КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
— Слодыч адчувалася? — Нават пе слодыч, а нешта такое тлустае, магчыма, там масла было. Уражанне такое, што зямля гэта была вельмі смачпай, такой тлустаю па-сапраўдпаму. — Як гатавалі гэту зямлю? — Ніяк не гатавалі. Проста па малепькаму кавалачку глыталі і кіпетпем запівалі». У пераліку блакадпае яды розпае можна знайсці — капаплянае семя ад птушыпага корму, і саміх канарэек, і драздоў, і папугаяў, збіралі мучпы клей ад шпалер, здабывалі яго з пераплётаў, выварвалі прывадныя рамяні, елі катоў, сабак, варон, спажывалі ўсемагчымы тэхпічны алей, скарыстоўвалі пакост, лякарствы, прысмакі, вазелін, гліцэрып, усялякія адыходы расліппай сыравіны. Спіс гэты доўгі, здзіўляючы па сваёй вынаходлівасці, нават вытанчапасці, з якою выпрабоўвалася па ядомасць усё, што знаходзілася павокал. Напрыклад, адпа жанчыпа разрэзала, варыла і з’ела суслікавае футра (з расказу Сцепапчук М. Г.). Ёсць народы, у якіх прынята спажываць у якасці харчу, скажам, сабак, альбо вужоў, альбо жаб. Лепінградцу пераадолець усе «забабоны», засвоеныя ў выпіку свайго выхаванпя, было пялёгкаю справаю, і шмат каму гэта аказалася пе пад сілу. I пават у літаральным сэпсе... «зямлю елі»... А л якс анд р а Міхайлаўпа Арсельева, аўтар друкаваных успаміпаў пра камсамольскі полк проціпаветранай абаропы Ленінграда, расказала пам: «— Я пайшла па семіпар у райвыкапком і трапіла пад бамбёжку пад аркаю — пабілі мпе пазвапкі, увогуле не зламалі, але сіпякі былі вялікія, і я ўжо не магла рухацца. Мяпе, непрытомную, прыпеслі ў нейкае рамеснае вучылішча, па періпы паверх. I вось там я, лежачы і адчува- ючы, што я ўжо пе вярпуся да жыцця, пе ўстану, глядзела па хлопцаў — худых, з сумкамі ад процівагазаў. I ў сумках у іх зямля — япы прадаюць, мяняюць на хлеб зямлю! Надыходзіць да мяне хлапчук і кажа: «Цётачка! Вы хлеб не ясцё? (А я хлеб ужо не ела, у мяпе адкрыўся крывяны паыос, і я нічога пе ела.) Памяняйце па зямлю. Гэта вельмі смачна!» — «Як жа, кажу, зямлю есці?» — Гэта з Бадаеўскіх складоў зямля. — Гэта торф, нават не салодкі, а проста торф, паколькі торф лічыцца пажыўпай зямлёю. I вось зямлю — на хлеб. За кавалачак хлсба ён дае табе дзве копаўкі зямлі. Я гэту зямлю ўзяла толькі, каб паспрабаваць, а хлеб аддала. Аддала ім і свае карткі. Хлопчыкі сумлеппыя былі, яны мпе прыпосілі хлеб». Слова «хлеб» набыло, адпавіла сярод усяго гэтага свой сімвалічпы сэнс — хлеб падзёішы. Хлеб як лад жыцця, хлсб як пайлепшы дар зямлі, крыніца чалавечае сілы. Блакадпіца Таіса Васільеўна Мяшчанкіпа пра хлеб гаворыць, нібыта малітву новую складае: «Вы мяне паслухайце. Вось цяпер, калі я ўстаю, я бяру кавалак хлеба і кажу: памяні, божа, усіх тых, хто памёр з голаду, хто не дачакаўся ўдосталь паесці хлеба. А я сказала сабе: калі ў мяне будзе заставацца хлсб, я буду самы багаты чалавек. Вось з гэтага я пачыпаю рапіцу, толькі з гэтага. Я пе хлушу. ГГю моцнага чаю два кубкі, і гэта багацце. Калі паміраў чалавск і ты да яго падыходзіў, ёп пічога не прасіў — ні масла, ні апельсіна, пічога пе прасіў. Ёп толькі гаварыў табе: дай крошачку хлеба! I паміраў!.. Я засталася, я не ведаю, чаму я, такая, засталася. Я не ведаю чаму. Я малапісьмешіая. У мяне дзяцінства было цяжкае, бацька і маці да рэвалюцыі памерлі. Ну, чаму я засталася? Можа, дзеля таго засталася, каб расказаць нейкую там гісторыю цікавую?» Масавы голад — гэта ціхія смерці: сядзеў і пепрыкметпа заснуў, ішоў — спыпіўся, прысеў... Многія пазіралі, запомнілі жахлівую «ціхасць» галодных смерцяў. «Я ішла з работы, і вось (рог праспекта Газа і Агародпікава) жанчына адна ідзе і кажа мне: «Дарагая! Богам прашу, памажыце мне!» Я міма ішла, кажу: «Чым я магу вам памагчы?» — «Ну, давядзіце мяые да гэтага паркана». Я давяла яе да гэтага паркана. Яяа пастаяла, пасля апусцілася і ссла. Я кажу: «Чым вам памагчы?» Гляджу, яна ўжо і вочы закрыла. Памерла!» (Нікіціна Алена Міхайлаўна). Пра гэтае самае — Людміла Аляксееўна М а ндрыкіна (Неўскі праспект, 137). «Ну, што вам яшчэ сказаць? Вось у нас у ваенным архіве заўсёды сядзела міліцыя. I такія выдатныя хлопцы былі — міліцыянеры, цудоўныя, маладыя былі ўсе. Гэта тыя, што былі прызвапыя на вайпу і заставаліся тут у міліцыі. У міліцыі кармілі вельмі дрэнна, таксама як і ў МППА *. Вось я часта з імі размаўляла, ну, проста гаварылі пра тое, што мінецца ж гэты час, а што будзе пасля? Мы стараліся не гаварыць пра яду. I раптам ты глядзіш на чалавека і бачыш, што ў яго шклянеюць вочы. Я цяпер ведаю, што гэта такое... — Проста ў час размовы? — Вось проста ў час размовы. Ён сядзіць... садзіцца, кажа: «Ой! Мне нсшта не вельмі!..» — «Ну, пасядзі! Усім не вельмі добра...» Вось двое так памерлі на маіх вачах. Пасля ён усё павольней гаворыць, павольней... Вось так паміралі людзі. Так яны паміралі і на вуліцы. Калі яны ішлі, нехта садзіўся на тратуар. Спачатку да яго падыходзілі, гэта яшчэ тады, з самага пачатку, а пасля яго проста абыходзілі, і ён часта ўмярзаў у струменьчык вось гэтае вады, што цякла...» Такія расказы паўтараюцца і вар’іруюцца да бясконцасці — пра ціхі, непрыкметны пераход за край голаду,— а некаторыя набываюць жахлівы вобразны сэнс. «— Пасля раптам ён да мяне звяртаецца і кажа: «Мар’я Андрэеўна! Сядзьце каля мяне. Я вам аддам партыйны білет. Пасядзіце са мною побач». Села каля яго. Я кажу: «Дзе ў цябе сям’я?» — «Яна эвакуіраваная. He ведаю, мне нічога пе пішуць». (Ну, дзе там пісаць. Можа, і пішуць, ды не даходзіць.) I вы ведаеце, ён мяпе абхапіў за шыю, ці гэта ён хацеў пацалаваць, ці што. I ён памёр! Вы ўяўляеце — як у мёртвага шчапляюцца рукі? Я ніяк не магу вызваліцца адтуль, нічога не магу зрабіць. А Жэня Савіч і яшчэ там іншыя прыйшлі. Ну, што — яны таксама не могуць. Ну, ледзь-ледзь выцягнула галаву ад яго...» (з расказу Сюткінай Марыі Андрэеўны, былога парторга цэха Кіраўскага завода). * МПІІА — мясцовая проціпаветраная абарона. Трэба было хадзіць на завод, трэба было працаваць, хоць і проста ісці па вуліцы ленінградцу часам было не па сілах. «— Пасля я яшчэ вельмі добра памятаю, як людзі ішлі. Ніколі я і нідзе не бачыла і не чула, каб чалавек ішоў так, як у блакаду: чалавек ішоў так, як насупраць ветру ідуць, разумееце, вось нахіліўшыся ўсім корпусам паперад, каб пе ўпасці, цяжка вось так перастаўляючы ногі. Амаль усе так хадзілі. He ведаю, чаму мне запомнілася гэта паходка. — А самі вы лавілі сябе па тым, як вы ідзяце? Ці на гэта ўжо не звярталі ўвагі? — Можа, я таксама гэтак хадзіла, я цяпер не памятаю. Толькі вось мне запомнілася тая паходка. Мая гэта была ці тых, хто вакол мяпе? He памятаю. Мне здаецца, што ўсе так хадзілі...» (Грыгаровіч Аляксандра Дзмітрыеўна). «Вы ведаеце, і на мяне гэта рабіла ўражанне таксама: ідзеш гэта шоргаючай паходкаю, ледзь ногі перастаўля-, еш; і людзі вакол цябе ходзяць, дзе-небудзь у яго падвешаны партфель, таму што ў руках яму цяжка несці, і Tally прывязаў яго сюды, на шыю. I ўсё нібы ў запаволенай кіпаздымцы. Вось мяне дзве рэчы ўразілі: гэта карціна-чалавек, што чытае аб’явы, а ад ягопай рукі цягнецца вяроўка, прымацаваная да фанеры з нябожчыкам. I яшчэ адзін раз, таксама з адной з самых глухіх мясціп я вяртаюся — з Інстытута эксперымепталыіай медыцыны,— познім вечарам па вуліцы Паўлава. I ззаду за мною ішла нейкая групка людзей. Я нават не звярнуў бы ўвагі, але я ўздрыгнуў і павярнуўся, калі пачуў рогат. Адбылося пешта зусім неверагоднае: аказваецца, што нейкія дзяўчынкі і пехта з нечага зарагатаў...» (Аляксандраў Уладзімір Якаўлевіч). Голад мяпяў людзей не толькі фізічна — ёп мяняў характар, прывычкі, ён скажаў у некаторых людзей усё іх духоўпае аблічча. «— Чым мпе ўдалося падтрымаць сваіх супрацоўнікаў? — успамінае Зінаіда Аляксапдраўна I г н атовіч (Сярэдні праспект, 35).— Перад вайною мы займаліся ў лабараторыі харчовымі атручвапнямі, якія выклікаліся бактэрыямі. Дзеля таго каб вырошчваць бактэрыі, гатуецца асобае асяроддзе. Яно гатуецца „а мяспым булёне. Леніпградскі мясакамбіпат гатаваў пам такое асяроддзе, такі канцэнтравапы булёп, гатаваў яго з пецеляў. А што гэта такое. Гэта калі забівалі кароў і ў чэраве ў іх знаходзілі плод. I вось з гэтых пладоў яны гатавалі экстракт Лібіха і сушылі яго. У нас быў вялікі запас яго. Гэта выратавала мпогіх супрацоўпікаў. Калі пачаўся голад, я як намеснік пачальніка па павуковай частцы, калі прыходзіла, вымала адзіп слоік, вакол садзіліся супрацоўшкі, і я давала па сталовай лыжцы мяспога экстракту. Яго можпа было так есці. Тут я хачу прыгадаць выпадак, які і дагэтуль хвалюе мяіте. У пас быў у інстытуце супрацоўпік, культурпы чалавек. Ён быў рослы і здаровы мужчыпа. I ёп вельмі хутка здаў. Калі я раніцой раздавала гэты мяспы булён, ёп першы ўжо сядзеў за сталом. I такімі палаючымі вачыма вадзіў ёп за гэтай лыжкаю! Адчувалася, што ўсе ягопыя думкі засяроджапы па ёй. Вольмі цяжка было ўявіць, што гэта той самы далікатпы і такі разумпы, такі цудоўны чалавек! Калі пачалі адкрывацца так звапыя стацыяпары, пам удалося памясціць яго ў стацыянар. Але ўрачы тады яшчэ не водалі, што пельга адразу пасля голаду даваць мпога ожы. Яму далі дзвссце грамаў масла, паўбухапкі хлеба. Ён з’еў усё адразу і ўпачы памёр. — Няўжо ўрачы пе ведалі? — Спачатку пе ведалі. Пасля япы ўжо всдалі, іпто чалавека трэба паступова выводзіць з галодпага стапу». У той самай малепькай лабараторыі былі другія людзі, якія жылі гэтыя месяцы і паміралі інакш. «У пас быў такі Салаўёў, сядзеў у вестыбюлі. Ёп просты чалавек, пават пе вельмі добра пісьменпы. Сыпы ягопыя пайшлі на фропт. Дачка з ім адпа засталася (жонка памёрла перад вайною). Пасля зяця прызвалі ў армію, і дачка пайшла з ім па фронт. Ёп у пас быў дзяжурным вартаўпіком, здаецца, таму іпто да пас у лабараторыю, паколькі лабараторыя была харчовая, прыпосілі апалізы і ўдзепь і ўпачы. I ёп сядзоў у вестыбюлі, не ацеплепым, халодпым. Чалавок гэты бьтў малапісьменны, але перакапапы, усім маладушпым ёп гаварыў: «Ды няўжо мы Ленінград аддамо? Мьт піколі яго пе аддамо». А сам зацягваў рэмепь усё болып і болып, худпеў і худпеў. Прьтмаў аналізы, вьткопваў свае абавязкі і ўсіх падбадзёрваў: «Пачакайце яшчэ крышку! Адстаяць Лепінград. I ўсе мы будзем жывыя». I вось адпойчы супрацоўпікі прыйптлі: нешта Салаўёва пе відаць? А ёп як сядзеў па сваім пасту па табурэтцы, так і памёр. Так і памёр, з моцпай всраю ў аба-