480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
1 Wsrod bogatcj litcratury fachowej, warto wymicnic najnowsze pracc dotycz^cc drukarstwa cyrylickicgo w Europic srodkowcj: K. Zimmer, The Beginning of Cyryllic Printing Cracow, 1491 from the orthodox past in Poland, New York 1983; W. F. Szmatow, /skusstwo knigi Frantiska Sko-riny, Moskwa 1990; Sztuka iluminacji i grafiki cerkiewnej, Warszawa 1996; E. L. Ncmirovskij, Inkunabeln, [Gesamtkatalog dcr Friihdruckc in Kyryllischer Schrift, t. I = Bibliotheca Bibliogra-phica Aurcliana, t. CXL], Baden-Baden 1996; Ibid., Die Druckerei des Makarije in der Walachei und Giorgio Rusconi in Venedig, [Gesamtkatalog . , t. Il], Baden-Baden 1997.
2 Podobnic jak w malarstwie minaturowym wczesnego Chrzcscijanstwa. Cf. K. Weitzmann, Illustrations in Roll Codex. A study of the origin and metod of text Illustration, Princeton 1970
’ W. Worringcr, Altdeutsche Buchillustration, Munchen 1919, s. 23-27.
99
W prawoslawnych drukach liturgicznych ilustracje stanowily niewielke cz?sc calosci ksi^zki i dlatego nie poddawane byly tak silnej kontroli. Drogi druk sprawial, ze uzywano wielu elementow wyposazenia drukarn, ktore niejednok-rotnie zmienialy wlascicieli, a co za tym idzie przechodzily one na wlasnosc osob innych wyznari, bo wzgl?dy ekonomiczne przewazaly w produkcji ksi^zek.
W srodowisku prawoslawnym juz w XV wieku ksi^zki ilustrowano drze-worytami pochodzenia obcego. Przykladem jest rycina przedstawiajeca Ukrzyzowanie, zawarta w krakowskim wydaniu Oktoichu z drukarni Szweipolta Fiola, opublikowanym w 1491 roku 4. Znany jest rowniez przyklad umieszcze-nia tej pracy w Triad cwietnej wydanej przez Fiola 5. Rytownika drzeworytu krakowskiego Ewa Chojecka uznala za bliskiego norymberskiemu Mistrzowi z Ulm i Mistrzowi Historii Kahlenbarskiej. Wedlug niej artysta, ktory wykonal dla Fiola drzeworyt, wykorzystal wzorzec wschodni, nadajec mu indywidualny charakter, zgodnie z wlasnym poczuciem formalnym uksztaltowanym w kr?gu grafiki kobergerowskiej w latach 1488-91 6. Kompozycja z dwiema grupami po obu Stronach krzyza (grupy niewiast po lewej i grupy m?zczyzn po prawej stronie) w sztuce postbizantyjskiej formuluje si? w XIV wieku. Chojecka widzi zrodla w malarstwie kretenskim. Po srodku przedstawienia widnieje postac ukrzyzowanego Chrystusa, wypehiiajaca niemal calewysokosc i szerokosc gomej cz?sci kompozycji. Chrystus sklania glow? na prawe rami?, stopy zas spiera na suppedaneum. Nad glowe umieszczona zostala pusta tabliczka. Po lewej stronie, pod krzyzem znajduje si? Maria unosz^ca twarz w stron? Chrystusa. Podtrzymuje jejedna z trzech kobiet. Z prawej strony wyst?puje dwie postacie m?skie: Sw. Jan i niezidentyfikowany swi?ty, ktory wskazuje niewidoczne r?ke na ukrzyzowanego Chrystusa. W ikonografii bizantyjskiej gest wskazywania przyslugiwal osobie sw. Longinusa Centauriona wypowiadajecego zdanie „Vere Fillus dei erat iste”. Niektorzy badacze druge postac identyfikuje z Jozefem z Arymatei. Poniewaz drzeworyt jest jedyne duze ilustracje z wydania Fiola, jak rowniez to, ze laczy si? stylistycznie z grafike oficyny Kobergera, nalezy przy-puszczac, ze jest to dzielo artysty wyksztalconego w osrodku norymberskim. Pewne analogic, przede wszystkim w sposobie ukladania kreski na szatach i na wlosach, widzimy w drzeworycie anonimowego rytownika — w Ukrzyzowaniu znajdujecym si? w dziele Hieronima Paduanusa, wydanym w Krakowie w 1504 roku w drukarni Kaspra Hochbergera 7. W przypadku drzeworytu pochodzecego
4 Jc. E. Niemirowskij, Oktoich 1491 g. Istoria izuczcnija i sochraniwszijesia ckzcmplary, Kniga issliedowania i materialy, t. LXIII, Moskva 1991, s. 60.
5 R. Mirces, Consideration sur Ies premieres oeuvres imprimecs a caracteres cyriliques, Bulletin d Associations Internationale d'Etudes Sud-Est Europeenes, t. X, Bucarest 1972, nr 2, s. 11-120; E. Szandorowska, List do redakeji w sprawic nieznanego sygnctu drukarskiego Szwajpolta Fiola, Biuletyn Historii Sztuki, t. XL1, Warszawa 1979, nr 2, s. 230-232.
6 E. Chojecka, Wokol wyobrazenia grafieznego drukow slowianskich Szwajpolta Fiola, Biuletyn Historii Sztuki, t. XL, Warszawa 1978, nr 3, s. 235.
100
z wydan Fiola mozna hipotetycznie sugerowac luzny charakter ryciny, layz^c j^ z pracami typu „Einblattdruck”. Podobna cech? posiada drzeworyt przedstawiajqcy seen? Ukrzyzowania, znany z wydan Missale Cracoviensie z roku 1495 oraz z Missale Vratislaviensie Jana Hallera z roku 1505. Rok pozniej rycina ta ukazala si? w stanie nieco uszkodzonym w Missale Gniesnense8. Takze inny drzeworyt nieznanego rytownika niemieckiego Ukrzyzowanie, ktore wyst?puje w mszalach wydawanych w Moguncji w latach 1483-1499, znane jest w formie ulotnej. Jeden z egzemplarzy znajduje si? w kolekcji Muzeum Nar-odowego w Warszawie9. О ulotnym charakterze ryciny Fiola swiadezy tez pus-ta tabliczka nad glowq Chrystusa. Pozwalalo to na wpisanie r?cznie inskrypeji ,,IHS”. W ten sposob przygotowane drzeworyty cz?sto wklejane byly tez do r?ko-pisow iluminowanych, szczegolnie do Missale. W inkunabulach rowniez znaj-dujemy tego typu przyklady. W srodowisku cerkiewnym znane s^ przypadki wyst?powania obrazkow dewocyjnych. Najstarszy znany nam obecnie zabytek przechowywany jest w Bibliotece Akademii Nauk w Odessie. Drzeworyt przedstawiajqcy Ukrzyzowanie wklejony jest do glagolickiego Missale wyda-nego w Cenge w roku 1494 10. Kompozycja powstala prawdopodobnie w srodowisku weneckim, w tym samym okresie co inkunabul. Wsrod analogii stylisty-cznych wymierimy drzeworyty zawarte w inkunabulach drukowanych przez Stepano Fienda w Bolonii. W zbiorach biblioteki klasztornej na Strachowie w Pradze znajduje si? trzy drzeworyty, stanowiq.ee okladk? r?kopisu znajduj^cego si? w kolekcji biblioteki klasztoru na Strachowie. Przedstawiajq. one nast?pujqce sceny: Zwiastowanie, Chrystusa w otoezeniu narzqdzi m^ki i Zasni^cie Marii11. Wszystkie powstaly w tym samym warsztacie grafieznym i datowane s^przeze mnie na okolo 1480 rok. Prawdopodobnie w tym samym okresie posluzyly one jako material do wykonania oprawy kodeksu. W czasach pozniejszych polaczono go z innym r?kopisem i opatrzono wspoln^ oprawy skorzan^. Ostatnia kompozycja nawiqzuje do bizantyjskiego sposobu przedstawiania sceny, w ktorej widz-imy w tie postac Chrystusa trzymaj^cego dusz? Marii.
Bardzo wazn^ rol? w ksztaltowaniu si? drzewoiytnictwa sredniowieeznego w Europie Wschodniej mialy niemieckie wydania inkunabulowe. W lipcu roku
7 Polonia typographica saeculi sedecimi. Zbior podobizn zasobu drukarskiego tloczni polskich XVI stulecia, t. I, Wroclaw 1967, tabi. 12.
8 A. Lcwicka-Kaminska, Mszaly krakowskic z przclomu XV i XVI wicku (Czy Jerzy Stuchs drukowal w Krakowic). Artykul dyskusyjny, Biuletyn Biblioteki Jagiellonskiej, t. XXIII, Krakow 1973, nr 1-2, s. 135-136, il. 5.
’ H. Domaszcwska, Drzeworyty i miedzioryty XV wieku. Muzeum Narodowe w Warszawie, katalog zbiorow, Warszawa 1993, s. 23, nr 5.
10 A. A. Kramung, Glagolichcskij Missal 1494, Fedorovskije cztenija, r. 1982, Moskva 1987, s. 185.
" M. Hajkova, Jednolistove tisky XV. stoleti v ceskych sbirkdeh. Diplomova prdee. Filoso-ftckd fakulta Univerzity Karlovy. Ustav pro dejiny umeni, Praha 1997 (Maszynopis), s. 134-139, nr 65-67.
101
1493 w drukarni Kobergera w Norymberdze ukazala si? Kronika Swiata Hartmana Schedla, najwi?ksza w Europie sredniowieczna ksi^zka ilustrowana zawieraj^ca 1809 drzeworytow. Autorami byli Michael Wolgemuth i jego pa-sierb Wilhelm Pleydenwuff, ktorzy w roku 1491 podpisali umow? na wykonanie rycin jako rownoprawni partnerzy 12. Sladecek uwaza, ze praca nad drzeworytami rozpocz?la si? juz w roku 1489, kiedy w warsztacie Wolgemutha terminowal jesz-cze Albrecht Diirer, zanim w koncu 1489 roku lub z poczatkiem nast?pnego udal si? na w?drowk?13. W tym samym zakladzie w roku 1483 wydana zostala Biblia Norymberska zawieraj^ca 1542 drzeworyty, ktore zostaly odbite z klockow po-chodzenia kolonskiego 14. Po raz pierwszy wykorzystano je w wydaniu Biblii z 1479 roku. Wedlug Schmidta jej ilustracje nawi^zuj^do r?kopismiennych miniatur pochodzenia francusko-niderlandzkiego l5. W Europie zostaly one spopularyzo-wane dzi?ki pozniejszej edycji Kobergera. Najswobodniejsze kopie zawiera Eiblia Lubecka wydana w 1494 roku przez Stettena Ardesa. Do ilustracyjnego zasobu Biblii Kobergera wydawca dodal zupelnie nowe tematy, nadaj^c w ten sposob Biblii Lubeckiej wyzsza rang? artystyczna. Innym przykladem nasladownictwa rycin z Biblii Norymberskiej s^ drzeworyty znajduj^ce w czeskiej Biblii Bohe-mica, wydanej w Kutnej Horze w roku 1489 w drukarni Martina z Tisnova 16. Na 612 kartach znalazly si? drzeworyty oparte na rycinach zawartych we wspo-mnianej Biblii Norymberskiej z roku 1483. Drzeworyty z tego wydania zostaly ponownie wykorzystane przy drukowaniu Biblii Fraskiej w 1505 roku i Nowego Testamentu w 1513 roku 17. W XVI-wiecznych wydaniach polskich rowniez znaj -duj^ si? ryciny odbite z oryginalnych klockow rytych przez niemieckich artystow. Przykladem s^ drzeworyty Schaufeleina, wtomie uzyte w 1522 roku w wydaniu Zywot Pana Jezu Krysta sw. Bonawertury w przerobce Balthazara Opecia 18. Pier-wotnie ryciny wyst?powaly w Speculum passionis Domini Nostri Jesu Christi w norymberskim wydaniu Ulricha Pindera z 1507 roku ”.
Ruch reformacji w XVI wieku przynosi ide? wydawania tekstow Biblii w przekladach na j?zyki narodowe. Wraz z ta idea nast?piye rozwoj drukarstwa, a
12 D. Landau, P. Parschal, op. cit., s. 39; F. Stadler, Michael W'olgemut und der Niirnberger Holzschnitt in Letzten Drittel des XV. Jahrhundert, [Studicn Deutschen Kunstgcschichtc, t. CLXI], Strassburg 1913, s. 28.
15 L. Sladecek, Albrecht Diirer und die lllustrationen zur Schedelchronik: Neue Fragen um dem jungen Diirer, [Studicn zur Kunstgcschichtc, t. CCCXL11, Baden-Baden, Strassburg 1965.
14 W. Hiitt, Niemieckie malarstwo i grafika poznego gotyku i renesansu, tl. S. Blaut, Warszawa 1985, s. 104.
15 W. Schmidt, Die Illustration der Luther Bibel 1522-1700, Basci 1962, s. 66.
16 E. Urbankova, Soupis prvotiscu ceskeho puvodu, Praha 1986, s. 132.
17 Ibid., s. 229.
КНІГІ ОНЛАЙН
