480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
Тытульны ліст Канона Іаану Хрысціцелю з “Малой падарожнай кніжкі" (каля 1522 г.)
Marti z Jozefem oraz Zwiastowanie, ilustracje, ktore umieszczono na awersie 95 karty.
Trudno jest stwierdzic, czy klocki Wolgemutha Skoryna nabyl w Niemczech, czy nalezafy one do wyposazenia praskich drukarni, a moze znajdowaly si? w jednej z drukarni w Krakowie. S^ przypuszczenia, ze w drodze z Padwy wy-dawca przybyl do Noiymbergii. Niektorzy badacze podajq, ze w 1525 roku odwiedzil on Lutra, znaleziono bowiem w biografii reformatora wzmiank?, iz goscil u siebie „Polaka doktora Franciszka” 34. Lowmiariski stanowczo odrzucil wiadomosc о podrozy Skoryny do Niemiec, twierdzac ze cate to rozumowanie opiera si? na zbyt w^skich przestankach 35. Prawdopodobnie Skoryna nie spotkal
54 A. Stankiewicz, Doktar Franciszak Skaryna pierszy drukar bietaruski (1525-1925), Vilnia 1925.
35 Lowmianski [Rccenzja], Ateneum Wilenskie, t. Ill, Wilno 1925, nr 9, s. 169.
107
si? z Lutrem, bo w latach 1522-1525 drukarz byl juz w Wilnie i tarn wydal Malq podoroinq knizycq dlatego nie mogl w tym czasie przebywac w Niemczech. Belousow sugeruje, ze klocki do wydania Matej ksi?gi Skoryna zakupil w Krolewcu 36. Trudno si? z ta hipotez^ zgodzic, bo pierwszy typograf krolewiec-ki Jan Weinreich rozpocz^l swa dzialalnosc w roku 1524, publikuj^c na pocz^tku drobne druki typu obwieszczenia i dokumenty urz?dowe nie uzywaj^c klockow drzeworytniczych37.
Rowniez inicjaly zawarte w Makj Fodoroznej knizyce nawiazuja do wzorow lacinskich. Na 183 karcie znajduje si? inicjal S, ktorego wzor zostal zapozyczony z wielkiego alfabetu opracowanego przez Israela van Meckenema 38. Artysta niderlandzki czynny pod koniec XV wieku wykonal ogromn^ ilosc rycin, wielok-rotnie kopiowanych przez wspolczesnych mu rytownikow. Po raz pierwszy inicjal anonimowego rytownika niemieckiego pojawil si? w Norymberskich wydaniach inkunabulowych. Klocek wykorzystywany byl przez Petera Wagnera (1483-1500). Podobnie inne drzeworyty zawarte w drukach niemieckich nasladuja pier-wowzory Meckenema: Moritza Brandisa, czynnego w Lipsku i Magdeburgu w latach 1488-1500 oraz w inkunabulach Martina Landsberga, aktywnego w Lipsku w latach 1492-1500. Znane s^ rowniez kopie opracowane przez anonimowego drzeworytnika hiszpanskiego, ktorego ryciny zamieszczano w inkunabulowych wydaniach w Burgos.
Dwa pozostale drzeworyty z wilenskiego wydania Maiej podoroznoj knizycy to ilustracje przedstawiajqce Zwiastowanie i Mari^ wsrod aniolow. Scena Zwias-towania ma swoje analogic w grafice sredniowiecznej. Przytoczmy tu drzeworyt nalez^cy kiedys do kolekcji norymberskiego wydawcy Hartmanna Schedla, znajdujqcy si? obecnie w kolekcji Biblioteki Miejskiej w Monachium39. Pejzaz, ktory widoczny jest na rycinie znajduj^cej si? w druku Skoryny, przypomina ko-mpozycje poludniowo-niemieckich rycin, zwiazanych ze szkolq^ naddunajska, z kr?gu Schaufeleina czy tez wiederiskich artystow40. Obie wspomniane kompozycje s^bardzo zblizone do drzeworytu przedstawiaj^cego portret Skoryny, znajdujacego si? w praskim wydaniu Isus Sirachow... z roku 1517. W lewym dolnym narozniku widoczna jest sygnatura ,,MZ”, ktor^ Barazm tlumaczy jako skrot „Malunki
“ O. Biclousow, Monograma F. Skoriny, Wokrug Swieta, t. I, 1979, s. 42-44.
37 A. Kawccka-Gryczowa, K. Korotajowa, Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. П, Wroclaw i inne 1962, s. 218.
’* I. P. Kristcllcr, Proischozdcnijc moskowskogo staropicczatnogo ornamienta, Kniga. Issledowanija i materialy, t. XI, Moskwa 1965, s. 193. Cf. W. F. H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings, and Woodcuts 1450-1700 , Amsterdam 1989, s. 227, nr 570.
”B. Hcrnand, Die Graphiksammlung des Humanisten Hartmann Schedel, Miinchen 1990, s. 146, nr 7.
40 Dia przykladu przytoczmy wizcrunck sw. Stanislawa, pojawiajXcy si? w drukach wicdenskich. Cf, H. Gollob, Systematisches Beschreihendes Verzeichnis der mit Wiener Hilzschnitten. Illustrierten Wiener Drucke vom Jahre 1482-1550, [Studicn zur Deutschen Kunstgcschichte, t. CCXXXII], Strassburg 1925, il. 14.
108
zdielal”, twierdzac ze litera Z jest starosiowiansk^. Nie mozna zgodzic si? tak^ interpretacjq, bo litera Z w tej formie znana byla w sredniowiecznych Niemczech. Monogram jest typowym inicjalem artysty sygnuj^cego swe dzielo.
Znajduj^ca si? na karcie tytulowej Malej podorozny knizycy wspomniana dekoracja drzeworytnicza odbita zostala z pi?ciu klockow о roznej stylistyce. Najwi?ksz^ cz?sc stanowi drzeworyt w formie kwiatostanow z umieszczonymi nan Matk^ Bosk^ z Dzieci^tkiem i dwoma krolami. Takie wlasnie wyobrazenia znajdujemy w Kronice Swiata Hartmana Schedla. Klocek powstal zapewne na przelomie XV i XVI wieku i nalezy l^czyc go ze srodowiskiem norymberskim lub czeskim. Drzewo genealogiczne przodkow Chrystusa ma swe analogic w zespole rycin, znajdujacych si? w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wroclawiu 41. Jest to fragment nieznanej dekoracji inkunabulu, bowiem widoczne s^ slady czcionki na marginesach. Ta ilustracja umieszczona w r?kopisie jest bardzo bliska kompozycji znajdujqcej si? na karcie tytulowej Akafista Skoryny. Dwie bordiury zamieszczone przy dolnej i gomej kraw?dzi bliskie s^ ornamentom wyst?puj^cym w metalorytach koloriskich okolo 1480 r. W technice drzeworytu element ten znany jest w rycinach pochodzenia czeskiego. Interesuj^c^jest dekoracja roslinna przy prawej kraw?dzi, ornamentyka zblizona jest stylistycznie do miedziorytow Israela van Meckenema. Jak widzimy, wszystkie elementy zawarte na karcie tytulowej nalezy jeszcze do stylistyki pozno-sredniowiecznej zwi^zanej z rozwojem grafiki szkol polnocnych
Zaprezentowane powyzej drzeworyty pochodzqce z drukow Franciszka Skoryny, to niewielki zbior prac wykonanych przez anonimowych rytownikow i za-kupionych w innych osrodkach graficznych oraz drzeworytow opracowanych spe-cjalnie na jego zamowienie. Bye moze badania zwiqzane z wydaniami hebraj-skimi przynios^ kolejne rezultaty. Kierunki dalszych poszukiwari nalezy kierowac rowniez w stron? drukarstwa austriackiego poezatku XVI wieku i jego zwi^zkow z Krakowem i Prag^, bowiem wplywy grafiki niemieckiej konca XV wieku na drzeworytnictwo w krajach slowianskich s^ dose znane, niemniej dalsze poszuki-wania pozwol^ poznac zrodla i inspiraeje ilustracji drukow cerkiewnych.
41 Sygn. IQ 189.
109
ВАСИЛИЙ ПУЦКО (Калуга)
СЮЖЕТЫ СКОРИНИНСКИХ ГРАВЮР
равюры, украшающие издания Франциска Скорины, широко известны и неоднократно служили предметом изучения. В частности, о них писали Н. Н. Щекотихин, Л. Т. Борозна, В. Ф. Шматов, Е. Л. Немировский 1. Сюжетным гравюрам посвящены специальные статьи В. М. Конона и В. Ф. Шматова, помещенные в
энциклопедическом справочнике “Франциск Скорина и его время” (Минск, 1990). Однако многолетние усилия исследователей, особенно активизировавшиеся в связи со скорининским юбилеем, не исчерпали всех проблем, что вскоре уже показала интересная статья Ю. А. Пискуна, посвященная вопросу авторства гравюр 2. Не утратила свою актуальность и иконографическая проблематика, требующая расширения сравнительного материала, способного объяснить ряд загадочных явлений. Есть что сказать и о разнообразных орнаментальных композициях. Одним словом, нерешенных вопросов все еще остается довольно много.
Возьмем хотя бы один из них, касающийся сюжетов, которые давно определены. Всегда ли это определение оказывается точным? Образуют ли все вместе взятые гравюры, иллюстрирующие Библию, единый цикл, во всех случаях прямо соотнесенный с текстом? Говоря иными словами, представляется возможным проверить степень допустимости ранее высказанного предположения относительно происхождения некоторых элементов книжного убранства 3.
Иллюстративный цикл изначально предполагает серию композиций, представляющих отражение образного содержания книг, их глав либо разделов, и в конечном итоге дает воспроизведение наиболее важных сюжетов в определенной последовательности. Принципы функциональной согласованности иллюстраций с текстом книги обычно в целом уже определены при подготовке книги к печати, а при изготовления рукописи — перед началом ее переписывания. Речь идет о типологическом единстве одного из важных элементов художественного оформления, в значительной мере предопределяющего облик книги. Относительно скорининского издания Библии надо сказать, что именно таковой оказывается роль двух лис-
1 Шчакаціхін М. Гравюры і кніжныя аздобы ў выданнях Францішка Скарыны // 400-лецце беларускага друку. Мн., 1926. С. 180-227; Гравюры Францыска Скарыны / Аўтар тэк-сту і склад. Баразна Л. Ц. Мн., 1990; Шматов В. Ф. Искусство книги Франциска Скорины. М., 1990; Немировский Е. Л. Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя. Мн., 1990.
2 Піскун Ю. А. Гравюры пражскіх выданняў Скарыны: пытанне аўтарства // Помнікі
мастацкай культуры Бсларусі эпохі Адраджэння. Мн.. 1994. С. 30-44.
110
товых заглавных гравюр, украшающих фронтисписы книг, надписанных именем Моисея. Текст же первой книги. Бытие, непосредственно открывает гравюра-заставка. В иных случаях заглавные гравюры выполняют роль больших заставок, занимающих две трети пространства наборной полосы страницы.
Ко времени появления иллюстрированных европейских печатных Библий христианская художественная традиция эпохи средневековья успела в плане иконографической разработки различных ветхозаветных и новозаветных сюжетов накопить большой практический опыт. В сущности это был опыт многих поколений, от раннесредневекового периода до эпохи Ренессанса. В миниатюрах греческих рукописей представлены циклы композиций, которые можно рассматривать как перенесенные на плоскость книжного листа самостоятельные картины 4. В латинских рукописях уже на рубеже ХП-ХШ вв. наряду с листовыми миниатюрами, нередко объединяющими несколько сюжетов, получает широкое распространение тип истори-зированного инициала — миниатюры, выполненной в очень мелком масштабе 5. Иногда заметна иконографическая близость к маргинальным миниатюрам византийских рукописей, преимущественно Псалтири. Но в целом библейские композиции западноевропейскими мастерами XIII в. подвергаются радикальной переработке, а со второй половины этого столетия “светскость” в интерпретации сакральных сюжетов становится обычным явлением. Иллюстрируются не столько основные события той или иной книги, сколько первые десятки строк текста.
КНІГІ ОНЛАЙН
