Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
— Мяпе пытаюць: блакада, блакада. А што такое па самой справе блакада? Упучка летась пісала і цяпер кажа: у цябе няма доказаў.
Гэта вырвалася ў Т а і с і і Васільеўпы М яшчанкінай (вул. Соф’і Кавалеўскай, 9) з крыўдаю, ужо пад канец яе расказу. Япа спрабавала, і пе раз, дома, сярод сваіх жа дзяцей і ўпукаў расказаць пейкія падрабязпасці пра блакаду — пе верылі. А чым япа магла даказаць?
— Вось я вам кажу і думаю,— а магчыма, і вы пе паворыце?
Мы скрозь і ўсюды сутыкаліся з гэтым ч а к а п п е м педаверу, хваравітым, пасцярожапым пачуццём, якое ўзнікала ў ходзе ўспамінаў; па меры таго як чалавок чуў сябе, ён пасцярожваўся, яго гісторыя згладжвалася, усыхала, падмянялася агульпавядомымі фактамі.
«...— Мая зпаёмая выкладае ў тэхпікуме,— расказаў II і л Мікаласвіч Бяляе ў.— У іх у семд.зесят пятым годзе адбылася сустрэча нейкага старога блакадпіка ленінградца з расказам для студэптаў пра становішча спраў у сорак другім — сорак трэцім годзе. I калі ёп, значыць, расказваў усе гэтыя цяжкія гісторыі, што людзям даводзілася перажываць падчас голаду, дык многія студэпты слухалі вельмі і вольмі, так сказаць, пяўважліва. А пасля ягонага расказу выйшла дзяўчыпа і сказала, піто
япа пе разумее, што ж тут такога: падумаеш, чалавек у дзепь не з’еў гэтыя сто дваццаць пяць ці сто пяцьдзесят грамаў хлеба, дык яна цяпер можа тыдзень не есці хлеба і выдатна сябе адчуваць.
— Прычым без усякае іроніі гэта?
— Невядома... Цяпер жа наогул нібыта лічаць, што хопіць ужо гаварыць цра блакаду».
Тое, што яны сытыя і шчаслівыя — дзяўчыпа, якая пярэчыла блакадніку, і недаверлівая ўнучка,— гэта, безумоўпа, добра. Лле вось што гэтыя маладыя дзяўчаты, здаецца, «маральпыя дыстрофікі» (ленінградскі, ваепных часоў, выраз) — гэта ўжо горш.
Але гэта самае простае — абвінаваціць у перазумпасці, удачлівасці, у бяздушнасці. Альбо адмахнуцца ад іх, прызыаць выключэннем. Варта ўдумацца — пры найлепшых намерах, пры душэўнай і грамадзянскай чуласці хіба лёгка чалавеку, які піколі не перажыў голаду, вось так, з ходу, абстрактна ўявіць сабе, што гэта такое. Што такое доўгі лонінградскі голад і што азначае пры гэтым голадзе кавалачак хлеба ў 125 грамаў, што азначае краёк хлебнае скарынкі... He, патрабаваць гэта ад чалавека, які вырас у сытасці, у цяпле, нельга, яму расказваць трэба цярпліва, пераканаўча, трэба абудзіць ягонае ўяўлеіше. Пераемпасць пакалешіяў пакладвае абавязкі і на тых і па другіх. Новыя пакалепні павіппы даведацца пра расказы людзей, якія ўсё гэта перанеслі і перажылі, пачуць гэтыя расказы.
«Мы стараліся не расказваць, але я думаю часам, што, магчыма, мы няправільна зрабілі, таму што і Тамарын сып і Віктар не разумеюць. А мы заўсёды ўхіляліся ад размовы з імі пра гэта. Можа, і дарэмпа, таму што яны так і не зразумелі. Мішка пеяк сказаў Тамары: «Падумаеш! Вось тата — ён на фронце быў!» (С е з я п е ў с к а я II і н a В ячаславаўна).
Падчас аднаго з запісаў блакаднага расказу ўзнікла размова, якая ўразіла пас. Расказвала жапчына, слухалі яе дачка, зяць, унукі. Такое бывала часта. Канечне, і нам і апавядальніцы лепш было абыходзіцца без пабочных слухачоў, але гэта не заўсёды ўдавалася. I адасобіцца не было куды, апрача таго, цікаўнасць разбірала і родзічаў і суседзяў. Зрэшты, часам рэплікі слухачоў памагалі, іх педавер, іх спагада, ахі, слёзы ўзбуджалі памяць.
Той запіс, пра які ідзе гаворка, быў нялёгкі, расказ быў цяжкі, і верагодна, малодшым усе гэтыя яадрабязнасці пра беды іх сям’і былі невядомыя. Яны хацелі ўсё ведаць і ые хацелі. Самі яны ніколі не сталі б распытваць, але тут слухалі ўважліва, напружана. Першым не вытрымаў зяць. He такі ўжо і малады, не ленінградзец, ён усклікнуў:
— Дзеля чаго, ну дзеля чаго патрэбны былі такія пакуты? Трэба было здаць горад. Пазбегчы ўсяго гэтага. Навошта людзей было губіць?
Так проста, патуральна вырвалася ў яго, са злосцю па недарэчпасць, па дзіўнасць таго, мінулага. Спярша мы яе зусім зразумелі, што ён меў на ўвазе. Яму было гадоў трыццаць пяць, барадаты прыстойны мужчына, здавалася, ён не мог не ведаць. Пасля мы зразумелі, што мог. Гэта зыачыць, магчыма, што ён недзе калісьці чуў, чытаў цра загады гітлераўскага камандавапня, пра планы фюрэра выыішчыць, сналіць, але цяпер усё гэта стала выглядаць настолькі шалёпым, фантастычпым, што ыапэўна страціла рэалыіасць.
Час, мінулыя дзесяцігоддзі непрыкметна спрошчваюць мінулае, мы разглядаем яго быццам бы праз цяперашнія іюрмы права і этыкі.
У заходшій літаратуры мы сустрэліся з разважаннямі ўжо іншымі, дзе не было здзіўлення, не было ні болю, ні шчырасці, а нраглядвала хутчэй самаапраўданне капітулянтаў, помслівая спроба пераніцаваць бяздзейнасць у доблесць... Яны спачувальным тонам пытаюць: хіба патрэбны былі такія мукі бязмерныя, пакуты і ахвяры падобныя? Хіба апраўдаыы яны ваеннымі і іншымі выйгрышамі? Ці ж гэта чалавечна ў адносінах да свайго насельніцтва? ІЗось жа Парыж аб’явілі адкрытым горадам... I другія сталіцы, капітуліраваўшы, уцалелі. А пасля фашызму зламалі хрыбет, ён усё роўпа быў пераможапы — у свой тэрмін...
Матыў гэты, спрэчка такая гучыць прама ці прыхавана ў працах, кпігах, артыкулах некаторых заходніх аўтараў. Як жа гэта цынічна і няўдзячна! Калі б яны сумленна хоць уласную логіку даводзілі да канца: а ці не таму чалавецтва цешыцца сёння прыгажосцю і архітэктурнымі багаццямі, гістарычнымі каштоўнасцямі Нарыжа і ІІрагі, Афін і Буданешта ды і многімі іншымі скарбамі культуры, і ці не таму існуе наша еўрапейская цывілізацыя з яе універсітэтамі, бібліятэкамі, галерэямі, і не ыаступіла бяздоняае ліхалецце «тысячагадовага рэйха», што хтосьці сябе
шкадаваў менш, чым іншыя, хтосьці свае гарады, свае сталіцы і не сталіцы абараняў да апошняга ў смяртэльным баі, ратуючы заўтрашні дзень усіх людзей?.. I Парыж для французаў ды і для чалавецтва выратавапы быў тут — у палымнеючым Сталінградзе, у Ленінградзе, што дзень і поч абстрэльваўся, выратаваны быў пад Масквою... Той самаю мукай і стопкасцю выратаваны быў, пра якія расказваюць ленінградцы.
Калі еўрапейскія сталіцы аб’яўлялі чарговы адкрыты горад, была, заставалася патаемпая падзея: у Гітлера паперадзе яшчэ Савецкі Саюз. I Парыж гэта ведаў. А вось Масква, Леніпград, Сталінград ведалі, што яны, магчыма, апошпяя падзея планеты...
«Фюрэр вырашыў сцерці горад Пецярбург з твару зямлі...— так гучала сакрэтная дырэктыва 1-а 1604/41 пямецкага ваенна-марскога іптаба «Пра будучыню горада Пецярбурга» ад 22 вераспя 1941 года. Далей ішло абгрунтаванне —...Пасля параджэння Савецкае Расіі няма піякага сэнсу ў далейшым іспаванпі гэтага вялікага паселенага пупкта. Фінляндыя дакладна так заявіла пра сваю незацікаўлепасць у далейшым існавапня горада пепасрэдна каля яе новае грапіцы. Прапапавапа шчыльпа блакіраваць горад і шляхам абстрэлу з артылерыі ўсіх калібраў і пяспыпнай бамбёжкі з паветра зраўняць яго з зямлёю. Калі ў выпіку ўтворапага ў горадзе становішча будуць заяўлепы просьбы пра здачу, япы будуць адхілопы... 3 пашага боку пяма зацікаўленасці ў захаванпі хаця б часткі населыііцтва гэтага вялікага горада».
Дакумент гэты надрукавапы ў матэрыялах Нюрнбергскага працэсу (выд. 3-е, М., 1955, т. 1, с. 783).
Гэта ўказанне паўтаралася пе адзіп раз. Так, 7 кастрычпіка 1941 года ў сакрэтнай дырэктыве вярхоўнага камапдавашія ўзброеітых сіл было: «Фюрэр зноў вырашыў, што капітуляцыя Лспіпграда, а пазней — Масквы пе павіпна быць прыпятая пават у тым выпадку, калі б яна была прапанавана праціўпікам...» («Нюрнбергскі працэс», т. 1, с. 784).
Кейтэль указвае камандуючаму групаю армій «Цэнтр»: «Ленінград неабходна хутка адрэзаць і ўзяць зморам».
Масква і Ленінград асуджаліся на поўпае вынішчэнне — разам з жыхарамі. 3 гэтага і павінна было пачацца шырока тое, што Гітлер меў па ўвазе: «Разграміць рускіх як парод». Гэта зпачыць, выпішчыць як біялагічпае, геаграфічнае, гістарычнае паняцце.
Але подзвіг леніпградцаў выкліканы пе пагрозаю вынішчэння... Тады, у блакадпыя глухія дні, у спежных сумётах Падмаскоўя пра яе толькі здагадваліся, яе ўяўлялі. Дакументамі япа, гэтая пагроза, пацвердзілася куды пазней. He, тут было іншае: простае і няўхільнае жаданпе абараніць свой лад жыцця. Мы не рабы, рабы пе мы, мы павіпны былі схапіцца з фашызмам, стаць на ягопым шляху, адстаяць свабоду, годнасць людзей.
Вось у чым апраўданне і сэнс подзвігу Ленінграда, вось чаму ленінградцы і ўсе пашы людзі ратавалі сябе і чалавецтва, ад якіх ахвяр і мучэнняў, дзеля чаго ішлі на лгобыя злыбеды, пакуты, пават і пе падумаўшы пра «адкрытыя» гарады.
Нехта павінея быў...
Каб ацаніць гэта, трэба адчуць меру выпрабавапняў, што выпалі пашаму пароду.
«Неяк мпе задалі такое пытаіше,— піша А л яксапдра Фёдараўпа Сакалов а,— чаму ў вас столькі медалёў, у тым ліку і «За перамогу пад Германіяй»? Вы ж не былі на фропце? Праўда, не былі, а бачылі і перанеслі пе менш, чым па фропце: ведаю на смак кожяую травінку, смак торфу, вайсковых рамянёў, што заставаліся ў мяпе ад фінскае вайны...»
He, гэта не звычайная схільпасць старэйшых падкрэсліць перавагі свае і свайго часу над людзьмі і часамі цяперашнімі. Да пары да часу шмат каму з іх паогул не хацелася ні ўспаміпаць, ні расказваць. Нават здавалася гэта непатрэбнай жорсткасцю.
Адкладвалі на далей, па пасля, калі прыйдзе час...
Мы отомстнм за все, о чсм молчалн, за всо, что скрылы от Болыпой землн,—
гучалі па радыё вершы Вольгі Бергольц у студзені 1943 года.
Але калі ўчора, можа, і варта было ашчаджаць параненыя вайною душы суайчынпікаў, дык сёппя новым пакаленням, напэўна, якраз і патрэбна як можпа паўней, падрабязней даведацца, адчуць тое, што было да іх. Патрэбна ж ім ведаць, чым усё аплачана, трэба ведаць не толькі пра тых, хто ваяваў, але і пра тых, хто змог выстаяць, пра гэтых людзей, што пе мелі зброі, што маглі толькі стойка-
сцю сваёй пешта сказаць свету. Трэба ведаць, якою бывае вайпа, якое гэта шчасце — мір...
«Вельмі радыя, што так цяпер добра жывём, сытыя і адзетыя ўсе, дзетак прымушаем больш есці і ўсё црыгадваем, як Ларыса ў сем раніцы ў голад прачьшалася і прасіла хлеба ўчарашшіга! Кажам:
— Ларыска, няма хлеба.
— Ну, тады дайце заўтрашняга!»
Гэта з пісьма В е р ы 1 в а ц а ў п ы П а ў л а в а й (горад Тоспа, вул. Баярава, 52).
КНІГІ ОНЛАЙН
