КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
* Баркулабаўскі летапіс.— У кн.: Помнікі старажытпай беларускай пісьменнасці. Мн.: Навука і тэхніка, 1975. с. 145. пра ўмовы жыцця галадаючых мас ва ўсім свеце. Свядома ці несвядома, япы сталі саўдзельнікамі змовы маўчання. Голад як з’ява сацыяльная не быў аб’ектам іхняга вывучэння» *. Сучасная літаратура, дакумепталыіая і мастацкая, пра фашысцкія канцлагеры, пра леніпградскую блакаду, літаратура пра другую сусветную вайну адлюстравала і працягвае адлюстроўваць жорсткую праўду XX стагоддзя: голад, масавы голад увапшоў у арсенал, лічыцца ў арсенале нядаўніх і патэпцыялыіых забойцаў народаў як найважнейшая зброя **. He пісаць сёпня пра гэтую «зброю», забыць — тое ж( самае, што «забыць» пра запасы, склады атампае смерці. Псіхалагічна розніца паміж масавым, «блакадным» голадам і тым, што «ў Гамсуна», прынцыповая. Хоць пісьмепнік і расказвае пра тое, што ён добра ведае, што перажыў сам, але перажыў ён гэта не ва ўмовах масавага голаду. Тут напрошваецца аналогія з журналісцкай памяццю пра салдацкія акопы. Журналіст пабыў на перадавой, перажыў шалёны абстрэл, яго маглі б і забіць, таксама як і салдата. Розніца ў іхніх перажываннях, іхнім успрыняцці перадавой тым не менш агромністая, нават прынцыповая. Журпаліст прыехаў, прыйшоў, ён сядзіць у акопе, але ён ведае, што можа і пайсці адсюль. (Нават калі і не збіраецца пайсці, не ідзе.) Салдат ведае, што ён пайсці сам, па ўласнаму жадапшо, не можа. I ў гэгым розніца — велізарная. Вось такая розніца і паміж «голадам» героя Кнута Гамсуна і «голадам» лепінградцаў-блакаднікаў. Блакадпікам ад голаду, смяртэльнага, пясцерпнага, «пайсці» часцей за ўсё пе было куды: ён быў вакол, па ўсёй прыціснутай да заліва, да возера, прашытай кулямі, снарада.мі прасторы горада, ён блакіраваў чалавека паглуха. * Жазуа дэ Кастра. Геаграфія голаду. Скарочапы пераклад з англійскап. М.: Нностраппая лптература, 1954, с. 31. ** Пра нямецка-фашысцкі варыянт выкарыстання гэтае зброі Жазуа дэ Кастра пісаў: «План аргапізаванага голаду», які ажыццяўляўся трэцяю імперыяю, меў салідную навуковую базу і зусім канкрэтпыя мэты. Гэта была магутпая зброя вайны, што валодала вялікаю разбуральнаю сілаю, якую неабходна было выкарыстаць у самых шырокіх маштабах і з максімальпаю эфектыўпасцю. Менавіта так і рабілі немцы, адкіпуўшы ўсякую сентымепталыіасць і маніпуліруючы харчовымі пастаўкамі ў адпаведнасці з канкрэтнымі мэтамі гэтай разнавідпасці «геапалітыкі голаду», як назваў бы такі план Карл Гаўсгофер і ягоная кліка пямецкіх геапалітыкаў». (Геаграфія голаду, с. 315.) ЗАСЛАІІЫ У ГОРАД Голад і трыста гадоў назад і цяпер — той самы. I мучэнні тыя самыя, і адчуванні. Але да голаду блакады былі асаблівыя адносіны — гэта быў вораг, засланы фашызмам, гэта быў праціўнік, іпто перашкаджаў працаваць, ваяваць, гэта была вайна. Адзін з аўтараў кнігі ваяваў восень і зіму, аж да вясны сорак другога года, пад Пушкінам. Ён сядзеў у акопах, і кожпую ноч ззаду, за спіпою, палалі водбліскі ленінградскіх пажараў, барвовыя іх плямы дзіравілі зорную цемраву. Спераду ўзляталі варожыя ракеты, а ззаду гарэў горад. Удзень сілуэт горада выразна і падрабязна вырысоўваўся на ясным пебе. Шматлікія коміны пе дымілі, і паветра над горадам было чыстае, толькі ў пекалькіх месцах паднімаліся тоўстыя слупы куродыму ад пажарышчаў. У адны і тыя самыя гадзіны пад перадавою праплывалі фашысцкія бамбардзіроўшчыкі, яны ляцелі бамбіць, a пад вечар іх мянялі цяжкія спарады, якія з мяккім шолахам, нябачна, несліся ў горад. У ягоным батальёне былі выпадкі дыстрафіі і галоднай ацёчнасці, таму што салдацкі паёк быў мізэрны, няхай і не такі, як у гараджан, але вельмі бедпы і ўрэзаны. Але вайна з гэтым не лічылася, трэба было стаяць на пасту, хадзіць у разведку, разграбаць акопы ад снегу, цягаць снарады, патроны, чысціць зброю. Апрача ўсяго іпшага, вайна — гэта яшчэ і цяжкая фізічная праца, дзе няма ні выхадных, ні перапынкаў. Немцы не шкадавалі ні мін, ні снарадаў. Нямецкія акопы каля чыгункі былі ад нашых акопаў усяго толькі на адлегласці якіх-небудзь пяцідзесяці метраў. Панатыкаўшы па штыкі булкі, немцы падпімалі іх над брустверам і прапанавалі пераходзіць да іх, япы абяцалі сытае кармленне і спакойнае жыццё ў палоне. Яны даказвалі, што салдаты Ленінградскага фронту асуджаны на гібель і калі пе падохнуць ад голаду, то будуць забітыя. He вельмі лёгка было гэта слухаць. Аднак за ўсю зіму ў батальёне не было выпадку пераходу да немцаў. I хаця ён прайшоў усю гэту доўгую вайну, дзе былі і наступленне, і перамогі, і штурмы, і розпыя фрапты, і ўсё гэта не толькі бачыў, але і пражыў, яму цяжка зразумець, якім чыпам галодныя, прамёрзлыя, зпясіленыя воіны Ле- ніпградскага фронту змаглі абарапіць, адстаяць горад, пратрымацца ў абаропе пад горадам у плыткіх, што прастрэльваюцца, акопах на адкрытых нізіпах, і мала таго — няспынна атакаваць, яасядаць, црасоўвацца на асобных участках паперад, не дазваляючы пямецкаму камандаванню зпяць з-пад Лепінграда дывізіі і перакінуць іх на іпшыя франты. Цяпер, праз столькі гадоў, пезразумелым здаецца і тое, чаму, якім чынам у снежпі, у самы цяжкі час, нашым салдатам стала зразумела, што немцам у Лепіііград не прабіцца, пс прарвацца. Лепіпградцам трэба было хадзіць па завод, працаваць, дзяжурыць на дахах, ратаваць абсталяваппе, дамы, сваіх блізкіх — дзяцей, бацькоў, мужоў, жопак, забяспечваць фроят, даглядаць параненых, тушыць пажары, здабываць паліва, насіць ваду, вазіць прадукты, спарады, будаваць доты, маскіраваць будынкі. Валі Мароз было ў блакаду пятнаццаць гадоў. Бацька яе пайшоў у пароднае апалчэшіе. Старэйшая сястра таксама хацела на фронт, але ёй гэта не ўдалося, яна ўладкавалася ў ваенпы шпіталь. У снежні 1941 года памёр бацька, праз два месяцы сястра, у канцы сакавіка маці. Валя засталася адна. Ёй памаглі ўладкавацца на завод вучпем токара. Япа рабіла дэталі для снарадпых стабілізатараў. Яна працавала, усю блакаду працавала. Трэба зразумець слова «працавала» ў яго тагачасным значэнні. Кожны рух адбываўся запаволена. Павольна падымаліся рукі, павольна варушыліся пальцы. Ніхто пе бегаў, хадзілі павольна, з цяжкасцю падымалі нагу. Сёнпя здароваму, сытаму маладому арганізму немагчыма ўявіць такое бяссілле, такую паходку. «Прыкладна такое адчуванне, што нагу нельга падпяць. Разумееце? Вось такое адчуванне, калі па нейкую прыступку нагу трэба паставіць, а яна ватпая. Вось так ува сне бывае: ты быццам бы гатовы бегчы, а ў цябе ыогі не бягуць. Альбо ты хочаш крычаць — няма голасу. Я памятаю адчуваные, калі трэба было перастаўляць погі (гэта тады, калі мама была яшчэ жывая, калі трэба было выходзіць), калі трэба было на прыступку паставіць, у нейкае імгнепне нага ў цябе не спрацоўвае, яна табе не падпарадкоўваецца, ты можаш упасці. Але пасля ўсё-такі хапіла сіл, неяк падымалася». Каб хоць неяк ацаніць працу лепінградцаў, якія знаходзіліся ў падобпым стапе, каб зразумець, што азначала адрамантаваць гармату, падняцца на гарышча для дзя- журства, што азначала расчысціць завал, для гэтага трэба порш за ўсё зразумець працягласць і сілу блакадпага голаду, працягваць яго не толькі ўшыркі, але і нібыта ў г л ыбіню чалавека. Трэба зразумець, як выяўляецца голад на паводзінах чалавека, якія выпрабавашіі праходзіла і псіхіка, і душа, і вера, прычым не паогул чалавека, а канкрэтнага, гэтага, таму што ў кожнага было сваё, свая схватка з голадам, і працякала яыа па-рознаму. Толькі зразумеўшы голад, уявіўшы сабо яго сілу, вывучыўшы яго маштабы, яго ўздзеяіше, можна адчуць тое, што зроблспа леніпградцамі. Без гэтага пельга зразумець сапраўдпае велічыпі мужнасці абаропцаў горада. Падрабязпасці голаду часам праступаюць у расказах зусім нечакана, з выпадкова вымаўлепых прапізлівых фраз, якія і пе адразу можпа ўсвядоміць. Тамара Аляксапдраўна Халтупеп працавала ў балыііцы для дыстрофікаў, там, калі хворага ў Banny апускалі, успамінае япа, хворы крыкам крычаў: «...голыя косці, ён не можа ні сядзець, ні ляжаць, у яго няма тлушчу». «— Тры жанчыны было і я — дзяўчыпка. Я самай маладою і наймацнейіпаю лічылася сярод іх. Я пібыта нічога сабе была,— пачала свой расказ урач-псіхіятр Мая Япаўпа Бабіч. — А колькі вам тады было? — Мне было тады шаснаццаць гадоў. Я брала іхнія картачкі, хадзіла ў чаргу, каб узяць на ўсіх хлеб, кожпаму асобна. Я лавіла сябе на думцы: хоць бы маленькую даважку далі. Калі давалі, дык я часам ад іх порцый даважачку з’ядала. Пасля прыходзіла, аддавала кожнаму яго порцыю. А гэта крошачка мне быццам бы за працу. Часам стаіш, стаіш — і нічога няма, таму што хлеба не было. Калі я прыносіла хлеб, яны ляжалі на канапах, на ложках у гэтым пакоі. Былі нейкія кажухі, усе ў валёнках, пад ватнымі коўдрамі. Усе ляжалі. Газоўка стаяла. У ёй гарэў нейкі алей, мігцеў. I буржуйка стаяла. Побач з буржуйкаю вядро з вадою, якая да ночы замярзала да дна. А пасля ўставалі і сякеркаю адсякалі кавалачкі лёду, каб згатаваць ваду. Па чарзе ўставалі. Пілі бурду. ...Гэта было на пачатку студзепя. Прыходзіць па кватэру да мяне мой школыіы сябар Толя. Гэта такі паэт быў, лунаў у аблоках, гаварыў аб праблеме «быць ці не быць?». У школе ён быў такім хлопчыкам з узвышанымі запатрабаваннямі. I вось прыходзіць — твар шэра-зялёны такі. Вочы шырока вырачаныя, і кажа: «У цябе не захаваўся твой кот?» А ў нас кот быў. Я кажу: «Ну што ты! А што?» — «А мы хацелі б яго з’есці!» Мама і бабка ў яго ляжалі. I вось ён пайшоў ад мяне. Ён быў такі страшэнны, такі брудны, худы. Пайшоў хістаючыся! А толькі год таму назад было зусім інакш. Збіраліся, пра высокія матэрыі размаўлялі. I раптам — к о т! Я хацела праз тыдзень-другі схадзіць да яго (на другой вуліцы яны жылі). Я адразу не найшла. Самае страшнае было выйсці з дому, неўсвядомлена стараліся ашчаджаць сябе ад такіх карцін. Гэта пеяк інтуітыўпа было. Але я пайшла ўсё-такі ў гэты дом. Вось іду на другі паверх — дзверы не зачыняюцца, заходзь куды хочаш, у любы пакой заходзь, бяры што хочаш. Гэта быў шыкоўны дом — дыхтоўны, прыгожы. Дом аднаго былога мільянера. У мірны час на лесвіцах былі дываны. Ён жыў у пакоі ў камуналыіай кватэры, Я заходжу да яго ў пакой. Цёмна, так нешта недзе мігціць. I яны ўсе трое ляжалі мёртвыя: бабка, маці і ён. У пакоі страшэнная гразюка. Халадэча. Буржуйку паліць, відаць, не было сіл. I ўсе памерлі. Мне было жахліва. Я ў іншыя пакоі не пайшла і вярнулася назад».