КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
— У гэтым жа доме?
— He, мы жылі тады на вуліцы Гогаля, семнаццаць, у тым доме, дзе жыў калісьці Гогаль».
Учэпіста трымалася ілюзія (прычым адначасова з чаканнем самага горшага), што хутка якім-небудзь цудоўным чынам «усё стане на месца». Псіхалагічны стан н ечаканасці расцягнуўся на месяцы. Хаця, здавалася б, гэты стан імгненны.
Нечаканасць — доўжылася.
На такую «псіхалогію» першых дзён вайны звяртае ўвагу ў сваім расказе вучоны-матэматык Я ў г е н і й Сяргеевіч Ляпін (Маскоўскі праспект, 208).
«Гэта быў жнівень?
— Жнівень — пачатак верасня. Наконт таго, што нехта спецыяльна распаўсюджваў чуткі, я не ведаю, не даводзілася чуць. Думаю, што людзі самі сябе стараліся «супакоіць». У прыватнасці, была ў той час такая непраўдападобная чутка: страляніна ў горадзе чуецца быццам бы таму, што непрыяцель скінуў дэсант, яны схаваліся дзесьці на могілках і вось з мінамётаў страляюць па горадзе дзеля таго, каб выклікаць паніку. Такія ўяўленні характэрны для таго моманту. Людзі ніяк не маглі засвоіць усяго, што рэальна адбывалася. Вопыту не было. Тым болып
* «Становішча тут будзе напружаным датуль, пакуль не дасць сябе знаць наш саюзнік — голад»,— запісаў Ф. Гальдэр, начальнік нямецкага генштаба (Гальдэр Ф. Военный дневннк. М.: Военлздат, 1971, т. 3, кн. 1, с. 360).
што былі яшчэ ў памяці апісаппі вайны па захадзе, усялякія там фокусы, паветрапыя дэсанты ў Францыі і Бельгіі. Вось у такім духу і тут чакалі. Пасля ўсё аказалася но так. Піхто ua могілках не сядзеў, ніхто з мінамётаў па нас не страляў, проста фронт прасунуўся бліжэй да пас, і дальпабойяая артылерыя магла страляць на адлегласці восем — дзесяць кіламетраў. Я не памятаю ўжо дакладна чысла, але гэта было за Маскоўскім вакзалам. I пе дватры разы ў дзепь грымне выстрал, а быў пяспыішы артылерыйскі агопь, бой, які вёўся ў дваццаці кіламетрах ад Лепіпграда, у Паўлаўску. Усё стала зразумела. Мы ўжо водалі, што фронт прасупуўся да Лепінграда, падышоў непрыяцель, бой адбываецца каля самага горада, і, верагодна, з гэтым звязапы і лёс горада. Тым не менш вялікіх налётаў на горад не было. Нават асобныя стрэлы да гэтага часу сціхлі. Наогул яны хацелі ўзяць нас папікаю, а папікі не атрымалася.
Што нас чакала паперадзе? Гэта стала зразумела, памойму, калі не памыляюся, сёмага ці восьмага вераспя, калі ўвечар была аб’яўлепа чарговая трывога. Трывог ужо было многа, мы несур’ёзна ставіліся да іх. Я выглянуў з акна (я жыў тады ў раёне Варшаўскага вакзала). Мы пачулі спярша, што зепіткі страляюць асабліва заўзята і ўзмоцнена. А зірнуўшы на неба, я ўбачыў незвычайную рэч: ішлі не асобныя самалёты, што дзесьці высока ляцяць маленькімі кропачкамі і іх пават разгледзець нельга. He, рухаецца ў пэўным яўна разлічапым, складаным парадку вялікая маса самалётаў. Пастроены яны так, каб іх рух здаваўся грозным. I ён сапраўды быў грозны. Вакол іх ірвуцца спарады, відаць выбухі зенітпай артылерыі. А япы рухаюцца роўна: не пятляюць, не робяць розных складаных фігур, як рабілі самалёты ў жніўні. I нават калі які-небудзь з іх валіўся ў клубах дыму і ішоў упіз, астатнія працягвалі свой рух. Было яспа відаць, што гэта не выпадковы налёт, а гэта масавы налёт. Прайшла адна хваля, прайшла другая хваля, трэцяя хваля. Нешта адбываецца, гэта было пэўпа. Раптам, паглядзеўшы ў паўднёвым напрамку, я ўбачыў вялікае воблака дыму, якое расло. Падобнае відовішча было ўпершыню. Воблака разрасталася ўсё вышэй і вышэй, дасягаючы дзесяткаў, сотняў метраў. Стала зразумела: гэта вынікі з’яўлепня варожай авіяцыі. I нам усё гэта пасля дорага абышлося.
Тады мы яшчэ пра голад пе ведалі, пе думалі зусім. Забеспячэпне па картках было добрае: хлеба давалі столь-
кі, што з’есці яго было зусім немагчыма (шэсцьсот ці восемсот грамаў — хто з леніпградцаў еў столькі хлеба за адзіп дзепь?). Так што гэты бок заставаўся без увагі. Лле, забягаючы наперад, скажу, што якраз паражэнне і, увогуло, знішчэпне гэтага склада — япо каштавала жыцця шматлікім жыхарам».
Удакладніць гэтыя факты, ацапіць іх выпікі — справа гісторыкаў. Мы вывучалі пе гістарычпыя дакументы, мы ўслухоўваліся ў расказы жывых людзей. Паміж памі і мінулым была жывая чалавечая памяць, хісткі мост, падточапы часам. У адных іхпяе мінулае захавалася ў галаве, у другіх яно змясцілася вычытаным з кніг, бачаным у фільмах, і яны самі пе заўважылі, як яно адбылося. Змясціліся даты. Першая бамбёжка Ленінграда была 6 верасня 1941 года; праз дзепь, 8 вераспя, адбыўся другі палёт, падчас якога разбамбілі Бадаеўскія склады. Дзве гэтыя даты ў шмат каго зліліся ў адну, і атрымалася, што Бадаеўскія склады згарэлі ў першую ж бамбёжку. Гэткіх памылак пямала.
Мы высвятлялі пе гістарычпую памылку, а хутчэй за ўсё стан людзей таго часу. I ў гэтым сэпсе было важна ведаць, што менавіта кожпаму запомпілася з тых гадоў. Што ўрэзалася ў душу, што засталося ад блакадпага жыцця навечна ў душы, у свядомасці, тто з перажытага пастаянпа застасцца з чалавекам.
НАЁМНЫ
ЗАБОЙЦА
Голад быў ужо побач, у горадзе.
Больш жорсткімі сталі прадуктовыя нормы, горад збіраў усё, што можпа было сабраць, захаваць, скарыстаць. ІІайшлі ў ход усякія «замяняльнікі» — па хлебазаводах, у сталоўках.
I кожны сам пачаў аглядвацца, шукаць: што і дзе засталося прыдатпага для яды?
Голад толькі япічэ намацваў горла сваіх ахвяр, але ўсім ужо станавілася трывожна, няўтульна: забойца педзе побач... Вось як расказваюць пра гэты час самі лепіііградцы.
Мастак Івая Андрэевіч К a р а т к о ў:
«— Паступова голад пачаў падціскаць. Што я прыдумаў? Якія меры? Я пачаў абходзіць кватэры ўсіх эвакуіраваяых сяброў. Перш за ўсё пайшоў да Таі Рыгораўны. He памятаю, як патрапіў (побач суседка, здаецца, жыла). Я ўвайшоў, ператрос усе шафы, усякія сухарыкі, пацвілыя, зялёныя, падабраў, яшчэ штосьці такое. Наогул, я вось такі мяшэчак набраў. Быў вельмі задаволены, што атрымаў прыстойную порцыто чагосьці. Яшчэ да некага я пайшоў у кватэру, таксама па ўсіх шафах збіраў усе кавалачкі засохлыя, што засталіся. Пасля мпе адзін мой студэнт прынёс макуху — вось такія «лісты». Прынёс тры лісты. Гэта была грапдыёзная рэч — тры лісты макухі!
— А які тады месяц быў?
— Кастрычпік і лістапад, халады, калі ўжо нічога не стала. Пасля дома знайшоў крыху мукі. Пасля ў мяне аказаўся клей рыбін для грунтоўкі і некалькі бутэлечак алею лыіянога на акне... Нейкім чынам я адчуў, што справы дрэнь. Я не стаў надта налягаць, а ўсё гэта раўнамерна размяркоўваў».
Былы работяік радыё Ніл Мікалаевіч Бяляеў:
«— Што характэрпа было для тых месяцаў, калі пачалася галадоўка? Гэта — адразу скарыстаць усё, іпто можна есці. Што сюды залічвалася? Гэта вось дуранда — макуха сланечнікавая, якую можна было кавалачкамі па рынку набыць. Маленькі кавалачак, плітку макухі можна было за трыццаць рублёў купіць. Цапа трыццаць рублёў чамусьці трымалася на гэтую макуху некалькі месяцаў, пакуль яна не кончылася. Квадратпы дэцыметр шкуры жывёлы, з каровы ці з каня (з яе можна было згатаваць студзіяу), плітка сталярнага клею — гэтыя рэчы на рыпку купляліся, і прыблізна кожная з іх рублёў па трыццаць каштавала. Калі халадзец прыгатаваць з маленькага кавалачка шкуры, ёп пс атрымаецца дастаткова добрым і густым, а калі сюды дадаць сталяріты клей, дык зварыцца, атрымаецца добры, круты. Есці, зразумела, вельмі пспрыемна было, але засмачыш гарчыцаю, перцам, воцатам, які выдаваўся рэгулярна па картках (уласна кажучы, толькі гэта рэгулярна і выдавалася), і сяк-так ясі, і можпа было неяк існаваць. Але ў сорак другім годзе гэтага нічога ўжо нельга было дастаць, ні макухі, ні клею. Гэта ўсё прапала. Так што заставалася, як тым палярным падарожнікам з апавяданняў пра Амупдсепа ці Нансена, пераходзіць па рамяні. Але гэта атрымалася блага. Таму што тады, у тых падарожпікаў, рамяні былі сырамятныя. Г.эта сырамятная
скура, нё выраблепая хімічпа, пе прайпіла, так сказаць, апрацоўку. А рэмень — што? Нічога! Яго вось зрэжаш, пакрышыш, паспрабуеш зварыць, варыш-варыш — ён не разварваецца. А калі і разварыцца, з’ясі гэта ўсё, дык, як кажуць, ніякай радасці ад гэтага няма, нічога няма».
Усё самае, здавалася, неймавернае галодпы спрабаваў «утылізаваць». Асабліва паіўна-бездапаможпую вынаходлівасць праяўлялі хлопцы-рамеспікі. Япы (паводле многіх расказаў) паміралі ледзь пе псршымі: адпы, без родных і блізкіх, што атрымаюць, тое ўсё з’ядуць за адзін раз, праядалі адзенне, абутак.
На думку шмат якіх блакаднікаў, больш стрыманых, залішяяя вынаходлівасць тут пагібельпая. Часта япа забівала чалавека яшчэ рапей, чым завяршаў сваю справу голад. Але, нават ведаючы пра гэта, людзі не маглі ўтрымацца: голад ыо цётка!..
Расказвае Зоя Аляксееўпа Берніковіч, работнік Эрмітажа:
«— Як жа, усё даводзілася есці: і рамяпі я ела, і клей я ела, і пакост: смажыла на ім хлеб. Пасля нам сказалі, што з гарчыцы вельмі смачпыя аладкі. За гарчыцаю якая была чарга!
— ІЙто, хіба з адной толькі гарчыцы?
— Трэба было ўмець гатаваць. Я два пачкі паклала {а ўзяла пятнаццаць пачкаў, думала, запас будзе, можа, жыць буду). Вось трэба яе мачыць сем дзён, зліваць ваду і зноў наліваць, каб гарката ўся выйшла, ну, канечне, я спякла аладкі, два. З’ела адзін і пасля я пачала крычаць як звар’яцелая. У мяне былі такія рэзі! Вельмі багата людзей паўмірала. Усё-такі гэта гарчыца, кажуць, з’ела кішкі. Калі выклікалі да мяне ўрача, ён пытае: «Колькі вы з’елі аладкаў?»— «Толькі адзін».— «Ваша іпчасце, што вы з’елі мала. Ваша шчасце!» Вось так я засталася жывая... Ландрын куплялі, пілі салодкі чай; сахарын часам можна было дастаць. Праўда, вясною, быў ужо агарод. Я была вельмі шчаслівая, што мой агарод ніхто не кратаў. Я ела, ведаеце, якую траву? Лебяду і падбел, можа, ведаеце такую? Як прынясу поўны мех, у мяне была такая вялікая бутля, я туды натрамбую, насалю і з соллю ем».
Пра «бадаеўскую», пра «салодкую», зямлю шмат хто расказвае. Яе прадавалі на рынках нароўні з іншымі прадуктамі. Якасць (і цана) «бадаеўскага» прадукта залежалі
ад таго, які гэта слой зямлі — верхні ці ніжпі. В а л я н ц іпа Сцяпанаўпа Мароз (бібліятэкар) і цяпер памятае смак яо:
«— Пасля яшчэ такая дэталь запомнілася: калі разбамбілі Бадаеўскія склады, мы бегалі туды ці, лепш сказаць, даяляталіся. I вось зямля. У мяне застаўся смак зямлі, значыць, і дагэтуль уражапне, што я ела тлусты тварог. Гэта чорная зямля. Ці, можа, сапраўды япа была алейкавая?