480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
На прымежкавай ступені знаходзяцца аб’екты, якія, не з’яўляючыся ў класічным сэнсе археалагічнымі помнікамі, акумулююць вакол сябе блок легендаў і паданняў, што дазваляе ўбачыць іх ранейшае культавае прызна-
1 Дучыц Л. У. Архсалагічныя помнікі ў назвах. всраваннях і паданнях бсларусаў. Мн., 1993. С. 20-21.
170
чэнне. Прыкладам, Дароціна тара каля в.Канчаны Верхнядзвінскага р-на, Багатыр(-ка), гара ў Расонскім p-не, Мар’іна Горка ў Пухавіцкім p-не. На-яўнасць шырокіх паралелей (Дзявочая тара каля Смаленска, у Трыполлі на Дняпры, на р.Дыя ў Чэхіі, свяцілішчы Бабін, Бабіна даліна, Бабка на Украі-не ды інш.) і архаічных пластоў фальклору, якія датычаць гэтых аб’ектаў, з’яўляецца несумненным сведчаннем іх сакральнасці. Відавочным з’яўля-ецца і тое, што ўсе яны былі прысвечаны культу жаночага боства. Найбольш праблемным, на наш погляд, з’яўляецца пытанне персаніфікацыі і адпавед-на функцыянальнасці гэтага (гэтых?) сакральнага персанажа. Найбольш распаўсюджаным з’яўляецца меркаванне Б. А. Рыбакова, падтрыманае Э. М. Зайкоўскім, што свяцілішчы падобнага тыпу былі прысвечаны “багіні-дзеве”, “панёсшай у лоне сваім”, альбо іншай яе іпастасі стваральнага кшталту (напр., “багіня ўраджаю і лёсу”) 2. Аднак больш паглыблены аналіз археалагічнага і фальклорнага матэрыялу, вывучэнне гісторыка-культурнай фактуры Цыркумбалтыйскай зоны дазваляе зрабіць даволі істотную карэк-ціроўку выказанага раней меркавання. Паданні, звязаныя з аб’ектамі тако-га тыпу на крывіцкай тэрыторыі, сапраўды ўзгадваюць “жанчыну-валатоў-ну” (“багатырку”, “асілка”). “Даўно-даўно на гэтай тары [каля Расонаў. — У. Л.] жыла вялікая жанчына. Ростам гэтая жанчына была тры аршыны. Ваду яна насіла на тару вялікімі цэбрамі, па два цэбры за адзін раз, а ў кожным цэбры было па 15 пудоў” 3. Падобнымі “валатоўскімі” якасцямі валодала і міфічная Дарота, паданне пра якую зафіксавана аўтарам на Ас-вейшчыне. У ноч на Купалле яна магла перакідваць бярвенні з гары, дзе жыла, на тару (гарадзішча днепра-дзвінскай культуры) княгіні-чараўніцы, што знаходзілася на адлегласці пяці кіламетраў на выспе Асвейскага возе-ра. Надзвычайная фізічная моц валатоўнаў выяўляецца і ў здольнасці пак-рываць пехам вялікія адлегласці, адным крокам пераступаць значныя па па-мерах геаграфічныя аб’екты. “На беразе Свіслачы ляжаў валун След вала-тоўны, які быццам бы яна пакінула, пераступіўшы цераз раку” 4.
Але самай значнай акалічнасцю з’яўляецца той факт, што ў большасці выпадкаў фальклорная традыцыя звязвае жаночыя персанажы такога тыпу не са стваральнай (урадлівасць, плоднасць, даброты), а з разбуральнай дзе-яй, са стыхіяй вайны і адпаведна смерці. Так, багатырка, што жыла на гары каля Расонаў, прыводзіць да згубы чужынскае (татарскае) войска, рэшта якога, уцякаючы, забівае яе і хавае на гары 5.
Дарота з Асвейшчыны, таксама “жанчына-воін”, якая “змагалася ў ней-кую даўнюю вайну і пагібла там” [на гары. — У. Л.]6. Тэма вайны прасоч-
2 Зайкоўскі Э. М. Дзявочая гара // Этнаграфія Бсларусі: Энцыкл. Мн., 1989. С. 172-173.
’ Легенды і паданні. Мн., 1985. С. 335.
4 Ляўкоў Э. М. Маўклівыя свсдкі мінуўшчыны. Мн., 1992. С. 150.
s Легенды і паданні. С. 335.
6 Зафіксавана ў г. п. Асвся ад Аржанік В. В., 1918 г. н.
171
ваецца і ў паданні, звязаным з Дзявочай горкай каля Мсціслаўля, якую, нібы-та, у якасці ўмацавання пад час вайны насыпалі дзяўчаты за адну ноч 7. Падобным чынам тлумачыцца і паходжанне Бяздзедавіцкіх і Вусцянскіх курганоў у Полацкім p-не: асілак Кацярына разбівае войска чужаземца Батуры 8. 3 курганным могільнікам Дзявіц-магіла ў Петрыкаўскім p-не так-сама звязана паданне пра ваяваўшых тут жанчын-воінаў 9. Такім чынам, пагаджаючыся з тым, што падобныя сакральныя аб’екты маглі быць звяза-ны з вобразам Багіні-Маці, неабходна адзначыць, што прысвячаліся яны яе разбуральнай іпастасі. Бо адной з важнейшых функцый Багіні-Маці з’яў-ляецца яе сувязь “з дзікунствам, ярасцю, вайной, злымі чарамі” і тайнымі ведамі, што тлумачыцца прыналежнасцю жаночага пачатку да стыхіі хаоса '°. Так, напрыклад, старажытная індыйская багіня Devi, культ якой узы-ходзіць да культу Багіні-Маці, мае сваю разбуральную іпастась — багіню Durga (“цяжкадаступная”), што выступае ваіцельніцай, абаронцай багоў і сусветнага ладу і жыве ў тарах Віндх’я ў атачэнні васьмі памочніц-ягінь, якія паядаюць рэшткі яе крывавай трапезы" . Мноства падобных паралелей дае нам кельцкая і германская міфалогія. Так, адной з важнейшых ірландскіх багінь з’яўлялася багіня вайны і разбурэння Morrigan. Прывя-дзём некалькі ўрыўкаў з сагі пра бітву каля Маг Туірэда, што дае цэлы шэ-раг фрагментаў, цалкам супадаючых з крыўскім матэрыялам. “1 заўважыў Дагда на той рацэ [р. Уніус. — У. Л.] жанчыну, што мылася, стаўшы адной нагой у Алод Эхэ на паўднёвым беразе, а другой нагой у Ласкуйн на паў-ночным. Дзевяць распушчаных пасмаў валасоў спадалі з яе галавы”. “I аб-вясціла яна Дагда, што ступяць на Зямлю фаморы... Сама ж яна накіруецца да Скетны і разаб’е Індэха... ссушыўшы кроў у яго сэрцы і адцяўшы ныркі адвагі. Дзве прыгаршчы той крыві аддала яна ў хуткім часе войску, што чакала каля броду Уніус”. “Марыган... прынялася ўзбадзёрваць ваяроў Пля-мёнаў Багіні, заклікаючы іх біцца люта і ярасна...” “Калі скончылася бітва і расчысцілі поле змагання, Марыган... абвясціла аб яраснай бітве і славутай перамозе найвялікшым вяршыням Ірландыі, чароўным пагоркам, вусцям рэк і вялікім водам. А потым прарочыла яна канец свету і ўсякае зло” 12.
Такім чынам, акрэслім асноўныя характарыстыкі Morrigan:
1) з’яўляецца “валатоўнай”, пра што сведчыць яе здольнасць перасгу-паць цераз раку (узгадай свіслацкую валатоўну);
2) валодае прарочым, вяшчунскім дарам (прадказвае высадку варожага войска, канец свету і беды);
7 Зайкоўскі Э. М. Дзявочая тара. С. 173.
8 Легенды і паданні. С. 234.
’ Дучыц Л. У. Архсалагічныя помнікі... С. 20.
10 Рабинович Е. Г. Богиня-Мать // Мифы народов мира: Энцикл. М., 1991. Т. 1. С. 179.
" Гринцср П. А. Дурга // Мифы народов мира. С. 411—412.
12 Предания и мифы средневековой Ирландии. М., 1991. С. 41, 46, 49.
172
3) здзяйсняе рытуал, заснаваны на крыві, каб забяспечыць перамогу войску;
4) факгычна ўзначальвае войска над час бітвы, узбадзёрваючы і заклі-каючы яго;
5) мае непасрэдную сувязь з сакральнай топікай Ірландыі (вяршыні, чароўныя пагоркі);
6) распушчаныя валасы і здольнасць вяшчаць пра канец існага парадку (свету) падкрэслівае цесную сувязь Morrigan з хаосам і дэструкцыяй.
Літаральна ўсе гэтыя якасці характэрныя і для валькірый скандынаў-скай міфалогіі, ваяўнічых дзеў, якія размяркоўваюць перамогі і смерці ў бітвах. Аналагічныя ім і заходнегерманскія idisi (Дзісы), жанчыны-ваяры, якія апроч сваіх ваяўнічых функцый дапамагалі пры родах і мелі адносіны да культаў урадлівасці 13. Вельмі важным у звязку з крыўскім матэрыялам падаецца імя адной з валькірый — Брунхільд (ст.-ісл. Brynchildr, ням. Brunchild). Так, паданне, звязанае з Дзявочай тарой (Дзевяцігарой) у Вало-жынскім р-не, якое распавядае пра двубой хлопцаў за права ўзяць шлюб з дзяўчынай, трактуецца Э.Зайкоўскім як сведчанне ўшанавання на гэтым свяцілішчы багіні кахання 14. Аднак імя германскай валькірыі, якое “эты-малагічна звязана з ісл. hildr “паядзінак”, што адбываецца на асвечаным, агароджаным мейсцы” 15, надае іншы сэнс паданню. Не можа адназначна (як месяцы цяжарнасці) трактавацца і лічба 9, што нібыта сведчыць вы-ключна пра функцыю апладнення і ўрадлівасці таго ці іншага свяцілішча ці міфавага персанажа. Так, напрыклад, адно з буйнейшых кельцкіх свяці-лішчаў у Пікардыі (Турнэ сюр-Аронд), што мела ваеннае прызначэнне і ха-рактарызуецца вялікай колькасцю чалавечых ахвярапрынашэнняў, пачатко-ва складалася з 9 ахвярных ям 16. Да таго ж узгадайма 9 распушчаных пас-маў Morrigan і 8 памочніц Durga (агульная колькасць з багіняй — 9). Такім чынам, несумненная шматзначнасць лічбы 9 і неабходнасць больш глыбо-кага аналізу кожнай сітуацыі, дзе яна фігуруе ў сакральным значэнні. У вы-падку ж з Дзевяцігарой на карысць версіі аб ушанаванні ў гэтым месцы жаночага боства вайны і смерці слугуе і наяўнасць на ёй курганных паха-ванняў.
Адпаведнасць міфічным (нябёсным) парадкам даволі выразна прасоч-ваецца ў зямным жыцці. Так, Цэзар паведамляе “аб надзвычай цікавым, глыбока архаічным звычаі германцаў (свеваў), паводле якога варажба і па-знаванне волі багоў, нават па пытаннях вайны, знаходзіліся ў руках старых
13 Мслетинский Е. Дисы // Мифы народов мира. С. 384.
14 Зайкоўскі Э. М. Дзявочая тара. С. 173.
15 Гуревич А. Я. Брюнхильд // Мифы народов мира. С. 183.
16 Новые исследования кельтской цивилизации во Франции // Вестник Древней истории. 1990. № 3. С. 137.
173
жанчын-матрон (matres familiae)” 17. A “ў кімвраў, пад час іх нашэсця на Італію, палонных прыносілі ў ахвяру сваімі рукамі старыя жанчыны-вяш-чунні. Па крыві і вантробах ахвяраў яны варажылі пра зыход вайны” 18.
Некаторыя з такіх вяшчунняў, як, напрыклад, Веледа у бруктэраў, уша-ноўваліся германцам! за багіню 19. Але і ў асноўнай сваёй масе жанчыны мелі высокі сацыяльны статус у тагачасным германскім грамадстве. Пака-зальнай, у нашым выпадку, з’яўлялася традыцыя, калі “пасаг дае не жонка мужу, а муж жонцы... I недапушчальна, каб гэтыя дарункі складаліся з жа-ночых упрыгожанняў і аздобаў для маладой, але павінны быць быкі, зацуг-ляны конь і шчыт з фрамеяй і мячом” 20. У племені ж сітонаў жанчына (праўдзіва, што яна з’яўлялася і вярхоўнай жрыцай) валадарыла ўсёй су-польнасцю 21. Аднак чалавечыя ахвярапрынашэнні, якія здзяйснялі жанчы-ны-жрыцы, характэрныя не толькі для германскіх абшараў. Так, у “Жыціі” Антона Бамбергскага гаворыцца, што ў Памор’і “жанчыны аддаюць смерці нованароджаных дзяўчынак” 22. Косткі дзяцей выяўлены і на свяцілішчы Бабіна даліна (Цярнопальская вобл.) і Дзявочая тара (Мсціслаўль)23. Пра ахвярапрынашэнні дзяцей на ўсходнееўрапейскай прасторы гаворыць і пас-ланне “О посте к невежам в понеделокъ” (ХШ ст.): “...разбівая младенца своя о камень” 24. Дзеці як самы каштоўны і дзейсны дар багам прыносі-ліся ў ахвяру ў найбольш адказныя і вырашальныя моманты.
Пра жрыцу смерці ўзгадвае ў сваім апісанні пахавальнага абраду русаў (варагаў?) і Ібн-Фадлан: “Потым прыйшла жанчына-старая, якую яны на-зываюць анёлам смерці... Ёй даручана шыць і падрыхтаваць тканіну, яна ж забівае нявольніц; яна падалася мне ведзьмай” 25.
КНІГІ ОНЛАЙН
