480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
18 A. Bcttcrowna, Polskie ilustracje ksiqzkowe XV i XVI wieku (1490-1525), [Pracc Sckcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa naukowego wc Lwowie], Lwow 1929, s. 80.
19 M. Hebert, Inventaire des gravures des Ecoles du Nord. Bibliotheque Nationale, Paris 1982, nr 1065-1093.
102
co za tym idq dalsze przemiany drzeworytnictwa ksi^zkowego. Wielu wybitnych artystow ilustrowalo Bibli?, jak Lucas Cranach — wydanie z roku 1522 20. Patrz^c na drzeworyty powstale w pierwszej polowie XVI wieku dochodzimy do wniosku, ze trudno jest doszukac si? w nich bezposredniego prawzoru, bo-wiem w przypadku zabytkow drukarstwa mamy do czynienia ze zjawiskiem ma-sowym. W roku 1529 ukazala si? w Pradze Biblia Czeska, wydana w zakiadzie typograficznym Seweryna z Kapyhory 21. Drzeworyty zawarte w wydaniu zostaly
Ілюстрацыя 3 чэшскага Новага Запавсту 1497 г.
opracowane przez monogramist? ME. 21 obrazow z Apokalipsy nasladuj^ ry-ciny Albrechta Durera. Kolejne wydanie ukazalo si? w 1537 roku 22. Niektore drzeworyty odbito z klockow wykonanych przez Erharda Schona, rytownika czyn-nego w Niemczech. Po raz pierwszy pojawily si? one w Biblii wydanej w No-rymberdze. W Pradze zas byly wykorzystywane az do 1560 roku, a nast?pnie sprzedano je do Krakowa, gdzie w 1561 i 1575 roku pojawiaj^ si? w drukach Scharfenbergera. Kolejne wydanie czeskiej Biblii zostalo wydrukowane w 1540 roku, tym razem w Norymberdze 23. W ksi^zce Joba, Prorokow i w I Ksi?dze
20 F.W.H. Hollstein, Germann Engraving, Etchings and Woodcuts ca 1400-1700, t. VI, Amsterdam 1959, s. 28-29.
21 Z. Tobolka, Knihopis ceskych a slovenskych tiskit, Praha 1941, t. II, s. 62, nr 1098.
22 Ibid., s. 65, nr 1099.
23 Ibid., s. 70, nr 1101.
103
Machabejskiej znajduj^si? 22 drzeworyty nieznanego rytownika, ktory skopiowal miedzioryty Hansa Sebalda Behama i drzeworyty Hansa Holbeina. W nast?p-nych ksi?gach ukazaly si? drzeworyty Hansa Schaufeleina. W Wizji sw. Jana zawarto 21 drzeworytow Apokalipsy, wykonane przez monogramist? SF. Cykl ten rowniez nawi^zuje do rycin Diirera.
Wydania Franciszka Skoryny, w warstwie historycznej i j?zykowej, nalez^ do jednych z najlepiej poznanych drukow w srodowisku Cerkwi prawoslawnej24. Nadal jednak wzbudza zainteresowanie ich warstwa ilustracyjna, bowiem nie wyjasniono do konca, skad pochodzily klocki drzeworytnicze i kim byli ich au-torzy. Jako drukarz po raz pierwszy pojawil si? w Pradze, gdzie wydal w 22 oddzielnych ksi^zkach Bibli?, b^dz w poprawionym przez siebie tekscie starocerkiewnoslowiahskim, b^dz we wlasnym tlumaczeniu, jak twierdz^ nie-ktorzy badacze, na jego bialorusk^ odmian?. W tekstach tych znajduje si? 45 wi?kszych drzeworytow wycinanych prawdopodobnie przez czeskich rzemieslni-kow pozostaj^cych pod oddzialywaniem sztuki niemieckiej. Badacze bialoruscy dziel^ drzeworyty Skoryny na dwie grupy: 14 rycin mistrza stylu monumental-nego, sygnujacego jedna ze swych prac monogramem MZ (portret Skoryny) oraz pozostale ryciny, bye moze opracowane przez kilku rytownikow. Karty tytulowe do poszczegolnych wydan Biblii praskich odbite zostaly ze czterech klockow w tak zwanej czarnej manierze. Przypominaj^one wloskie i serbskie ryciny konca XV wieku, ale tego typu karty tytulowe wyst?powaly rowniez w czeskich wyda-niach, jak na przyklad w pismach Marcina Lutra z roku 1523, a takze w drukach hebrajskich. Przykladem wspolnych analogii warsztatowych jest karta ksi^zki z roku 1525 25.
Pierwsza grupa drzeworytow zawartych w wydaniach Biblii opatrzona jest gmerkiem wydawey skladaj^cym si? z pol^czonego sloiica i polksi?zyca wpisanych w tarcz? herbowq.. Sposrod nich wyst?puj4 obce sztuce cerkiewnej, jak na przyklad Koronacja Marii, drzeworyt ktory na pewno ma swoj pierwow-zor w rytownictwie niemieckim poezajku XVI wieku. Podobnie dekoraeja wi-niety z Piesni nad Piesniami nawiazuje do rozwi^zan stosowanych przez Isra-hela van Meckenem czy tez Lucasa van Leyden. Drzeworyty te osadzone s^ dose mocno w tradyeji rytownictwa niemieckiego, austriackiego i czeskiego, zwi^zanego z tak zwan^ szkol^ naddunajsk^. Szczegolnie charakterystyczne s$
24 Cf. P.W. Wladimirow, Doktor Francisk Skorina Jego pieriewody, pieczatnyje izdanija i jazyk, Sankt Pictcrburg 1888; L. Barazna, Grawiury Francyska Skoryny, Minsk 1972; A. Anuszkin, Wilicnskaja tipografija Skoryny, Kniga, issliedowanija i matierialy, t. XXX, Moskwa 1975, s. 171-172; W. Czemicrickij, G. Golicnccnko, W. Szmatow, Francisk Skorina, trad. G. Gachc, Paris 1979; W. F. Szmatow, /skusstwo knigi Franliska Skoriny, Moskwa 1990; E. L. Niemirowskij, Francisk Skoryna. Zyzh i diejatielnost' hielomskogo proswietitielia, Minsk 1990.
25 W. F. Szmatow, Iskusstwo knigi..., il. 44; Ch. Wcngrov, Haggada. An introduction to the Passover Haggadah completed by Gershom Cohen in Prague Sunday, 26 teventh. 5287 (December 30. 1526), New York 1967, il. 9a.
104
elementy realistycznego pejzazu. Mozna domniemywac, ze rytownik wywodzil si? z warsztatu zwi^zanego z tworczosci^ norymberskich grafikow, zwiazanych z tworczosci^ Micheala Wolgemutha, czerpi^c z jego maniery sposob formowa-nia szat i nimbow swi?tych. Pi?c rycin oraz karta tytulowa do Biblii sa sygno-wane dwoma gmerkami. S^dzic nalezy, ze s^one autorstwa jednego rytownika. Kolejna grupa drzeworytow ilustruj^cych najcz?sciej sceny starotestamentalne s^ przypuszczalnie autorstwa obcego, bye moze odbite wtornie z klockow drze-
П» и«ш» Тс» Xcs e»x?’*f нягмйл ркойтмтмін 1Хд»йс*и^-
Тытульны ліст Канона Ісусу з “Малой падарожнай кніжкі” (каля 1522 г.)
worytniczych. О przypuszczeniu tym swiadezy widoezne zniszczenie w srod-kowej cz?sci kompozyeji znajduj^cej si? na pierwszej karcie ksi?gi Joba.
Pewne analogic znajdujemy w grafice zawartej w hebrajskich wydaniach praskich. Dekoracja karty tytulowej ksi?gi Pentateuch, wydanej w Pradze w roku 1518, zawiera interesuj^cy herb, prawdopodobnie nalezacy do wydawey 26. Podtrzymywany przez dwa cherubiny sygnowany jest monogramem M. Podobne cherubiny znajdziemy na karcie znajduj^cej si? w wydaniu Ksi^gi JVyjscia (Izchod) Skoryny 27. Wrod analogii wymienmy drzeworyt zawarty w czeskim wydaniu Minuci z roku 1521 28. W nast?pnym wydaniu Pentateuch 'a z roku 1530 klocki zostaly przyci?te, dostosowuj^c w ten sposob do nowego formatu
26 Ch. Wcngrov, op. cit., il. 5.
27 W. F. Szmatow, Iskusstwo knigi..., il. 49.
28 Z. Tobolka, op. cit., t. Il, nr 5587.
105
ksiazki. Rowniez karta tytulowa Hagady Gersona Kohena zawiera elementy porownywalne z dekoracjami drzeworytow do wydari Skoryny 29. S^dzic nalezy, ze dalsze badania przynios^ nowe ustalenia w tej dziedzinie.
W drukach praskich pojawiaj^ si? rowniez klocki wykorzystane wczesniej w wydaniach inkunabulowych. Przykladem jest drzeworyt z wydania Psaltira z 1517 roku, przedstawiaj^cy drzewo genealogiczne Chrystusa, rycina skompono-wana wedlug schematu ikonograficznego opracowanego przez Michala Wolge-mutha. Zostala ona odbita z klocka, ktory po raz pierwszy wykorzystany byl przy wydaniu Nowego Testamentu opublikowanego po czesku w Pradze w roku 1497. Tak^ forme przedstawien mozna znalezc rowniez w krakowskich drzeworytach poczqtku XVI wieku — wymierimy tu Statuti Jana Hallera z 1506 roku 30. Nalezy nadmienic, ze drzeworyty z Nowego Testamentu, po czesku Novy Zakon, cz?sto s^ kopiami rycin opracowanych przez Wolgemutha.
Skoryna korzystal rowniez z wyposazenia innych drukami. Przykladem im-portu s^ dwa drzeworyty Michala Wolgemutha, ryciny zamieszczone w Malej podoroinoj knizyce, wydanej w Wilnie okolo 1522 roku. Jeden z egzemplarzy, najprawdopodobniej najlepiej zachowany, znajduje si? w kolekcji Biblioteki Jagiellonskiej w Krakowie 31. Druk ten byl prezentowany na wystawie pt. Sztu-ka iluminacji i grafiki cerkiewnej, zorganizowanej w roku 1996 w Bibliotece Narodowej w Warszawie32. Pierwsza ilustracja przedstawia Chrystusa stojqcego w Jordanie, z lewej strony Jan Chrzciciel wykonuj^cy gest chrztu, z prawej aniol trzymajacy w r?kach szat?. Druga ilustracja prezentuje Chrystusa na tronie, prowadz^cego dysput? z siedz^cymi obok niego czterema osobami. Po raz pierwszy drzeworyty te zestawil Szmatow sugerujac niemieckie pochodzenie rycin, Iqcz^c je z wydaniem Kroniki Swiata Hartmana Schedla33. Obie prace znajdowaly si? pierwotnie we wspomnianym inkunabule opublikowanym w 1493 roku w drukami Antoniego Kobergera w Norymberdze. Klocek skladajqcy si? z czte-rech seen: Zwiastowania, Dysputy, Chrztu Chrystusa i Ukrzyzowania, powstal zapewne w warsztacie Wolgemutha. Zastanawiajace jest to, w jaki sposob drzeworyty z lacinskiej edyeji zostaly umieszczone w prawoslawnym wydaniu. Bez w^tpienia drzeworyty byly nowosci^ w tego typu pubhkacjach. Wymiary rycin z wydania wileriskiego i Kroniki Swiata s^ prawie identyezne, jedynie wysokosc
29 O. Muncies, Bibliograficky piehled zidovske Prahy, Praha [1952], s. 14. Drzeworyt zawarty na karcic tytulowcj zostal skopiowany przez anonimowego rytownika nicmicckicgo okolo 1545. Cf. Ch. Wcngrov, op. cil., il. 19a i 19b.
50 A. Bettcrowna, op. cit., s. 22, il. 17.
31 Sygn. Cim 561. Cf. E. L. Nicmirowskij, Izdanija S. Fiola, F. Skoriny i J. Fiodorowa w knigo-chraniliszczach Warszawy i Krakowa, Sowieckoje Slowianowiedienije, Moskwa 1975, s. 71; Kni-ga Bielorusi 1517-1917, Minsk 1986, s. 48-49.
32 Sztuka iluminacji i grafiki cerkiewnej..., s. 53, nr 42 (Tamze bibliografia druku).
33 W. F. Szmatow, Grawiury “Maloj Podoroznoj Knizicy” Skoriny i ich istoezniki, Pamiatniki kultury: nowyje otkrytija, r. 1985, Moskwa 1987, s. 193.
106
jest tylko о dwa milimetry mniejsza, bo klocek przez 29 lat zmienil swoje wy-miary. W oryginalnej edycji klocek miescil w sobie cztery sceny, zas w pozniej-szym okresie podzielono go na kilka cz?sci. Zgodnie z podyktowanym wtedy zwyczajem cz?sc klockow drzeworytniczych bylo wykorzystywanych kilkakrot-nie, lecz nasze ryciny pojawify si? tylko raz na awersie karty 96 w wydaniu w wersji lacinskiej. W edycji kobergerowskiej znajduje si? drugi zespol rycin, ktore stanowi^ dopelnienie calosci cyklu. Sa to sceny: Bozego Narodzenia, Zaslubin
я H
Сны» Iiohj nfi/.tmh», «рі||аішь «ей
КНІГІ ОНЛАЙН
