Беларускае мастацкае шкло: XIX — пачатак XX ст
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 143с.
Мінск 1984
выстаўка, арганізаваная С. П. Дзягілевым у 1899 г. у Пецярбургу І7. Значную ролю ў распаўсюджванні ў беларускім шкле мастацкіх напрамкаў Заходняй Еўропы адыгралі іншаземныя выстаўкі, якія праводзіліся ў Расіі ў канцы 90-х гадоў XIX ст., асабліва выстаўкі французскага мастацтва. Так, з 1896 па 1899 г. французскае мастацтва чатыры разы дэманстравалася ў Маскве і Пецярбургу |8. Гэтыя выстаўкі з’явіліся вынікам трывалых сувязей руска-беларускіх шклозаводчыкаў з французскімі. Раней, у 1878 і 1889 гг., на выстаўках у Парыжы было прадстаўлена мастацтва Расіі.
Значнай была і роля Першай выстаўкі бельгійскага мастацтва ў Ра-
17 Стерннн Г. Ю. Художественная жнзнь Росснн на рубеже XIX—XX веков.— М., 1970, с. 121.
18 Там жа, с. 98.
19 Там жа, с. 120.
сіі, якая адбылася ў 1898—1899 гг. у Пецярбургу і Маскве. Яе асаблівасць у тым, што побач з творамі станковага мастацтва больш трэці яе экспанатаў складалі творы прыкладнога мастацтва, якія дэманстраваліся ў асобным раздзеле «Мастацкія творы ў прымяненні да прамысловасці». Менавіта ў гэтым раздзеле былі выстаўлены тыповыя творы «прыкладнога» мадэрна—вазы ў выглядзе архідэй, ірысаў, лілей, бронзавыя макі-падсвечнікі, попельніцы, чарнільніцы, прэс-пап’е ў выглядзе жаночых галовак з волава, што сімвалізавалі сабой вядомыя кампазіцыі «Тайна», «Маўчанне» і г. д. 19 Прыкметна, што выстаўка выяўляла і падкрэслівала важную заканамернасць мастацкага развіцця эгюхі— хутка ўзрастаючую ролю мастацкай індустрыі.
Беларускія шклозаводчыкі мелі цесныя кантакты таксама з бельгійскімі шклозаводчыкамі і інжынера-
Рыс. 62. Цукарніца. Шклозавод «Барысаў». Пачатак XX ст. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
мі шкларобства, якія, напэўна, аказалі ўплыў на мастацкі ўзровень шкляных вырабаў Беларусі. Ужо адзначалася, што Сярковіцкі шклозавод з 1909 г. стаў уласнасцю Н. I. Курчы і бельгійскага інжынера Л. К. дэ Бэра. На Старэўскім шклозаводзе працавалі мясцовыя майстры (сярод іх нашчадкі ўрэцкага роду гравіроўшчыкаў XVIII ст. Рымашэўскіх — Іосіф Іванавіч са сваім сынам) і іншаземныя, сярод якіх былі чэхі, немцы, бельгійцы. Значны і хуткі ўплыў заходнееўрапейскае мастацтва стылю мадэрн аказвала на рускае і беларускае шкларобства і праз публікацыю артыкулаў у спецыялізаваных часопісах «Revue blanche» (Парыж, 1891), «The Studio» (Лондан, 1893), «Jugend» (Мюнхен, 1896), «Deutsche Kunst und Dekoration» (Дармштадт, 1897), «Ver Sacrum» (Вена,
Рыс. 63. Вазы. Гута «Нёман». 1900—1950 гг.
Музей шклозавода «Нёман». Публікуецца ўпершыню
Рыс. 64. Вазы. Гута «Нёман». 1900—
1950 гг. Музсй йіклозавода «Нёман». Публікуецца ўпершыню
1898). У Расіі гэты напрамак прапагандаваў часопіс «Мнр нскусства» (Пецярбург, 1898/99) і інш.
Відавочна, беларускія шклозаводчыкі ездзілі на замежныя выстаўкі, бралі з сабой лепшых майстроў, якія, узбагаціўшыся ўбачаным і асэнсаваўшы асноўныя напрамкі ў мастацтве шкла, хутка наладжвалі вытворчасць вырабаў з улікам новых тэхналагічных метадаў і механізацыі вытворчасці.
Менавіта імкненне знайсці гарманічнае спалучэнне новых машынізаваных метадаў вытворчасці шкляных вырабаў і традыцыйных ручных прыёмаў дэкарыравання шкла ляжала ў аснове ўкаранення стылю мадэрн у шкларобстве. Увогуле ў канцы XIX ст. склаліся ўмовы для стварэння новага стылю, які б адпавядаў машыннай эпосе. Гэтым стылем быў мадэрн (ад французскага moderne — навейшы, сучасны). Эстэтыка мадэрна развівала
Рыс. 65. Ваза для садавіны. Гута «Нёман». I960—1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
ідэі сімвалізму і эстэтызму. Мадэрн стаў універсальным стылем свайго часу, закрануўшы формы і канструктыўныя сістэмы архітэктуры і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Новы стыль у мастацтве ўкараняўся цяжка, у сутычках ідэй, у спрэчках і дыскусіях. Амаль паўстагоддзя мастакі Еўропы займаліся эклектычнай імітацыяй гістарычных стыляў мінулых эпох і прапанавалі розныя канцэпцыі выхаду мастацтва з тупіка, сярод якіх утапічная крытыка машынізацыі вытворчасці з пазіцый «добрай рамеснай работы» была найбольш ваяўнічай, але асуджанай на правал, таму што яна выступала супраць тэхнічнага прагрэсу. У выніку станаўлення і развіцця новых канцэпцый у мастацтве мастакі стылю мадэрн упершыню ў гісторыі мастацтва стварылі прынцыпова новыя
Рыс. 66. Ваза для садавіны. Гута «Нёман». 1910—1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
формы і дэкоры, якія не пераймалі ніякіх стыляў мінулых эпох. Значная роля ў складванні новага стылю належала мюнхенскаму таварыству «Сэцэсіон», якое ўзнікла ў 1892 г. як супрацьпастаўленне акадэмічнаму мастацтву. 3 творчасцю мюнхенскіх сэцэсіяністаў было звязана развіццё «югендштылю», які стаў у цэнтры агульнаеўрапейскага мадэрна 20.
На распаўсюджанне ідэй і прынцыпаў мадэрна ў дэкаратыўна-прыкладным мастацтве Еўропы, і ў прыватнасці ў шкларобстве, знаітны ўплыў аказаў «Венскі сэцэсіон»—таварыства радыкальных венскіх мастакоў (узнікла ў 1897 г.). Адным з яго стваральнікаў быў
;0 Рожанковскнй В. Ф. Стекло н художннк.—М„ 1971, с. 13.
Ёзэф Хофман, які пазней стаў заснавальнікам ранняга функцыяналізму. Творчасць і погляды мюнхенскіх сэцэсіяністаў цесна перапляталіся з поглядамі і ідэямі мастакоў Расіі, у тым ліку і беларускіх — А. Ромера, Б. Тамашэвіча, Ф. Рушчыца і інш. Сярод рускіх мастакоў іх погляды падзялялі А. Бенуа, К. Сомаў і Я. Лансерэ — члены таварыства «Свет мастацтва». Гэтыя мастакі, акрамя жывапісу, займаліся праектаваннем твораў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і ўвогуле імкнуліся да «еўрапеізацыі» рускай мастацкай культуры 21, у тым ліку і культуры асобных нацыянальных меншасцей Расіі, напрыклад Беларусі. На прыкладзе вырабаў бела-
Рыс. 68. Масленіца з дэкорам «Нёман» і кілішак з дэкорам «грань». Гута «Нёман». 1900—1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
Рыс. 67. Вазы. Гута «Нёман». 1900—1939 гг.
Музей старажытнабеларускай культуры
ІМЭФ АН БССР. Вышыня 38 і 40 см.
рускіх шклозаводаў гэты працэс вельмі прыкметны, і неабходна падкрэсліць, што мэта таварыства была дасягнута менавіта ў «еўрапеізацыі» мастацкага шкла. Інакш нельга абгрунтаваць значны экспарт у канцы XIX — пачатку XX ст. беларускага шкла ў дзесяткі краін. Усе новыя веянні Заходняй Еўропы ў галіне новых форм і дэкораў стылю мадэрн у 1900—1902 гг. былі ўкаранёны ў масавай вытворчасці нёманскіх шклозаводаў і заводаў у вв. Старэва 22, Целяханы23, пасадзе Нова-Барысаў24, дзе вырабляліся шклянкі «мадэрн» і «венскія», чаркі «венскія», лямпы «берлінскія» і «венскія», «кветнікі барока», «графіны залачоныя баккара» і г. д.
21 Стерннн Г. Ю. Художественная жнзнь Росснн..., с. 121.
22 ЦДГА БССР, ф. 311, воп. 1, спр. 176, л. 104—117.
22 Там жа, спр. 261 (ч. 1), л. 38, 62.
24 Там жа, спр. 204, л. 6—10, 16.
83
Укараненне ў шкляную вытворчасць станкоў, механізмаў і новай тэхналогіі варкі шкла ў ванных печах стварыла ўсе ўмовы для масавага вырабу шкляных рэчаў па ўзорах вядомых заходнееўрапейскіх мастакоў, якія спраектавалі ўласныя прэтэнцыёзна-мудрагелістыя і вытанчаныя формы ў шкле, удала спалучыўшы іх з дэкорамі. Між тым у іншых відах дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва мастакі мадэрна звялі ўсю праблематыку да пьттанняў арнаментацыі, да распрацоўкі новых прыёмаў дэкарыравання, асабліва ў мэблі, фарфоры і фаянсе.
Рыс. 70. «Карзінкі». Гута «Нёман». 1900— 1939 гг. П рыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
Рыс. 69. Ваза. Гута «Нёман». 1900—1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
Аналіз форм і дэкораў беларускіх шкляных вырабаў гэтага часу сведчыць, што многія вырабы былі творчымі перапрацоўкамі па матывах французскіх мастакоў ЯРусо (1827—1891) і Э. Гале (1847— 1904).
3 80-х гадоў XIX ст. упершыню ў гісторыі мастацкага шкла паяўляюцца мастакі-універсалы, якія пачалі займацца праектаваннем новых форм і дэкораў шкляных вырабаў. Яны спалучалі ў адной асобе графіка, жывапісца, праекціроўшчыка і тэарэтыка. Францыя выйшла к гэтаму часу ў лік вядучых краін па вытворчасці мастацкага шкла. Я. Русо праектаваў вазы простых абрысаў з празрыстага шкла з мяккім жаўтаватым адценнем з каляровымі «эфектамі паверхні», якія нагадвалі пацёчныя палівы, і з рэльефна-пластычнымі фігуратыўнымі і ландшафтнымі дэкорамі. Для дэкарыравання танкасценных свабодна выдзіманых сасудаў выкарыстоўваў гравіроўку, роспіс эмалямі і золатам, траўленне. У таўста-
Рыс. 71. Масленіца. Гута «Нёман». 1900— 1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
Рыс. 72. Блюда (паднос). Гута «Нёман». 1900—1939 гг. Прыватная калекцыя. Публікуецца ўпершыню
сценных сасудах устаўляў металічную фольгу між двума слаямі празрыстага шкла, прымяняў тэхніку кракле25. Але самы значны ўклад Я. Русо ў мастацтва шкла — стварэнне ваз з празрыстага шкла, якія маюць эфекты накладнога колеру і пластычную апрацоўку паверхні. Уплывы ЯРусо прыкметны ў вырабах шклозавода «Нёман-А» і гуты на хутары Маладзіна.
Апошняя чвэрць XIX ст. — гэта час эклектызму, які заўсёды папярэднічае з’яўленню ў мастацтве новага стылю або напрамку, калі мастакі асэнсоўвалі дасягненні сусветнага мастацтва ўсіх часоў. У 1878 г. на Парыжскай выстаўцы ўпершыню былі выстаўлены шкляныя вырабы яшчэ маладога мастака па шклу Эміля Гале. Ен прадэманстраваў высокі тэхнічны ўзровень уласнымі рукамі зробленых вырабаў з празрыстага шматслойнага
25 Рожанковскнй В. Ф. Стекло н художннк, с. 13.
шкла, дэкарыраванага эмалямі, шліфоўкай і гравіроўкай. Адчуваліся свабодныя запазычанні з сярэдневяковай геральдыкі, кітайскага фарфору, горнага крышталю XVII ст., багемскага і сілезскага шкла XVIII ст. Ад інтэрпрэтацыі мастацтва розных народаў і гістарычных стыляў Э. Гале ў канцы 90-х гадоў пераключаецца на распрацоўку ўласнага «натурстылю». Э. Гале пачынае ствараць дэкоры ў разным і траўлёным накладным шматслойным шкле, імкнучыся даць самыя разнастайныя выявы кветак і дрэў, дакладна захоўваючы пры гэтым батанічныя віды, без якойнебудзь стылізацыі. Ен лічыў прыродныя формы і колер зыходнымі пунктамі мастака ў час праектавання ўзораў шкляных вырабаў. Менавіта таму яго творчы метад атрымаў назву «натурстыль». Пры гэтым Э. Гале знаходзіў арганічную сувязь паміж вырабам, яго формай, дэкорам і тэхналогіяй. У час калі дэкаратыўна-прыкладное мастацтва разглядалася як непасрэдны дада-
КНІГІ ОНЛАЙН
