КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
ІІемаладая і, вядома ж, як амаль усе былыя блакадпікі, са страчаным здароўем, Кацярына Дзмітрыеўпа Я п к о ў с к а я Л а д ы ж а н с к а я, якую мы бачылі маладою па даваеннай фатаграфіі (там прыгажуня, якіх Mana), заяўляе: «Калі б сказалі, што вернем здароўе, прыгажосць, маладосць і яшчэ раз перажыць такое,— пе захацела б, не згадзілася б!» A М. М. Хахлова (вул. Канторская, 18) напісала нам: «У той блакадны час я думаю, з якім пачуццём, калі яеражывём, будзем успаміпаць жахлівы час. Я ні ў кога пе пытала, якія ў каго пачуцці засталіся, але ў мяпе засталося пачуцце гідлівасці, і вельмі доўга гэтае адчуванне трымалася, цяпер ужо сцёрлася, прытупілася. У нас з мужам і дагэтуль засталося адчуваііне перажытага голаду ў роце. Ён часам кажа: «Есці не хочацца, але гараць зубы, гэта ўсё блакада, няхай яна спрахне!» I мне есці не хочацца, але пые язык». «У мяне была яшчэ такая думка — назаўсёды запісаць той дзень, калі я буду сытая» (Клаўдзія Пятроўна Дубровіпа, вул. Сердабольская, 71). «Толькі што праслухала перадачу пра тое, што... вы пачалі збіраць расказы пра жыццё леяінградцаў у блакаду... Хоць некаторая частка маладых людзей, слухаючы апавяданыі блакаднікаў, раптам іранічна скрывіўшы губы, заяўляе, што сапраўдныя блакаднікі ўсе ляжаць яа Піскароўскіх могілках» (Чыканіна Аляксандра М іхайлаўна, вул. Мытнінская, 5/2). Праўда пра перажытае мільёнамі людзей у гады блакады, праўда дакументальная, расказаная людзьмі, якія ўсё гэта асабіста адчулі, выдасца, можа быць, жорсткаю і цяпер. Але затое яна (мы спадзяёмся) прарвецца да любога сэрца. I да сэрца той дзяўчыны, якая і без 125 грамаў хлеба можа пражыць, таксама прарвецца. «Я прайшоў каля новабудоўлі, дзе цесляры габлявалі дошкі. Я выбраў з кучы дзве чыстыя стружкі, уклаў адну ў рот, а другую схаваў у запас. ...Я не пашкадаваў, што пайшоў з рэдакцыі, так і не папрасіўшы крону, нават за дзвярыма, калі голад зноў пачаў мучыць мяне. Я выцягнуў з кішэні другую стружку і сунуў яе ў рот. Мне зноў зрабілася лягчэй. Чаму я не рабіў гэтага раней?» Гэта не блакада, гэта малады Кнут Гамсуп. Першы славуты яго раман «Голад», ува многім аўтабіяграфічны, напісаны ў 1890 годзе. Магчыма, адзіны дагэтуль твор сусветнае літаратуры, дзе голад чалавека стаў асноваю сюжэта, прадметам стараннага шсьменніцкага даследавання. Голад абгароджвае героя такою замкнёнасцю існавання, якая выключае ўзаемапаразуменяе з сытым дабрабытам навакольных. Голад адасабляе героя. Сытыя галоднага не разумеюць. Голад у Гамсуна і голад блакадніка былі розныя, не фізіялагічна, а псіхалагічна — голад блакады быў вораг, засланы фашызмам, быў актам нянавісці, вапны, участкам змагання, якое вялі леншградцы з ворагам. Змучаны, ледзь не звар’яцелы ад голаду мітусіцца адзінокі герой Гамсуна ў заможнай Хрысціяніі. I не толькі розум і сэрцы нашы, як чытачоў, адклікаюцца на тое, што адбываецца з героем, але быццам бы і страўнік і залозы. Чытач нібыта сам перажывае розныя стадыі галадання. Паказаць сілу голаду не проста нават вялікаму таленту. Толькі ўласыыя перажыванні мастака, памяць пра ягонае галоднае юнацтва, пра пакутлівыя гады хранічнага недаядання надалі гэтаму раману пранізлівую верагоднасць. Адлюстраванне голаду ў Гамсуна лічылася адным з наймацнейшых у сусветнай літаратуры. Каханне і голад правяць светам, пісаў Шылер, і, не раз паўтараючы гэтыя словы, Максім Горкі лічыў, што гэта найпраўдзівейшы і самы слушны эпіграф да бясконцай гісторыі чалавечых пакут. Голад у рамапе Гамсуна і голад леніыградскае блакады — з’явы розііыя. Зразумела, што масавы голад — сітуацыя асаблівая. Тым не менш што заўважаеш пры першым поглядзе — гэта падабенства стану: «Есці даводзілася што папала. Памятаю, прыходзіла дамоў, і мпе так хацелася есці! Я жыла тады на вуліцы Войціка. У мяпе там дровы ляжалі каля печы, палена ці два. I вось я ўзяла гэта палена (сасновае, памятаю) і пачала грызці, таму што маладыя зубы хацелі нешта кусаць. Есці хацелася страшэпна! I вось грызу, грызу гэта палепа, смала выступіла. А гэты пах смалы даваў мне нейкую асалоду — хоць што-небудзь, але грызу. Трэба было нешта есці, інакш немінучая смерць ад голаду, а гэта яшчэ горш, чым ад абстрэлу. Ад голаду вельмі цяжкая смерць» (А л ен а Міхайлаўна Нікіціна, праспект Стачак, 26). Т зноў Кнут Гамсун, літаратура: «Яда ўжо аказвала сваё дзеянне, мяпе моцна пудзіла, да горла падступала вапітаванне. Ва ўсякім цёмным кутку я шукаў палягчэння, стараўся пераадолень моташнасць, ад якое зпоў пусцеў мой страўнік. сціскаў кулакі, рабіў над сабою нейкія намаганні, тупаў нагамі і ў шалепстве глытаў тое, што гатовае было вывергнуцца з рота,— але ўсё дарэмна». Тут, як і ва ўсякай сапраўднай літаратуры, ёсць выклік халоднаму чыстаплюйству — толькі любоў да чалавека, a значыць, і пачуццё спагады, якому нічога не страшна. Чалавек мучыцца ад няздольнаспі ўтрымаць у сабе ежу, што так дорага яму дасталася, і аўтар пакутуе за чалавека і за ягонае бяссілле перад тою самаю «ірапічнасцю жыцця», пра якую так страсна, з болем пісаў Дастаеўскі ў «Ідыёце»... «Голад», рамап маладога Кнута Гамсуна, зпоў і зноў быццам бы пытае: што ў вас мацней — чалавечая спагада, разуменне другога чалавека пі эстэцкая гідлівасць? Але куды большае выпрабаванне нашых пачуццяў і нашай здольнасці глядзепь, не адварочваючыся. на чалавека, які пакутуе — гэта блакадныя ўспаміны. Так, чалавек. іпто аганізуе ад лютага голаду, куды як «неэстэтычны»! Да гэтага трэба быць гатовым, калі мы збіраемся, хочам пачуць, убачыць, зразумець усю праўду, а не ўсяго толькі нейкую дольку яе. Нельга зразумець усёй подласці ўсіх злачынстваў фашызму, які «заслаў смерць» у горад (паводле вельмі дакладнага выразу Вольгі Бергольр), калі не гаварыць пра масавы голад, пра гэтага «наёмнага забойду» гітлераўцаў. Блакадны ж голад, таксама як і голад лагерпы (і як асвенцімскі і іншыя крэматорыі), лічыўся ў арсснале галоўных сродкаў. з дапамогаю якіх фатысты ажыццяўлялі свае планы вынішчэння цэлых народаў, «абязлюджвання» цэлых краін. Дарэчы, многія нашы самыя бязлітаспыя і праўдзівыя апавядальпікі — гэта медыкі: урачы, медыцынскія сёстры, саштаркі, тыя, хто па сваёй прафесіі міласэрпы. Яны пра чалавека галадаючага, пра масавы голад раскажуць вам, нічога тіе ўпрыгожваючы, таму што ў іхніх вачах ніякая хвароба (а дыстрафія, тым болып алімептарпая,— пайцяжэйшая хвароба), ніякія праявы хваробы чалавека пе прыпіжаюць. Напрыклад, адна жанчына-ўрач расказала пра сябе, што хадзіла па вуліцах «заўсёды мокрая», як дзіця: голад зжэр усе мышцы, адпы косці ды скура. «Я хадзіць не магла, але я працавала» (Я р ш о в a М арыя Міхайлаўпа). Урач Г. A. С а м а в а р а в а прыгадвае: «З’елі ўсіх катоў, з’елі ўсіх сабак, якія былі. Паміралі спачатку мужчыны, таму што мужчыпы мускулістыя і ў іх мала тлушчу. У жанчын, маленькіх пават, тлушчавай падкладкі болып. Ало жапчыпы таксама паміралі, хоць япы ўсё-такі былі болып стойкія. Людзі ператвараліся ў нейкіх, ведаеце, старых, таму гпто знішчаўся тлушчавы слой, і, значыць, усе мышцы былі бачпыя і сасуды таксама. I ўсе такія друзлыя, вялыя былі». Урач Капдрацьева Ганпа Аляксапдраўп а: «Гэтыя страіпэппыя твары, гэтыя нерухомыя вочы, з абцягпутымі пасамі, пры адсутпасці мімікі». Але спачатку пават магчыма абвастрэпне самых розпых пачуццяў, эмоцый, фантазій. Да чаго, як вядома, свядома імкпуліся калісьці жадаючыя «праяў» кляшторпыя «пустэльнікі». Алімептарная, трэцяй ступені, дыстрафія — гэта пе толькі шкілет без мышцаў (нават сядзець чалавеку балюча), гэта таксама мозг, што пажыраўся страўнікам. Каго спасцігаў голад, курчыліся і мучыліся таксама, як і пяжка паранепыя... «Лепш трымаліся дзяўчынкі, а хлопчык дванаццаці гадоў, Толя, вельмі пакутаваў, ужо педаядаў парадкам, часам клаўся на скрьшучы пожак і ўвесь час калыхаўся, каб чым-небудзь заглушыць пачуццё голаду, калыхаўся да той пары, пакуль маці на яго не накрычыць, але пасля зноў пачынаў калыхацца. Пасля праз некаторы час я дазналася, што ёп памёр...» (М, М. Хахлова). Так, голад у літаратуры старой, класічнай, і масавы голад (да таго ж, як у часы фаптызму, арганізавапы, мэтанакіраваны) — з’явы рознага ўзроўшо і сэпсу. Масавы быў і раней, але расказвалі пра яго падрабязна, усур’ёз, бадай што, толькі летапісы. «А колн вже была весна в року 1602, тот наход людей множество почалн мертн. По пятеру, по трндцатн у яму хоронллн. Хворых, голодпых, пухлых шіогое мпожество,— страх вндетіі гневу божого. А так прп велшшх местах человека uo едпому у яму ховалн: свяіценннкн проводшш. Там же, которые іішля на ІІпз, тые всп там померлн, мало се застало. А так мерлн одны прн местах, на вуляцах, no дорогах, по лесах, па пустынн, прн роспутнях, по пустых нзбах, по гумнах помсрлп. Отец сына, сып отца, матка детіш, деткн матку, муж жену, жена мужа, покннувшн деткіі своіі, розпо по местах, по селах разышлнся. Однп другого покпдаля, пе ведаючн одші о другом. Мало не всн померлн. А колн тот паход у ворот, албо в дому у кого стоячн хлеба проснлн, отец з сыном, сын co отцем, матка з дочкою, дочка с маткою, брат с братом, сестра с ссстрою, муж з жопою тымн словы мовнлн снлне, слезпе, горко мовнлн так: «Матухпо, зезулюхно, утухно, панюшко, сподарння, солнце, месец, звсздухно, дай крошку хлеба!» Тут же подле ворот будет стоятп з рапя до обеда н до полудпя, так то нросячм. Там же другнй яод плотом н умрет. ...А колн варява проспл, тые слова мовнлн: «Сйодарння, перепелочко, зорухно, зерпстко, солнушко, дай ложечку днтятку варпвца сырого!» Так паведамляў пра масавы голад беларускі летаяісец з вёскі Баркулабава *. У кпізе «Геаграфія голаду» бразільскі вучоны, старшыня Выкапаўчага камітэта Арганізацыі па пытаннях харчавашія і сельскай гаспадаркі пры ААН Жазуа дэ Кастра пісаў: «На кожную друкаваную працу па праблемах голаду маецца звыш тысячы прац па праблемах вайны. Суадпосіпы больш чым тысяча да аднаго! У той жа самы час... ад голаду загінула значпа больш людзей, чым падчас усіх эпідэмій разам узятых. Прычыненыя страты большыя па колькасці ахвяр і зпачпа страшнейшыя паводле сваіх біялагічных і сацыяльных вынікаў». I далей: «Заходняя навука і тэхніка, якія атрымалі бліскучую перамогу над сіламі прыроды, пе вялі амаль ніякае барацьбы з голадам. Вучоныя падкрэслена захоўвалі маўчавпе