480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 272с.
Мінск 1998
Супрасльскі рукапіс названы так А. X. Вастокавым па месцы яго ад-крыцця. У Супраслі захоўваўся недзе да сярэдзіны XIX ст., адкуль быў вывезены М. Баброўскім. Тэта ёсць чэцці-мінеі на сакавік месяц, у якіх прыводзяцца не толькі жыціі святых, але і павучанні на святы, што адзначаюцца ў сакавіку. В.Ластоўскі ў сваёй ‘Тісторыі крыўскай кнігі” адзначае, што 118 аркушаў рукапісу знаходзяцца ў Любліне, у бібліятэцы Копітара; 151 аркуш — у бібліятэцы ў Пецярбургу. Гэтыя звесткі разыходзяцца з тымі, якія прыводзіць у 1882 г. у “Славянскай хрэстаматыі” Р. Васкрасенскі. Ён запісаў, што захавалася ўсяго 185 аркушаў у вялікую чацвёрку; з іх 118 захоўваецца ў Любліне, а астатнія — у приватных руках. Першыя звесткі пра гэты рукапіс пададзены А. X. Вастокавым у “Біблія-графічных лістах 1825 г.”. Поўнасцю рукапіс быў выдадзены Ф. Міклошычам у Вене ў 1851 г. пад загалоўкам “Monumenta palaeoslo-venicae е codice Supraslienski”. Даследаваў гэты рукапіс і 1. Сразнеўскі, ён адзначыў яго як выдатны па асаблівасцях правапісу, фанетыкі, граматычных формаў. С. Севяранаў у 1904 г. у Санкт-Пецярбургу зрабіў перавыданне “Супрасльскага рукапісу”.
У 17-м томе “Поўнага збору рускіх летапісаў” (СПб., 1907) змешчаны “Супрасльскі спіс Заходнерускага летапісу”. Належаў манастыру ў Супраслі,
203
на пачатку XX ст. трапіў у імператарскую археаграфічную камісію, зараз захоўваецца ў фондзе Камісіі ў Санкт-Пецярбургу. Спіс быў зроблены ў 1519 г. Складаецца з дзвюх частак. Інакш называецца спісам Адзінцэвіча, бо быў напісаны нейкім Грынем Івановічам па заказу князя Сымона Адзін-цэвіча. Быў выдадзены двойчы прафесарам Даніловічам у “Dzienniku Wilenskim” за 1823 i 1824 гг., пасля над загалоўкам “Latopisiec Litwy i Kronika Ruska” ў Вільні ў 1827 г.
Ф. Дабранскі дапускаў думку, што ў ліку кніг М. Баброўскага, якія пе-райшлі ва ўласнасць Уладзіслава Трэмбіцкага, былі таксама і пергамент-ныя рукапісы Супрасльскага манастыра. Магчыма, што менавіта з гэтай бібліятэкі знікла назаўсёды пергаментная Псалтыр 1397 г., якая належала Віленскай Свята-Мікалаеўскай царкве і была ўзята Баброўскім для выву-чэння і навуковага апісання.
У вопісе кніг 1645 г. супраць некаторых рукапісаў пазней зроблены заў-вагі “Moskwa wziela”. Многа рукапісаў узята было з манастырскай біблія-тэкі асобамі, што накіроўваліся для гэтага ўрадам у 20—30-я гады XIX ст.
У “Апісанні рукапісаў Віленскай Публічнай бібліятэкі” Ф. Дабранска-га значыцца 109 рукапісных кніг, якія паступілі з бібліятэкі Благавешчан-скага манастыра ў Супраслі.
Сляды гэтай бібліятэкі сустракаліся і ў знакамітым зборы Г. Татура. У “Матэрыялах аб музэі Г. X. Татура ў Менску” (Запіскі БАН. Мн., 1929) у дакладзе I. Сразнеўскага аб бібліятэцы і музеі Татура значыцца акрамя Вільні, Нясвіжа, Варшавы, Познані, Кракава і Супрасль. Былі рукапіс-ныя спісы і выданні Супрасля і ў Беларускім музеі імя І.Луцкевіча ў Вільні.
Найбольш значнай пасля Супрасля бібліятэкай валодаў Куцеінскі ма-настыр паблізу Оршы. Яго заснавальнікам была сям’я Статкевічаў. Асвячэнне мужчынскага Богаяўленскага манастыра адбылося ў 1629 г., у цьі-рымоніі якога прыняў удзел кіеўскі мітрапаліт Пётр Магіла. У 1631 г. быў асвечаны і Куцеінскі жаночы Успенскі манастыр. Куцеінскі Богаяўленскі манастыр меў сваю друкарню, якая сталася цэнтрам беларускага кірыліч-нага кнігадрукавання. Друкарня пачала дзейнічаць у 1630 г. стараннямі кнігадрукара С.Собаля. У 1632 г. друкарню ўзначаліў ігумен 1. Труцэвіч. У 1655 г. абсталяванне друкарні было перавезена ў Іверскі манастыр над Ноўгарадам. У Куцейне было надрукавана каля 20-ці выданняў асветніц-кай, палемічнай, свецкай літаратуры. Сярод іх найбольшую вядомасць ма-юць: “Буквар” (1631), Часаслоў (1632), ‘Тісторыя пра Варлаама і Іасафа” (1637), “Дзідаскалія” (1637), “Лексікон” П.Бярынды (1653). Усе кнігі Ку-цеінскай друкарні былі багата аздоблены гравюрам!. У “Historyi drukarri w Krolestwie Polskim i Wielkiem Xi^stwie L...” E. C. Бандке (Кракаў, [1820]) ёсць такі запіс:
204
KUTEYNSK1 KLASZTOR, pod Orsz^ w Litwie. Przcnicsiona st^d przcz Cara Alcxcgo Michailowicza dru-kamia do klasztoru Twcrskicgo ob. Pam. Warsz. 1816 р. 17 gdzic przytoczono: 1. Nowy Testament slowianski kirylicq 1652.
2. Slownik Cerkiewny 1653.
Кнігі, друкаваныя ў Куцеінскім манастыры, складалі аснову яго біблія-тэкі. Бібліятэка гэта мела і рукапісныя скарбы. Сведкаю гэтаму могуць слу-жыць чэцці-мінеі, прывезеныя ў 1866 г. А. В. Рачынскім з бібліятэкі Бога-яўленскага манастыра ў Віленскую Публічную бібліятэку. Чэцці-мінеі на-пісаны на беларускай мове ў 1669 г., прыгожым скорапісам. Гісторыю гэ-тага рукапісу ў многім раскрываюць надпісы, зробленыя на розных старон-ках. На 41 стар, знізу стаіць памета наступнага зместу: “Сия книга мона-стыра Кутеинскаго, списанна за игумена Йіова Молочки, року 1669”. На адвароце апошняга аркуша і на пераплётных дошчачках у некалькіх мяс-цінах адзначана: “азъ многогрешный Пайсей”. 3 першага аркуша па ста-ронках запіс: “Сию книгу глаголемую житие святыхъ отецъ на монастырь Кутеенский панъ Иванъ Кособуцкій мещанин Шкловскій”. На стар. 56 змеш-чана жыціе прападобнай Ефрасінні Полацкай. Амаль усе кніжныя скарбы, што належалі Куцеінскаму манастыру, трапілі за межы Беларусі.
У 1570-я гг. быў заснаваны Маркаўскі Траецкі манастыр паблізу Віцеб-ска. Манастыр меў бібліятэку са значнымі кніжнымі і рукапіснымі скар-бамі. У 1860-я гг. з гэтага манастыра ў Віленскую Публічную бібліятэку было дастаўлена каля 20 рэдкіх рукапісных кніг. Сярод іх — “Апостал”, XVI ст., “Кніга прарокаў” XVI ст., “Ірмалогіі нотныя” XV1I-XVI1I стст., чэцці-мінеі XVI ст. “Трыёдзь” XVII ст., “Ліманар” 1628 г., “Зборнік слоў святых айцоў” XVI11 ст. і інш.
Трэба дадаць, што ў Віленскую Публічную бібліятэку, бібліятэкі і схо-вішчы Санкт-Пецярбурга, Масквы, Варшавы і інш. трапілі ў свой час рука-пісы з Мінска, Жыровіц, Слуцка, Магілёва і інш. На жаль, пра ўсе гэтыя сведчанні нашага духоўнага, культурнага, навуковага росквіту ў мінулым мы можам гаварыць і пісаць як пра незваротна страчанае для нашай Баць-каўшчыны.
205
ЛОЛА ЗВОНАРЕВА (Москва)
СИМЕОН ПОЛОЦКИЙ — ИСТОРИК
Ж
игура восточнославянского просветителя, общественного деятеля, писателя Симеона Полоцкого (1629-1680) является отправной точкой для исследования восточнославянской культуры второй половины XVII в.
Общественно-просветительская деятельность Симеона Полоцкого — важное звено в той большой цепи межнациональных культурных вза-
имосвязей, которая соединила нынешние славянские народы узами духовного родства 1.
Европейская культура воспринималась Симеоном Полоцким как одна из основных мировых ценностей, и он стремился постоянно знакомить с нею читателей и слушателей своих виршей, трактатов и проповедей. Наиболее часто просветитель обращается к именам нескольких великих европейцев, чье творчество и деятельность он ценил особенно высоко. Среди героев его стихов встречаем греческих философов Аристиппа, ученика Сократа, Аристотеля, Диогена, последователя кинической школы, получившего известность как пример философа, пренебрегающего благами жизни, Эпикура, Платона.
Нередко Симеон Полоцкий считает необходимым вспомнить конкретные труды и книги, созданные великими европейцами. В ранних польско-язычных виршах “Родителям равной любовью плати, негодник” просветитель ссылается на авторитет “Никомаховой этики” Аристотеля. В польском стихотворении “Семь свободных наук” он упоминает “Диалектику достойного Платона”, основоположника европейского идеализма. Судя по этому тексту, Симеон Полоцкий помнил, что именно диалектику (как риторику, лишенную словесных украшений) Платон ставил весьма высоко, и в диалоге “Кратил” “диалектики” отождествляются им с “мудрецами-философами”. О том. насколько Платон знаменит в европейском мире, упоминает Симеон и в польских виршах “Переменчивость и многообразие времени”. Отдельные стихотворения (“Сократ”, “Диоген”) считает необходимым посвятить Симеон Полоцкий учителю Платона Сократу, основателю философской школы в Афинах, казненному по обвинению в преступлениях против государства и официальной религии, и древнегреческому философу-кинику, уже упоминавшемуся нами Диогену. В пространной, написанной уже после переезда из Полоцка в Москву в 1664 г. окказиональной поэме “Фре-ны, или Плачи... о смерти... государыни царицы Марии Ильиничны...” про-
1 В 1980 г. имя Симсона Полоцкого (Самуила Гавриловича Пстровского-Ситнияновича) по решению ЮНЕСКО было внесено в календарь международных дат великих деятелей славянской культуры.
206
светитель вспоминает древнегреческих философов-материалистов Демокрита, ценимого современниками за энциклопедическую образованность, и основоположника диалектики Гераклита Эфесского, считавшего, что познание должно раскрывать сущность природы в ее беспрерывном развитии.
В виршах “Воин” Симеон Полоцкий упоминает академического философа Ариста из Афин (1 в. до н.э.), друга Цицерона и учителя Брута. Одним из героев виршей Симеона Полоцкого “Глава медная глаголавшая” стал средневековый христианский теолог Фома Аквинский (1225-1274), основоположник так называемой второй схоластики. В стихотворении “Молчание” просветитель излагает отдельные наставления древнегреческого мыслителя Пифагора, основателя философской школы в Кротоне. Судя по тексту виршей, Симеон помнит о соблюдении пифагорийцами пятилетнего обета молчания. Из польскоязычного стихотворения “Семь свободных наук” очевидно, что знакомый с учением Пифагора просветитель понимает под “арифметикой” пифагорийскую прогностику, основывающуюся на мистических толкованиях чисел.
Работая в Москве над трактатом о проблемах войны с государственной точки зрения — “Беседа о брани”, Симеон Полоцкий учитывал, очевидно, и свой личный опыт. Судя по его биографии, ему не один раз приходилось наблюдать вблизи (в Вильно и Полоцке) военные действия, которые вели войска, посланные в Великое Княжество Литовское царем Алексеем Михайловичем. Немецкие газеты того времени, информируя Европу про трагедию Вильно — литовского Карфагена, соперника Кракова, захваченного 8 августа 1655 г. войсками Я. К. Черкасского и гетмана И. Золоторенко, сообщали, что женщин победители отсылали в Москву, а старух и детей бросали в огонь, храмы (включая православный монастырь) разграбили. Вильно горело 17 дней. По данным польских историков, количество убитых было 10-25 тысяч жителей, белорусские историки называют другую цифру — 7-8 тысяч, примерно половина населения столицы. Таковы были итоги “государева похода” 1655 г. Царь Алексей Михайлович въехал в Вильно 9 августа во французской карете, дорогу перед ним выстилали красной тканью, палили из пушек. 11 сентября царь покинул разграбленный город (из дворца Радзивилла было вывезено 7 позолоченных куполов, мраморные колонны, мебель, содран пол).
КНІГІ ОНЛАЙН
