацыі уніяцкай царквы ў Беларусі, убачаную вачыма вяскоўцаў, і сведчанні доўгатэрміновай прывязанасці да яе вернікаў — нягледзячы на жорсткія праследаванні з боку царызму і маніпуляцыі праваслаўнай царквы.
Галоўным элементам працы з’яўляецца палеміка са Станіславам Піганем, які абрад дзядоў звязвае з вясеннім святам памерлых •— Радаўніцай у сувязі з тым, што яно святкавалася грамадствам супольна на могілках. Свяневічава даказвае, што абрад восеньскіх дзядоў у беларускай традыцыі ўзыходзіць да дахрысціянскага перыяду, а Радаўніца была ўведзена ў яе род
17 Wantowska М. Dziady kowicnskowilcnskic // Ludowosc u Mickicwicza / Pod red. J.K. Krzyzanowskicgo i R. Wojcicchowskicgo. Warszawa, 1958; Pigoti S. Formowanic “Dziadow” czfsci drugiej: Rckonstrukcja gcnctyczna; Swianicwiczowa O. Dziady Bialoruskic // Rocznik Polskicgo Towarzystwa Naukowcgo na Obczyznic. Londyn, 19601961. T. 11.
” Машынапіс 1991 r.
321
ныя мясціны (маёнтак Вязынка, вёска Сяледчыкі і Крыніца непадалёку ад Радашковічаў) толькі ў XIX ст. праваслаўнай царквой як супрацьяддзе на дзяды, звязаныя тады з уніяцкай царквой. Баючыся праследаванняў, дзяды — як зносіны з памерлымі, святкаваліся ўнутры хат пры адчыненых дзвярах, каб духі памерлых маглі лёгка туды ўвайсці. На Віцебшчыне, дзе, дзякуючы пакутніцтву св. Іасафата, традыцыі уніяцкай царквы былі вельмі трывалымі на працягу досыць працяглага часу, дзяды святкавалі патаемна, але на могілках. Аўтар прыкладвае тэкст запрашэння духаў, які быў запісаны ў Лепельскім раёне, а ўбачаны ў вёсцы Бабінічы Юліяй Лісоўскай (у дзявоцтве Тамашэвіч) з маёнтка Дзмітроўшчына:
Starzcc: W hosci my k’wam przyszli.
Chor: Dziady, dziady.
Starzcc: Maiaczko pryniasli.
Chor: Dziady, dziady.
Starzcc: Kaszu, miodu niasli.
Chor: Dziady, dziady.
Starzcc: Nia bojcias, duszy, ni ksiandzou, ni papou, sami swai przyszli.
Chor: Dziady, dziady.
Starzcc: Jcszcic, pijcic, duszy.
Chor: Dziady, dziady.
Starzcc: Jcszcic, pijcic usic. Chor: Dziady, dziady...
Праца Свяневічавай заключае ў сабе многа фактычнага матэрыялу і цікавую гістарычную інтэрпрэтацыю. Яна павінна стаць аб’ектам даследавання фалькларыстаў і даследчыкаў уніяцкай царквы і падрыхтавана да друку. Гэта публікацыя ўнясе новыя элементы ў інтэрпрэтацыю “Дзядоў” А. Міцкевіча і ўзбагаціць нашы веды пра беларускую культуру.
Трэба таксама з радасцю і ўдзячнасцю назваць аўтара першага поўнага перакладу “Дзядоў” на беларускую мову — Сержа Мінскевіча. Тэкст перакладу, з якім я мела магчымасць пазнаёміцца, з’яўляецца доказам дасканалай сугучнасці беларускага тэксту з польскім і выдатнага таленту перакладчыка.
Дарэчы будзе закончыць рэферат меркаваннем, што такая сугучнасць арыгінала і перакладу стала магчымай, дзякуючы суіснаванню беларускіх і польскіх культурных элементаў у самім творы.
Пераклад з польскай мовы Івана ЛучыцФедарца
322
Генадзь Цыхун (Мінск)
МОВА АДАМА МІЦКЕВІЧА Ў РЭГІЯНАЛЬНЫМ АСПЕКЦЕ
Вядома, што мова твораў Адама Міцкевіча як мова класіка польскай літаратуры сваёй асновай належыць да польскай літаратурнай мовы. Пры гэтым ёсць шмат вьшадкаў, калі можна сцвярджаць, што пэўныя словы, формы ці выразы замацаваліся ў літаратурнай мове дзякуючы таму, што яны былі ўжыты ў творах Адама Міцкевіча (пра гэта сведчыць, напрыклад, т. зв. “Варшаўскі слоўнік”, дзе да пэўных слоў даюцца цытатыілюстрацыі толькі з Міцкевіча). Несумненна, што значная частка іэтых слоў, формаў і выразаў была ўласціва польскаму т. зв. усходняму культурнаму дыялекту, які сфарміраваўся яшчэ ў сярэднія вякі ў выніку паланізацыі верхніх слаёў Вялікага Княства Літоўскага пры пэўным удзеле (звычайна колькасна нязначным, але ўплывовым) выхадцаў з карэннай Польшчы. Гэтым “dialektem kulturalnym”, паводле Галіны Турскай, карысталіся жыхары гарадоў, двароў, засценкаў і плябаній. Несумненна таксама, што яны, як правіла, валодалі асноўнай мовай карэннага насельніцтва, пра што сведчаць шматлікія ўстаўкі і цытаты ў розных творах, у тым ліку і з тэрыторыі пагранічча. Параўнаем, напрыклад, пасаж з працы Марыяна Юркоўскага пра мову твора Лукаша Гурніцкага “Dworzanin polski” (1565): “Warto przytoczyc ten cafy fragment z Dworzanina polskiego: “Tatarzyn upity odpowiedzial: “Ten shich — prawi — u nas jest w hordzie o tobie, jakobys dwie glowie nosil na swych ramionach, a dla tego moj pan o tym ledajakim poselstwem mnie postal, abym sie przypatrzyl temu! Ja pak wizu u ciebie nie dwie holowie, ale odnu da dobru” (Dw., 212)... Gornicki cytuje ten zwrot z ruska. Tak Tatarzy jak i Polacy we wzajemnych negocjacjach poslugiwali si? zwyczajnie ruszczyznq” 1.
3 такой моўнай сітуацыі вынікае, што тыя, хто валодалі абедзвюма моўнымі сістэмамі, інтуітыўна ці свядома адрознівалі адзінкі розных сістэм і звычайна іх не змешвалі. Разам з тым, на працягу значнага перыяду паступовай паланізацыі выпрацаваліся правілы міжмоўнай субстытуцыі, пры дапамозе якіх рабілася перакадзіроўка адзінак адной сістэмы ў адзінкі другой сістэмы. Гэтыя правілы нярэдка дзейнічаюць і цяпер, спараджаючы, дзякуючы свайму аўтаматызму, шматлікія т. зв. крэсавыя інавацыі накшталт smrodzina ‘czarna porzeczka’, tloka ‘gromadna praca’ i пад., якія зафіксавала Барбара Двілевіч у польскамоўнай вёсцы Буйвідзы на Віленшчыне 2. Частка такіх інавацый зафіксавана ў т. зв. “Віленскім слоўніку” Ольгебранта, з якога магла трапіць і ў польскую літаратурную мову. Асабліва часта інава
1 Jurkowski М. Rutcnizmy і oricntalizmy w jfzyku starosty tykocinskicgo Lukasza Gomickicgo // Studia jfzykowc z Bialostocczyny: Onomastyka i historia j^zyka. Warszawa, 1989. S. 158.
2 Dwilcwicz B. Jfzyk micszkancow wsi Bujwidzic na Wilcnszczyznic. Warszawa, 1997. S.122.
323
цыі такога тыпу з’яўляліся, калі ўзнікала неабходнасць перадаць папольску рэаліі і паняцці, звязаныя з жыццём, гісторыяй, побытам і прыродай таго краю, які А. Міцкевіч называў сваёй айчынай. Сам характар фарміравання польскага “dialektu kulturalnego” (трэба асабліва падкрэсліць другі элемент гэтага тэрміна) сведчыць пра тое, што засваенне пальшчызны ішло зверху не толькі ў сацыяльным, але і ў лінгвістычным плане, г. зн., што розныя ўзроўні моўнай сістэмы засвойваліся ў рознай ступені, у тым ліку, напрыклад, і розныя пласты лексікі ў межах лексічнага ўзроўню “ўцягваліся” ў гэты працэс паступова. Трэба мець на ўвазе, што гэта быў дынамічны працэс, які ішоў увесь час, пакуль дзейнічала культурная экспансія з боку Польшчы. Ступень багацця “dialektu kulturalnego” і яго прыбліжэння да “polszczyzny literackiej” вызначаўся шмат у чым і індывідуальнымі схільнасцямі, і здольнасцямі яго носьбітаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
