480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
Манастыры на Беларусі пачалі ўзнікаць ужо з XI ст. Актыўнае іх уста-наўленне адбылося ў ХІІ-ХІІІ стст.: Спаса-Ефрасіннеўскі, Барысаглебскі, Марыін у Полацкай епархіі, Тураўскі, Барысаглебскі і Ляшчынскі Успенскі,
198
у XIV ст. — непадалёк ад Мсціслава — Пустынскі Успенскі манастыр. Але найбольшага росквіту яны дасягнулі ў сярэдневякоўі. У XVI ст. узнікаюць Троіцкі, Спаса-Ільінскі і жаночы Праабражэнскі ў Слуцку, Мароцкі Успен-скі, Богаяўленскі манастыры ў Пінску, Грозаўскі Іаана-Багаслоўскі, Ляш-чынскі, Прэабражэнскі і Богаяўленскі ў Полацку, Прэабражэнскі на Кало-жы ў прадмесці Гародні, Маркаў Траецкі паблізу Віцебска, Благавешчанскі манастыр у Супраслі. XVII ст. пазначана будаўніцтвам Богаяўленскага і Мікалаеўскага жаночага ў Магілёве, Куцеінскага паблізу Оршы, Баркала-баўскага Узнясенскага ў Быхаўскім павеце, Буйніцкага Духаўскага непадалёк ад Магілёва, Мазалаўскага Праабражэнскага ў ваколіцах Мсціслава, Мсціслаўскага Тупічэўскага манастыра, Петрапаўлаўскага ў Мінску, Праабражэнскага ў маёнтку Дзятлавічы, Друйскага Дабравешчанскага, Дзісен-скага Уваскрасенскага, Купяціцкага паблізу Пінска, Старыцкага Петрапаў-лаўскага і інш. Усе гэтыя паселішчы людзей, якія далі манаскі абет, мелі вялікае значэнне як цэнтры навук і развіцця адукацыі. Тут закладваліся ас-новы літаратуры, друку, школы, тэатра. Грымелі войны, мяняліся каралі і цары, адна палітычная ўлада змянялася іншай, а за манастырскімі сценамі, ігнаруючы мітусню паўсядзённасці, пісаліся кнігі, стваралася сістэма аду-кацыі, назапашваліся лекарскія веды. Галоўным жа для манахаў было ства-рэнне скрыпторыяў па перапісцы кніг, а пасля і друкарняў. Менавіта праз гэтую дзейнасць манастыры выканалі сваю галоўную гістарычную і духоў-ную місію.
Скрыпторыі ўзніклі з першымі манастырскімі ўстановамі і існавалі да актыўнага ўсталявання кнігадрукавання. Многія з тых старажытных рука-пісаў яшчэ ў пачатку XIX ст. знаходзіліся ў манастырскіх бібліятэках.
Друкаванне славянскіх кніг пачалося з канца XV ст. У 1490-1491 гг. у Кракаве немцам Швайпольтам Фіёлем былі выдадзены першыя славянскія кнігі: “Асьмігласнік”, Часасловец, Псалтыр, “Трыёдзь посная”, “Трыёдзь кветная”. У 1493-1512 гг. некалькі богаслужбовых кніг было выдадзена ў Венецыі, Цэцінне і інш. У 1517 г. беларускім доктарам Францыскам Скары-нам у Празе была выдадзена яго першая кніга Псалтыр. Каля 1522 г. Ф. Ска-рына перанёс друкарню ў Вільню, якая сталася тут першай.
У XVI-XVII стст. з’яўляюцца і першыя падручнікі для школ. Дастатко-ва ўспомніць знакамітую “Граматыку” Мялеція Сматрыцкага, выдадзеную ў 1619 г. у Еўі, якая надоўга заставалася адзіным падручнікам не толькі на Беларусі, але і ў Масковіі, “Лексіс” і “Граматыку” Лаўрэнція Зізанія і больш ранейшыя — “Кграматыку словенскага языка”, напісаную і выдадзеную ў Вільні ў 1586 г., “Науку ку чытанію і разуменю пісма словенского...”, на-друкаваную ў Вільні ў 1596 г.
Немалую частку друкаванай літаратуры XVI-XV1I стст. складае літа-ратура палемічная — каталіцкіх і праваслаўных дзеячаў. Па зместу гэтыя
199
кнігі былі пераважна багаслоўскімі і царкоўна-гістарычнымі. Палемічныя сачыненні Хрыстафора Філалета, Іаана Вішэнскага, Мялеція Сматрыцкага, Захарыя Капысценскага, Пятра Магілы і інш. здзіўлялі сучаснікаў сур’ёз-насцю навуковых ведаў багаслоўскага, гістарычнага, царкоўна-кананічнага характару. Творы многіх з іх перавыдаваліся па некалькі разоў.
Выданні кніг богаслужбовых, кніг Свяшчэннага Пісання, твораў айцоў царквы, першыя вопыты падручнікаў, палемічнай літаратуры, зборнікаў казаняў, першыя выданні школьных містэрый альбо драм — усе гэтыя элементы беларускай літаратуры і навукі XVI-XVII стст. дапаўняліся яшчэ адным, даволі шматлікім раздзелам — літаратурай свецкага зместу. Але тут мы спынімся, каб вярнуцца да кніжных і рукапісных скарбаў бібліятэк бе-ларускіх манастыроў. Першым у гэтым шэрагу трэба паставіць бібліятэку Благавешчанскага манастыра ў Супраслі паблізу Беластока.
Супрасльскі манастыр быў заснаваны гр.Хадкевічам у 1498 г. і атры-маў ад мітрапаліта Іосіфа Солтана даволі строгі статут. Брацтва манастыра служыла ўзорам высокага падзвіжніцтва для людзей наваколля. Як ігу-мену, так і братам манастыра статутам забаранялася мець у келлях мірскія рэчы: “... разве одежда телесная, а книг, а работу келейную”. Насельнікі манастыра большую частку сродкаў і часу аддавалі набыццю і перапісцы кніг. Праз 60 гадоў ад заснавання манастырская бібліятэка налічвала 130 кніг, што было вельмі значнай колькасцю для таго часу. У 1557 г. настая-целем архімандрытам Сергіем Кімбарам быў зроблены вопіс рэчаў манастыра, у якім быў змешчаны і спіс кніг і рукапісаў манастырскіх схо-вішчаў.
“А то пописаны книги:
1) Евангеліе паркгамменное старое, новоокованное сребромъ, съ позолотою со всехъ сторонъ.
2) Другое евангеліе напрестольное у великой церкви, новое, съ оковы сребряными, съ позолотою.
3) Третее евангеліе въ полдесть, окованное сребромъ, новое, на Бого-словли престоле.
4) Четвертое евангеліе на престоле преподобныхъ отецъ Антонія и Фе-одосія, окованое съ позолотою, новое.
5) Пятое евангеліе у светыхъ великомученикъ Бориса и Глеба, оковано сребромъ, новое.
6) Шестое евангеліе у церкви Воскресенія Христова, окованое, позолочено е.
7) Евангеліе толковое великое.
8) Евангеліе учительное старое.
9) Евангеліе въ полъдесть, толковое.
10) Евангеліе Матфея въ столпъ, толковое.
200
11) Книга Криница.
12) Книга десятого... (?)
13- 16) На весь годъ 4 Прологи, а въ каждомъ по 3 месяцы.
17) А пятомъ Пролозе 6 месяцевъ.
18- 19) А въ шестомъ и въ семомъ целый годъ.
20) Книга Змарагдъ.
21) Книга Златая чепь.
22-23) Две книзе, оба Маргариты.
24) Книга Грйгорія Богослова.
25) Книга пророчества.
26) Книга великая Дйонйсіе Ареопагйтскій.
27) Книга Кирила Іерусалймскаго.
28) Книга Грйгорія Двоеслова.
29) Книга другая Грйгорія Двоеслова на паркгамене.
30-31) Уставы 2, одинъ въ десть, а другой у полдесть.
32- 36) Книгъ великихъ въ десть соборниковъ 4, а пятый на паркгамене.
37-39) А полудестныхъ соборниковъ 3.
40) А у въ одномъ соборнику книга Асафъ и хоженіе Данилове.
41) Книга Псалтыря, въ десть, окованная позлотистыми пуклями.
42) Книга Псалтыря митрополита Солтана въ десть же.
43) Книга Псалтыря толковая.
44) Книжка толковая избранныхъ псалмовъ въ полъдесть и о умершихъ слова.
45-46) Книги Ефремевы две.
47-48) Книги 2 Отечники.
49-50) Две книзе Симеона Метофраста, одна въ десть, а другая въ полдесть, а въ десномъ написанъ Синаксарь.
51-52) Две книзе въ полдесть Исяка Сйріянйна.
53) Апостолъ толковый.
54) Апостолъ велйкій, на перкгамине.
55-57) Апостоловъ десныхъ 3.
58-59) Часословы 2 великихъ, старыхъ.
60-61) Книга Лествица въ полдесть, другая и съ Отечникомъ.
62) Книга Антіохь и зъ жйтіемь Богословлимъ.
63) Книга, въ которой писаны слова на четырдесятницу и пятдесятни-цу въ полдесть.
64—65) Две книзе Златоустаго, постныхъ.
66) Книга 12 1яковличовъ.
67) Книга царственникъ зъ летописцемъ.
68) Книга Асафъ и зъ жипемъ светого Сергія чюдотворца руского.
69) Книга Кирилова на Уліяна.
201
70) Книжка Патерикъ Печерскій.
71) Книжка Григорея Синаита.
72) Книжка на Латину.
73) Книжка жйтіе великого Феодосія кйновіарха и иныхъ светыхъ.
74) Книга Грйгорія Армаритскаго на Ервана.
75) Книга Зерцало.
76) Книга съ плененіемь 1ерусалимскимъ.
77) Книжка Таранковская — Моноканонъ.
78-79) Книги 2 великихъ Правилъ церковныхъ.
80) Книжка Василей новый.
81-92) Миней старыхъ 12.
93-94) Треоди 2, постная и цветная.
95-96)Охтаики 2.
97-103) Книгъ служебниковъ 7.
104) Книжка въ полдесть Зонара
105-109) Книгъ битыхъ (печатанныхъ) 5.
110) Книга Дорофей и зъ жйтіемь Іоанна Златоустаго.
111- 115) Ермолоевъ знаменныхъ 4, а пятый стихиральчикъ.
116) Ермолой безъ знаменія.
117-126) Псалтырей проходенекъ 10.
127) Псалтыря по которой въ церкви говорятъ.
128) Псалтыря великая келейная.
129) Книга Требникъ.
130) Книжка въ которой Богородицы каноны, што поются на повечер-ницахъ.
131) Книжка Панахидникъ.
А всехъ книгъ старыхъ 129 (?)” 1.
У пачатку XIX ст. большая частка кніг гэтага спісу трапіла ў Віленс-кую Публічную бібліятэку, але многія найбольш старажытныя рукапісы і кнігі разышліся па многіх іншых бібліятэках і прыватных зборах.
Каля ста гадоў пасля, у 1645 г., пры ўсгупленні на гаспадарства архі-мандрыта Аляксея Дубовіча быў зроблены новы вопіс маёмасці і кніг. Праз сто гадоў нічога не дабавілася ў манастырскай бібліятэцы, у тым вопісу лічылася гэтак жа 211 кніг. Але склад бібліятэкі ўсё ж змяніўся. Некаторыя кнігі тут ужо не ўспаміналіся, а на іх месцы значыліся новыя. У 1600 г. манастыр становіцца уніяцкім. Адыходзіць у мінулае многае са статутных забаронаў брацтва. Пачалася эпоха сапраўды вялікай працы па адукацыі, станаўленню духоўнага адзінства краю. Зразумела, што настаяцелі-уніяты мелі менш клопату аб павелічэнні колькасці кніг з Масковіі. Магчыма, што
1 Гл.: Добрянский Ф. Н. Описание рукописей Виленской Публичной библиотеки церковнославянских и русских. Вильна. 1882.
202
некаторыя кнігі, якія мела бібліятэка, яны скарысталі дзеля абмену на больш патрэбныя для дзейнасці уніяцкай царквы. У 1668 г. быў зроблены чарго-вы вопіс бібліятэкі. Там неставала 23-х кніг з папярэдняга вопісу. Але біблія-тэка папоўнілася значнай колькасцю друкаў на лацінскай, польскай і іншых мовах. У 1695 г. у Супрасльскім манастыры была заснавана друкарня. Тэта дало магчымасць шчодра напаўняць як бібліятэку, так і цэрквы наваколля богаслужбовымі кнігамі.
Упадак манастыра і бібліятэкі пачаўся з падзеламі Рэчы Паспалітай. У 20-я гады XIX ст. у Вільні жыў бібліяфіл-аматар, уніяцкі протаіерэй Сас-ноўскі, а ў Віленскім універсітэце чытаў лекцыі вядомы славіст і філолаг канонік-уніят М. Баброўскі. Іх не магло абмінуць трагічнае разбурэнне ма-настырскіх скарбаў. 3 1830 г. пры дапамозе Уладзімірскага уніяцкага біску-па Льва Явароўскага, настаяцеля Супрасльскага манастыра, яны атрымалі да сябе ў Вільню рукапісы манастырскай бібліятэкі. У канцы мінулага ста-годдзя Віленская Публічная бібліятэка мела перапіску Сасноўскага і М. Баб-роўскага з Л. Явароўскім. 3 лістоў можна было меркаваць, што запытвалі-ся і дасылаліся кнігі самыя каштоўныя. Захоўваліся на той час і распіскі, з якіх вынікала, што некаторыя кнігі і рукапісы ўсё ж вярталіся манастыру. Праўда, многія рукапісы і кнігі зніклі бясследна. Такі сумны лёс у вядома-га Супрасльскага рукапісу (копія з гэтага рукапісу, зробленая, магчыма, М. Баброўскім (1785-1848), знаходзілася ў Віленскай Публічнай бібліятэ-цы), адкрытага М. Баброўскім і В. Копітарам.
КНІГІ ОНЛАЙН
