Більярд а палове дзесятай
Генрых Бёль
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 366с.
Мінск 1993
га Фэмеля, ён быў падобны да сляпога; Леаноры вельмі хацелася збегаць па кветкі ў краму, купіць яму ладны букет, але яна баялася пакідаць яго самога. Стары распасцёр рукі ў паветры, яна асцярожна падсунула яму папяльнічку; ён, ізноў узяўшы цыгару ў рот, зірнуў на Леанору і прамовіў ціха:
— He думай, дзіцятка, што я з’ехаў з глузду.
Леанора любіла яго. Ен часцяком заходзіў па яе ў бюро, прасіў злітавацца з яго бухгалтэрыі, што нядбайна вялася там, на другім баку вуліцы, высока над друкарняй, дзе ён кватараваў у «атэлье сваёй маладосці»; стары Фэмель яшчэ
захоўваў дакументы, якія рэвізавалі падаткавыя агенты, чые магілы былі забытыя, перш чым яна навучылася пісаць; акцыі ў англійскіх фунтах, у доларах, пакеты на плантацыі ў Сальвадоры; там, уверсе, Леанора корпалася ў запыленых рахунках, расшыфроўвала запісаныя ад рукі выняткі з рахункаў у даўно ліквідаваных банках, чытала тэстаманты, дзе ён завяшчаў грошы альбо маёмасць сваім дзецям — тым, каго ён перажыў на сорак гадоў. «Сыну майму Генрыху аддаю ў неабмежаванае карыстанне абедзве сядзібы з зямлёю, Штэлінгер Гротэ і Гёрлінгер Штуль — бо прыкмеціў у ім тыя спакой і радасць, якія надае яму бачанне развіцця тых рэчаў, што мне здаюцца неабходным варункам жыцця гаспадара на зямлі...»
— Тут,— ускрыкнуў стары, узмахнуўшы цыгараю,— тут я дыктаваў тэстамант майму цесцю, увечары, напярэдадні таго, як я адыходзіў у войска. Я дыктаваў, а мой хлопчык тады спаў наверсе; назаўтра ўранку ён яшчэ праводзіў мяне на вакзал... пацалаваў мне ў шчаку — вуснамі сямігадовага дзіцяці,— але ніхто, чуеш, Леанора, ніхто не прыняў маіх дарункаў: усё вярнулася да мяне — маёнткі і рахункі ў банках, працэнты з рэнтаў і падаткаў. Я ніводнага разу не змог чаго-небудзь ахвяраваць; толькі мая жонка магла рабіць гэта, і яе дарункі прымаліся — але калі я ўночы ляжаў каля яе, я не раз чуў, як яна нешта мармытала: доўга, лагодна сплываў, як вада, шэпт: «навошта-навошта-навошта...»
I зноў плакаў стары чалавек, цяпер у вайсковай форме, капітан сапёрных войскаў у запасе, радца Генрых Фэмель; адпушчаны на некалькі дзён дадому ў сувязі са смерцю сямігадовага сына; Кільбава фамільнае гробішча прыняло белую дамоўку: цёмны, вільготны мур і свежыя, нібы сонечныя прамяні, лічбы, год смерці 1917-ты. Роберт, у чорным аксамітавым касцюмчыку, чакаў на вуліцы ў карэце...
У Леаноры выпала з рук марка, гэтым разам фіялетавая; у яе не ставала адвагі наклеіць яе зараз на ліст да Шрыта; коні, запрэжаныя ў карэту, пырхалі ад нецярплівасці перад могілкавай брамаю, а двухгадоваму Роберту Фэмелю было
дазволена патрымацца за лейцы: чорная скура, патрэсканая па краях, і свежае золата лічбаў, што зіхцела ярчэй ад сонечных прамянёў...
— Чым ён займаецца, што робіць мой сын — адзіны, які застаўся ў мяне, Леанора? Што ён робіць у гатэлі «Прынц Генрых» штораніцы, з паловы дзесятай да адзінаццаці... яму было дазволена зблізку паглядзець, як коням падвязваюцца торбы з аброкам; што ён робіць? Скажыце мне, прашу Вас, Леанора!
Вагаючыся, яна падняла фіялетавую марку і сказала ціха:
— Я не ведаю, што ён там робіць. Далібог', не ведаю.
Стары зноў засунуў цыгару ў рот; усміхаючыся, адкінуўся ў фатэлі — як быццам нічога не адбылося.
— Як Вы паглядзіце на тое, калі я запрашу Вас на пастаянную работу ў другой палавіне дня? Я б заходзіў па Вас сюды, у бюро, мы б разам палуднавалі, а з другой да чацвёртай або да пятай, як Вы жадаеце, Вы б дапамагалі мне ўпарадкоўваць паперы там, наверсе. Што Вы пра гэта думаеце, мілае дзіцятка?
Леанора згодна кіўнула галавой:
— Добра.
Яна ўсё яшчэ не наважвалася правесці фіялетавым «хойсам» па губцы, наклеіць яго на канверт; паштовы чыноўнік выцягне яго са скрынкі, машына праштэмпелюе ліст: «6.09.1958., 13.00.». А тут сядзіць стары чалавек, які зноў вярнуўся ў канец свайго восьмага — у пачатак свайго дзевятага дзесяцігоддзя.
— Добра, добра,— сказала яна.
— Можна, такім чынам, лічыць, што Вы ў мяне на рабоце?
— Вядома.
Яна ўглядалася ў яго вузкі твар, дзе яна на працягу гадоў дарэмна імкнулася адшукаць нейкае падабенетва з яго сынам; толькі ветлівасць, здавалася, была спадчыннаю рысай Фэмеляў; але ў старога яна была болып фармальная, дзеля аздобы; гэта была ветлівасць старасвецкая, амаль што «грандэцца» — але не ветлівая матэматыка, як у сына, які культываваў 20
сухую гжэчнасць, і толькі бляск яго шэрых вачэй дазваляў здагадвацца, што ён здольны да меншай афіцыйнасці. Стары Фэмель напраўду карыстаўся насоўкай, жаваў канец цыгарэты, часам гаварыў Леаноры кампліменты пра яе прычоску, колер твару; ягб гарнітур быў паношаны, і не сказаць — каб трохі, гальштук быў заўсёды няроўна завязаны; пальцы — крыху заплямленыя тушшу, на абшлагах рукавоў — заўсёдныя сляды ад гумкі; алоўкі, цвёрдыя і мяккія, кожны раз тырчалі з кішэні камізэлькі; часам ён выцягваў з сынавага стала аркуш паперы, хуткімі штрышкамі маляваў анёла, божае ягнятка, дрэва або партрэт такога, як сам, пажылога чалавека з вуліцы. Калі-нікалі ён даваў ёй грошы на пірожныя; аднаго разу папрасіў яе купіць другую філіжанку пад каву, і Леанора адчувала сябе шчасліваю, што нарэшце можа ўключыць электрычную кававарку камусьці яшчэ, не толькі сабе самой. Гэткае было жыццё ў бюро, з якім яна звыклася: гатаваць каву, купляць пірожныя і слухаць апавяданні, у якіх усё ішло натуральным парадкам: пра жыцці, пражытыя ў тыльнай частцы дома, пра смерці, якімі там паміралі. Стагоддзямі Кільбы шукалі там продыху і святла, граху і збавення, былі скарбнікамі і натарыусамі, бургамістрамі і канонікамі; там, у тыльнай частцы будынка, у паветры асталося яшчэ нешта ад суровых модлаў пазнейшых прэлатаў; цёмныя грахі Кільбічанак — тых, што засталіся ў дзеўках, і раскайныя практыкаванні пабожных маладзёнаў — у гэтым самым доме, дзе цяпер, штодня ў паабедзеннай цішы бледнатварая дзяўчына з цёмнымі валасамі рабіла школьныя заданні і чакала свайго бацьку. А можа, па абедзе ён сядзеў дома? Дзвесце дзесяць вінных пляшак, апарожненых ад пачатку мая да пачатку верасня... Ці ён выпіў іх сам, а можа, з дачкой, з прывідамі? Можа, з тым Шрэлам, які ніколі нават не пытаўся пра яго? Усё было нейкае нерэальнае, больш нават нерэальнае, як попельнага колеру валасы сакратаркі, што пяцьдзесят год таму сядзела тут, на Леанорыным месцы, на варце таямніц натарыяльнай канторы.
— Я і кажу, яна сядзела якраз на тым самым месцы,
дзе Вы, Леанора, седзіцё цяпер; імя яе было Жазэфіна...
Ці стары Фэмель і ёй таксама гаварыў кампліменты пра яе валасы і колер твару?
Стары засмяяўся і паказаў рукой на плакат над сынавым сталом — адзіная рэліквія мінулых часоў: сентэнцыя, выпісаная белымі літарамі на шыльдачцы з дрэва: «Правая рука іх поўная дарункаў». Дэвіз Кільбавай і Фэмелевай непадкупнасці.
— Абодва мае швагры, апошнія мужчыны ў родзе Кільбаў, не выказалі вялікай цягі да юрыспрудэнцыі; аднаго пацягнула ў кавалерыю, да уланаў, другому не хацелася рабіць нічога; але абодва, улан і гультай, загінулі ў адзін дзень, у адным і тым палку, пад час аднаго штурму; пад Эрбі-ле-Юэт яны паскакалі проста ў кулямётны агонь, сцерлі прозвішча Кільб, панеслі свае грахі, што квітнелі ярка-чырвоным колерам, разам з сабой у магілу, там, пад Эрбі-ле-Юэт.
Стары Фэмель быў шчаслівы, калі раптам знаходзіў на калашынах сваіх нагавіц плямы ад бетоннага раствору і мог папрасіць Леанору адмыць іх. Ен часцяком прыходзіў з вялізнымі сувоямі рысункаў пад пахай. Леанора магла толькі здагадвацца, калі ён браў іх з свайго архіву ці сапраўды меў нейкія новыя замовы.
Ен паволі сёрбаў каву, хвалячы яе; потым падсунуў да Леаноры сподачак з пірожнымі, зацягнуўся цыгарай. На яго твары зноў быў выраз задуменнасці.
— Робертаў школьны таварыш? У такім разе я павінен яго ведаць. Яго прозвішча часам было не Шрэла? Вы ўпэўнены?.. He, не, ён не курыў бы гэткай цыгары, глупства! I Вы накіравалі яго ў «Прынц Генрых»? Ну, даражэнькая Леанора, вядома, будзе вялікая лаянка, бойка будзе. Роберту не даспадобы, калі хто ўлазіць у ягоныя прыватныя справы. Ен яшчэ малы быў такі: гжэчны, ветлівы, інтэлігентны, карэктны; але калі нехта заступаў за вызначаную мяжу, ён не ведаў літасці. Нават забіць мог бы. Я заўсёды яго трохі баяўся. I Вы таксама? Ах, дзіцятка, але ж ён Вам нічога дрэннага не зробіць, будзьце разумныя. Хадзем, з’ямо чаго-небудзь
разам, адсвяткуем гэткім чынам Вашу новую пасаду і мой дзень нараджэння. He рабіце толькі ніякіх глупстваў. Калі ён ужо лаяўся па тэлефоне, дык нічога больш не будзе. Шкада, што Вы не запомнілі прозвішча. Я і не ведаў, што Роберт падтрымлівае зносіны з былымі школьнымі таварышамі. Ну, хадзем. Сёння субота, ён не будзе наракаць, калі Вы крыху раней скончыце работу. Адказнасць бяру на сябе.
Гадзіннік на вежы сабора Святога Севярына акурат адбіваў дванаццатую. Леанора хуценька пералічыла канверты, дваццаць тры, склала іх у стос, узяла ў руку. Няўжо стары пан Фэмель прабыў тут усяго паўгадзіны? Якраз бомкнуў дзесяты з дванаццаці ўдараў.
— He, дзякуй,— сказала яна.— Плашч не буду браць, і, калі ласка, толькі не ў «Пад ільвом».
Усяго толькі паўгадзіны; друкарскія машыны больш не грукаталі, але з дзіка ўсё яшчэ цякла кроў.
2
Для парцье гэта зрабілася ўжо цырыманіялам, амаль што літургіяй, увайшло ў яго плоць і кроў. Кожны дзень дакладна а палове дзесятай зняць з цвіка ключ, адчуць лёгкі поціск дагледжанай сухаватай далоні, што прымала гэты ключ, убачыць строгі бледны твар з чырвоным шнарам каля пераносся; потым задуменна, з лёгкаю ўсмешкай, якую здолела б заўважыць хіба толькі яго жонка, зірнуць наўздагон Фэмелю, які, не зважаючы на запрашальны жэст ліфцёра, падымаўся па лесвіцы да більярдавага пакоя, лёгка пастукваючы ключамі па масянжовых парэнчах: пяць, шэсць, сем разоў чуўся гэты гук — нібы гук ксілафона з адным-адзіным тонам; а праз паўхвіліны прыходзіў Гуга, старэйшы з двух гатэльных служак — і пытаўся: «Як заўсёды?», і парцье пацвярджальна ківаў галавою, ведаючы, што Гуга пойдзе зараз у рэстаран па двайны каньяк, графін вады, а пасля, да адзінаццаці, будзе, не выходзячы, наверсе ў більярдавым пакоі.
Парцье інстынктыўна адчуваў нешта нядобрае ў гэтай
звычцы — штораніцы паміж паловай дзесятай і адзінаццаццю гуляць у більярд у кампаніі аднаго і таго гатэльнага служкі. Нядобрае альбо заганнае, супраць заганнага быў адзін сродак: таемнасць; у яе была свая вартасць, свая крывая, таемнасць і грошы залежалі адно ад аднаго — як абсцыса і ардыната: хто браў у гэтым гатэлі пакой, той купляў сабе таемнае сумленне; вочы, якія бачылі і адначасна не бачылі, вушы, якія чулі і адначасна не чулі; але ад нядобрага абараніцца не было як: не мог жа парцье не пускаць у дзверы кожнага патэнцыяльнага самагубцу, бо патэнцыяльнымі самагубцамі былі яны ўсе; з’яўляўся, напрыклад, мужчына, загарэлы, з тварам кіназоркі і сямю валізамі, браў з усмешкай картку госця, і толькі гатэльны служка паспяваў перанесці чамаданы ў пакой і выйсці з яго, як мужчына выцягваў з кішэні плашча зараджаны і ўжо з апушчаным засцерагальнікам рэвальвер і пускаў сабе кулю ў лоб; альбо з’яўлялася, нібы з таго свету, істота з залатымі зубамі, залатымі валасамі, у залатых чаравіках, ашчэрваючы зубы, нібы чэрап: здань, якая дарэмна ўдае за раскошаю; яна замаўляла сабе ў пакой снеданне на палову адзінаццатай, прычапляла звонку на дзверы шыльдачку: «Прашу не турбаваць», забарыкадоўвала дзверы знутры валізамі і глытала капсулу з атрутай; задоўга перад тым, як у напалоханай да смерці пакаёўкі падаў на падлогу паднос са снеданнем, па гатэлі ўжо кружлялі чуткі: «У дванаццатым пакоі ляжыць мярцвяк»; кружлялі яшчэ ўночы, калі апошнія наведнікі бара навобмацак прабіраліся да сваіх пакояў, а цішыня за дзвярыма пакоя нумар 12 здавалася ім вусцішнаю; былі такія, што ўмелі адрозніць маўчанне сну ад маўчання смерці. Нядобрае — парцье адчуваў яго, калі Гуга ў 10.31 падымаўся па лесвіцы з вялікім кілішкам каньяку ў більярдавы пакой.
Якраз у гэтыя хвіліны парцье
КНІГІ ОНЛАЙН
