Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
Жанчыны, якія сядзелі перад намі, ніяк не звязваліся нашымі ўяўленнямі, не аб’ядноўваліся з тымі, што на фатаграфіі.
Блакаднікі ўкрапаны ў масу ленінградцаў.
Гэту жанчыну, Вераніку Аляксандраўну, шмат хто, магчыма, нават бачыў, калі прыходзіў на Мойку ў Акадэмічную капэлу. Старая жанчына з вельмі «хатнім», добрым тварам правярае білеты, прапаноўвае праграмкі. Здаецца, што яна вам асабіста ўдзячна за тое, што прыйшлі. Можа, яшчэ і таму, што вы, не ведаючы таго, прыйшлі паслухаць і яе дачку Лору Міхайлаўпу, якая спявае ў хоры. А жывуць яны вось тут, на Мойцы, ледзь не каля месца сваёй працы.
У іх пепрасторнай кватэры мы доўга разглядалі славутую фатаграфію. Ад яе і пачаўся расказ — спачатку маці, пасля і дачкі.
«...— Вы не бачылі людзей, якія падалі ад голаду; вы не бачылі, як яны паміралі; вы не бачылі кучы цел, што ляжалі ў нашых пральнях, у нашых падвалах, у нашых дварах. Вы не бачылі галодных дзяцей, і ў мяне было іх трое. Старэйшай, Лоры, было трынаццаць гадоў, і яна ляжала ў галодным паралічы, дыстрафія была жахлівая. Як бачыце па фатаграфіі, гэта не трынаццацігадовая дзяўчынка, хутчэй бабка.
— Вераніка Аляксапдраўна, вось гэтая злева — Лора?
— Так... Мне было трыццаць чатыры гады, калі я страціла мужа на фропце. А калі нас пасля эвакуіравалі разам з маімі дзецьмі ў Сібір, там вырашылі, што прыехалі дзве сястры — настолькі япа была страшная, старая і наогул жахлівая. А ногі? Гэта былі не ногі, а костачкі, абцягнутыя скураю. Я часам і цяпер яшчэ гляджу на свае ногі: у мяпе пад каленямі выступаюць нейкія карычнева-зялёныя плямы. Гэта пад скураю, верагодна, рэшткі цынготнай хваробы. Цыпга ў нас ва ўсіх была страшэнная, таму што самі разумееце, што сто дваццаць пяць грамаў хлеба, якія мы мелі ў снежяі месяцы, гэта быў не хлеб. Каб вы толькі бачылі гэты кавалак хлеба! У музеі ён ужо высах і ляжыць як штосьці наўмыспа зробленае. А вось тады яго бралі ў руку, з яго цякла вада, і ён быў як гліна. I вось такі хлеб — дзецям... У мяне, праўда, дзеці не былі прывучаныя прасіць, але ж вочы прасілі. Бачыце гэтыя вочы? Проста, ведаеце, гэта не перадаць... Гасціны двор гарэў больш за тыдзень, і яго заліць не было чым, таму што водаправод быў сапсаваны, вады не было, людзей здаровых не было, рук не было, у людзей проста ўжо не было сіл. I ўсё-такі з канца ў канец брылі людзі, штосьці такое рабілі, працавалі. Я не працавала, таму што, калі я хацела ісці працаваць, мяне пе ўзялі, бо ў мяне было маленькае дзіця. I мяне пастараліся пры першай магчымасці вывезці з Лепіпграда: чакалі яшчэ страшнейшых часоў. He ведалі, што ўсё пойдзе так добра, пачнецца прарыў і пойдуць нашы войскі, пойдзе ўсё вельмі добра. Йас вывезлі ў ліпепі месяцы сорак другога года.
— А трэцяя — ваша малодшая?
— Малодшая. Як бачыце, яна спрабуе падскочыць, хоць яе калена вось такое было: яно было ўсё распухлае, палітае вадою. Ёй чатыры гады. Што вы хочаце? Сонейка грэе, яна з мамай ідзе, мама абяцае: вось і пагуляем, прыйдзем дамоў, сходзім у сталоўку, возьмем па картачках абед, прыйдзем дамоў і будзем есці. А слова ж «есці» —
гэта было, ведаеце, магічнае слова ў той час. А дома яна, бывала, садзілася на крэсла, брала ў рукі такі вось кашалёк, ірвала паперкі — гэта быў пастаянны яе занятак — і чакала абеду. Жывоцік у яе быў, як ува ўсіх дзяцей тады, апухлы і ацёклы. Пасля, калі мы паядзім, яяа зноў садзіцца на сваё крэсла, бярэ гэтыя паперкі і зноў ірве, папаўняе кашалёк.
— Мабыць, яны ёй здаваліся картачкамі?
— Пэўна, яна паперкі рвала нібыта як талончыкі на хлеб. Яна займалася знішчэннем дробных папяровых шматкоў. Цяпер яна дарослы чалавек, у яе двое дзяцей.
— Як яе зваць?
— Яе зваць Даларэс. Яна нарадзілася ў трыццаць сёмым годзе. У мяне муж быў ваенны. Жылі мы тады ў ваенным гарадку. У той час вельмі мпогія нашы ваенныя, якія былі ў Іспаніі, вярнуліся. Мужу спадабалася гэта іспанскае імя, і ён даў яго дзяўчынцы.
— А дзе загінуў ваш муж?
— Муж загінуў у сорак другім годзе ў час пераправы цераз Ладагу. Ён быў чалавекам мірнай прафесіі. Ён музыкант, быў цывільным дырыжорам аматарскіх аркестраў. Пасля пайшоў на вайсковую службу і стаў ваенным дырыжорам. I медыкам. Атрымаў таксама і медычную падрыхтоўку. А сярэднюю дачку Бертаю завуць, яна таксама жывая. Усе яны ў мяне жывыя, уся тройка.
— Вам давалі картачкі ўтрыманскія?
— Утрыманскія, паколькі я не працавала. Я была ў санітарнай брыгадзе ў нашым доме. Але калі ўрач дазнаўся, што ў мяне трое дзяцей, мяне вызвалілі. А так я хадзіла займацца на медыцынскія курсы, ну, першая дапамога: упаў паранены, якімсьці там асколкам падбіла, трэба ўцягнуць у дом, у санкуток, перавязаць. Тады ўсе ленінградцы займаліся гэтым.
— Дзе вы жылі?
— Жылі на Грамадзянскай вуліцы, у Кастрычніцкім раёне, дом дзевятнаццаць. Цяпер наш дом — Мойка, дваццаць, кватэра семнаццаць. Дачка мая працуе ўжо дваццаць гадоў, тут, у Капэле.
— I вы таксама?
— Я працую таксама ў Капэле, з шэсцьдзесят восьмага года, білецёрам. У нас на Грамадзяпскай быў дваццаціметровы пакой і такая сям’я — вось дачцэ і далі гэту кватэру.
— Вось тут на фатаграфіі — куды вы ішлі тады?
— Наколькі я памятаю, гэта Неўскі праспект. У нас маршрут быў такі: мы выходзілі з дому, ішлі па Маёрава, па Герцэпа, рабілі круг сюды, да ДЛГ *. Я іх вадзіла, каб адцягнуць ад думкі, што трэба есці. Мы проста гулялі. Лора толькі што паднялася. Урач сказаў, што яе трэба болып трэніраваць у хадзе: у яе цалкам быў адняты левы бок. Бачыце, яна ідзе з кійком. I ўрач казаў, што няхай яна як можна болып ходзіць. Так што мы рабілі вельмі вялікія кругі. Нават часам заходзілі ў кіно, глядзелі, каб неяк адцягнуць свае думкі ад яды.
— Кінатэатры працавалі?
— Працавалі ўжо. Мы аднаго разу ў кінатэатры «Маладзёжны» глядзелі кінакарціну «Свіпарка і пастух», і была трывога. Сеанс спынілі, залу зацямнілі, і мы крыху пасядзелі там. Зімою, вядома, было цяжэй, таму што, самі разумееце, вады не было, водаправод парушаны. Значыць, людзі ішлі з чайнікамі, каструлькамі, з санкамі — хто як мог. I вось у гэтых люках (былі люкі адчынены з чыстай вадою) бралі ваду. А пасля ў пас, у доме, далі ваду ў пральпю, і мы ў гэту пральню хадзілі ланцужком, таму што там ляжалі кучы нябожчыкаў, якіх вывозілі машыны. Падбіралі па вуліцы нябожчыкаў, складвалі ў пральні (пасля машына прыязджала і забірала). I там жа вада была, у пральні. Так што мы ішлі рука за руку. Хто баяўся, той не глядзеў у той бок.
— А ланцужком ішлі таму, што баяліся?
— Па-першае, таму што баяліся, а пасля таму, што не было святла. Першы пясе лучыну, як у вёсцы, і апошні нясе лучыну, а астатнія ўсе ідуць і трымаюць у руках хто чайнічак, хто збанок. Трэба ж умыцца, трзба ж папіць, трэба і згатаваць.
— Згаворваліся?
— Згаворваліся з суседзямі па лесвіцы, па пляцоўцы і ішлі. Калі вось я магла ўзяць каго-небудзь з дзяцей, давала чайнік альбо збанок, каб ішлі разам.
— Вернемся да фатаграфіі. Вы гулялі па праспекце Маёрава, а пасля?
— Пасля ішлі па Герцэна да Неўскага, вось тут, каля кіно «Барыкада», выходзілі на Неўскі. Тут было адчынена мноства магазіпчыкаў з канцылярскімі прыладамі, з кнігамі.
— Гэта люты — сакавік сорак другога года?
* ДЛГ — Дом лепінградскага гапдлю, упівермаг.
— Гэта хутчэй за ўсё — май, перад нашым ад’ездам. Вывозілі нас у ліпені (у мяне дзесьці нават эвакалісток ёсць). Мяне тады ў ваенкамат запрасілі як жонку ваенпаслужачага, таму што ў мяне ў маі спынілася выплата па атэстату. Тут я пачала жыць на тую дапамогу невялікую, што мне ваенкамат даваў на дзяцей, паколькі іх было трое.
— Лора Міхайлаўна, а вы памятаеце вось гэты дзень? Як вы тут ідзяце з мамаю, з сястрычкаю?
He.
— А іншыя прагулкі, падобныя да гэтай, памятаеце? Колькі вам тады было гадоў?
— Мы з мамаю, здавалася, былі тады аднолькавага ўзросту. А мпе не было і трынаццаці гадоў.
— Вы памятаеце свой стан хваробы, голаду? Як вы памятаеце свае дванаццаць-трынаццаць гадоў?
— Па-мойму, самае страшнае — гэта калі чалавек увесь. час хоча есці, а есці яму зусім пяма чаго. А другое, калі ні рукі, ні ногі не дзейнічаіоць, і не ведаеш, ці будзеш ты жыць і рухацца наогул. Урач прыходзіла штодня і глядзела, але я разумела, што яна толькі правярала, жывая я ці нежывая.
— А памагчы не было чым?
— Чым урач магла памагчы? Яна выпісала «шроты», пу, макуху, жамерыпы, якія былі ў нас у дзіцячай бальпіцы, «шротавае малако». Але гэта ўсё, канечне, было неядомае. У яе было дзве такіх хворых, як я, значыць, я і яшчэ адна дзяўчыпка.
— Гэта быў галодны параліч?
— Параліч як вынік дыстрафіі. Адпаго разу яна прыйшла і сказала, што мая «напарніца» памерла.
— Яна гэта вам сказала?
— He, яна сказала маме, але ў мяне слых добры, і я чула, што яна сказала за дзвярамі ў калідоры. Нібыта тое, што і са мною павінна паўтарыцца. I калі на другі дзень яна прыйшла і ўбачыла, што я жывая, яна нават здзівілася. А пасля я сустрэла гэту дакторку. Гэта пасля вайны, напэўна, у пяцьдзесят трэцім годзе было. Мы ішлі, у мяне дзіця ўжо было, малепькае. Япа пытае маму: «Як вы жывяце? Як ваша сям’я, муж? Лора, канечне, памерла?». Я кажу: «Доктар! Я жывая, у мяне нават дзіця на руках». Яна апямела, яна не ведала, што сказаць. Карацей, гэта наогул цуд з цудаў атрымаўся.
— I што ж вас выратавала? Мама?
— Мама, канечне, з татам, пакуль ён быў. I вельмі хацелася жыць. Вы нават не ўяўляеце! Я нават здзіўляюся,, што ў дзяцей майго ўзросту была такая вялікая сіла волі. Вельмі хацелася жыць.
— А якою была малодшая сястрычка, вы памятаеце?
— Ну як жа! Я памятаю, у яе такі стан быў, што яна сядзела і стрыгла паперу. У яе мазалі на руках былі ад гэтага. Гэта, думаю, такі псіхічны стан быў у дзіцяці. Маленькая, чатыры годзікі. Ёй есці ўвесь час хацелася, разумееце? Калі дзіця есці хоча, яно просіць. А яна не прасіла, таму што разумела, што няма адкуль узяць. Яна сядзела і стрыгла і рвала паперкі, значыць, магла нават звар’яцець.
— Стрыгла да мазалёў?
— Так, у яе пальцы былі ў мазалях. Калі мама забірала ў яе нажніцы, яна знаходзіла новую паперку і моўчкі пачынала яе рваць».
Пазней мы сустракалі падобнае і ў іншых апавяданнях пра блакадных галадаючых дзяцей. Хлопчыкі і дзяўчынкі рвалі, стрыглі паперкі, сядзелі, пакалыхваючыся з боку на бок, нешта калупалі бясконца, метадычна, стараючыся неяк заглушыць пачуццё голаду, ад якога можна звар’яцець.
КНІГІ ОНЛАЙН
