КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
— А брат? — На фронце быў, вяряуўся. Праўда, раненне перанёс цяжкае, але нічога. I цяпер ён жывы... «Ты мне хоць скарыначку хлеба прынесла?» — ён пытае. Такі худзенькі, адны костачкі. I ў гэтай белай кашульцы, ну проста як смерць якая! А ідзеш дамоў, стукаеш (званкі ж не дзейнічалі) і кожны раз думаеш: ну, зараз адчыняць і скажуць, што нехта з сям’і памёр, таму што тады смяротнасць была суцэльнай, пагалоўнай. Насупраць нас, на адной пляцоўцы, жылі артысты з тэатра імя Кірава, Нікольскія. Прыходжу дамоў пасля працы, пад вечар, і раптам гэтага артыста выносяць з кватэры мёртвага. А тады ж ужо труны не рабілі, проста вось так у прасціну загорнуць чалавека і выносяць на мароз... Пасля гэтага, у лютым, а можа, у канцы студзеня райком партыі мяне перавёў у камісію па эвакуацыі насельніцтва. Была тэхпічным сакратаром. Выдавала дакументы, выпісвала накіраванні на той бок «Дарогі жыцця», цераз Ладажскае возера пераехаць. — У Кабону? — Туды. I выдавала ім карткі альбо такія талоны на прадукты. Каб яны адразу ж, на беразе Ладажскага возера атрымалі ўжо харчы... Былі мы там жа, у Кіраўскім райсавеце, але ў другім кабінеце, пакой дзвесце шзсцьдзесят. Там ужо стаяла печачка, у якой мы крышку прапальвалі. Але дроў не было, дык мы мэблю палілі, што заставалася там, крэслы старыя, лішнія пісьмовыя сталы, шафы, ламалі мэблю, якая была малапрыгоднаю. А пасля мы дровы здабывалі самі: хадзілі ламаць драўляныя хаты. У садзе «Дзевятага студзеня», побач, памятаю, я ламала. Для ацяплення райсавета і наогул для населыііцтва раёна, каб крышку людзі ў цяпле былі. — А жыхароў драўляных дамоў перасялілі ці яны былі ўжо пустымі? — Так. Нікога не было. Мужчыны пайшлі на фронт, а жанчыны — хто памёр з холаду ці голаду, некаторыя адпраўлены на Вялікую зямлю. Некаторыя былі пераведзены ў каменныя дамы, болып цёплыя. I вось калі я працавала ў камісіі па эвакуацыі, не магу забыць выпадак, калі да мяне прыйшоў адзін знаёмы мужчына. Ён быў блізкім прыяцелем майго першага мужа. Памятаю, калі яны скончылі караблебудаўнічы інстытут і разам працавалі на Адміралцейскім заводзе, яны вельмі любілі добра апранацца. Там яны зараблялі вялікія грошы і апраналіся хораша, як адзін, так і другі. I раптам гэты майго мужа сябар прыходзіць да мяне брудны, страшпы, я яго спачатку і не пазнала. Ён прыйшоў узяць дакументы па эвакуацыю на сябе і яа сваю маці. Маці старэнькая, кажа, памірае з roflafly. А тады было ўказанне, каб наогул усіх старых вывезці з Ленінграда, таму што няма чым карміць. Вось старых і дзяцей у першую чаргу і вывозілі. Я не ведаю, з якой пагоды ён не быў у арміі, можа, па стану здароўя. Але прыйшоў страшны, увесь у куродыме, запэцканы твар, у такой жаночай хустцы, нейкая касынка суконная паверх паліто была павязапа, і вось так каўнер пастаўлены, і твар ледзь-ледзь відаць. Калі я пачала яму выпісваць дакументы, паглядзела і думаю: божа ж мой, дык гэта ж добра знаёмы чалавек, сябар майго мужа, малады, толькі што скончыў інстытут. Яму было гадоў дваццаць сем, напэўна, а выглядаў як стары-стары чалавек. Я выпісала дакумеыты па яго і ягоную маці. Ён кажа: «Я спачатку павязу маці да Фінляндскага вакзала на санках, а потым яяа мяпе таксама, можа, трошкі падвязе». Ён быў таксама вельмі знясілены голадам. Мяняючы адзін аднаго, людзі давозілі сябе да Фіпляндскага вакзала, там іх везлі далей цераз Ладажскае возера, па «Дарозе жыцця». I вось памятаю — я ўжо пасля даведалася,— што ён нават не даехаў да Ладажскага возера, ёп па дарозе памёр, і ён, і яго маці памерлі ад голаду і холаду». Пра тое, як паміралі побач самыя блізкія людзі, нам расказвалі мала — ці таму, што памятаюць як скрозь імглу, ці расказваць надта балюча. Затое шмат аб тым, як хавалі. Жорсткая праўда абставіп, умоў, бязлітасная праўда пачуццяў (і галоднай непрытомпасці) мучыць і дагэтуль блакадніка. Але было тое, што было... «Калі ён ляжаў, я думала толькі пра адно (мне пе шкада яго было): «Калі ён памрэ, як я яго буду хаваць?» Усе хавалі неяк за хлеб, а ў мяне хлеба няма. I калі я выходзіла і бачыла гэтых нябожчыкаў, якіх везлі, я думала, што мне ж, па-першае, не абшыць яго вось так, на саначкі не пакласці. Але мне самым страшным было — пахаванне, а тое, што ён памрэ,— я пра гэта не думала...» (Р о г а в a Hi н а Васільеўна, пастаўніца, вул. Братоў Васільевых, 19). Выканаць перад памерлым апошні абавязак у тых умовах было нялёгка. Шмат каму гэта не пад сілу. I не па сродках, калі ўласных сіл не хапала. Пахаванні былі праблемаю. Расказы пра пахаванні часам пакутлівейшыя, чым расказы пра смерць. Але тут адно неаддзельнае ад другога. Усе сілы любові, гора страты блізкага чалавека — усё цянер ішло ў імкненне хаця б пахаваць, раз ужо яельга было выратаваць. Людзі заставаліся людзьмі. Кірэева Ірына Аляксееўна ўспамінае, як хавала яна сваю няню на Волкавых могілках: «— Згадваю, як, разбіваючы гэту мёрзлую зямлю ламамі, два байцы доўга-доўга не маглі праламаць, таму што там аказаўся цэментны склеп. Нарэшце яны сяк-так ушчамілі туды труну. I вось слёзная просьба нейкай жанчыны: умольвала нас пакласці ў гэтую ж магілу і яе дачку. Яна прывезла яе. Літаральна здымаючы з сябе ўсё, што было на ёй, яна прасіла, каб вось туды пахавалі і яе дачку. Сама яна ледзь трымалася на нагах». Людміла Аляксееўпа Мандрыкіна, гісторык, супрацоўнік Цэптральнага дзяржаўпага ваенна-гістарычнага архіва, расказвае: «— А пасля наступіла тое, што ва ўсіх,— галодны лістапад, галодны снежань. Гэта сорак першы год. Тут пачаліся вельмі вялікія страты. Тут памёр Аляксей Аляксеевіч Шылаў. Гэта быў адзін з заснавальнікаў архіўнай справы ў CGGP. — Як ён памёр? — Як памёр? Захварэў, знясілеў. Мы ж усе атрымлівалі другую катэгорыю — карткі служачым. Аляксею Аляксеевічу ў той час было шесцьдзесят гадоў. Жыў ён, як і ўсе мы, на казарменным становішчы. Ён працаваў у гістарычным архіве (гэта адна сістэма), жыў у падвале. I вось ён проста заснуў, як засыналі амаль усе, што паміралі ад галоднае дыстрафіі. Праз некаторы час мы паклалі яго на саначкі і, паколькі не было ніякай магчымасці хаваць на могілках, завезлі яго ў такое агароджанае штыкетнікам месца, дзе Новая Галандыя. Ведаеце? Туды прывозілі памерлых на санках, з трунамі, без трун — у якім хочаш выглядзе. Гэта было афіцыйнае месца. Тут сядзелі, дзяжурылі два-тры чалавекі. I пасля машынамі вывозілі гэтыя трупы. — А каля Спаса-на-крыві як хавалі? — А каля Спаса-на-крыві было зусім інакш. Сюды проста прывозілі мёртвых, Таксама шмат каго каля аптэк саджалі — паўмёртвага чалавека ці зусім мёртвага. — Каля аптэк? Чаму менавіта каля аптэк? — Я думаю таму, што раней тут усё-такі заўсёды аказвалася медыцынская дапамога. Каля бальніц таксама саджалі. He было сіл, не было магчымасці давезці кудынебудзь яшчэ. Мы вось так Аляксея Аляксеевіча адвезлі. А дзе ён пахаваны? Мяне шмат разоў пыталі леніяградскія вучопыя: «Дзе пахаваны Шылаў?» He ведаю... А пасля памёр Міхаіл Ільіч Ахуп. Гэта быў вельмі вялікі ваенны бібліёграф. Мы яавезлі яго па Смаленскія могілкі, але давезці ўжо не маглі. Так і пакінулі труну ў снезе па паўдарозе. Гэта студзень. А другога сакавіка памерла мама. Гэта маё асабістае, але я вам хачу расказаць, што атрымалася. Калі памерла мама, у мяне быў нейкі ідэфікс. Мама памерла другога сакавіка. А картку ёй далі напярэдадіп. Картачка была ўтрымальніцкая. Мама таксама заснула. Мама мая жыла вельмі блізка ад Ваеннага архіва; на вуліцы Герцэпа, дом адзін, я працавала, а на Герцэна, адзінаццаць, жыла мама. — Вы тут жылі? У гэтым доме? — Але, я прыходзіла часта да мамы. Мы зрабілі жалезную печачку. Калі я выжыла, дык, канечне, дзякуючы маме, таму што гэта яна хлеб дзяліла. Яе і мой хлеб яна дзяліла на тры часткі, падсушвала на печачцы, залівала варам, і тры разы ў дзень мы гэта елі, калі гэта можна так пазваць. А другога сакавіка мама аслабела, і калі я прыйшла, яна памерла. Яна пры мне памерла. Я хацела пахаваць маму на Волкавых могілках, дзе пахавапа была мая сястрычка. Я пайшла на могілкі. Горад быў зусім пустэльны. Гэта цяжка сказаць нават, які быў горад. Чамусьці нам заўсёды здавалася, што гэта на дне мора, таму што ён быў увесь у суцэльным інеі. Усе правады былі ў шэрані, тоўстыя, вось такія, як калі ў халадзілыііку намярзае. Такі быў кожны провад. Трамваі стаялі мёртвыя, застылыя. Гэта было застылае царства нейкага марскога цара. I нехта прыйшоў з зямлі і вось ходзіць! Прыйшла я на Волкавыя могілкі. I сустрэла жанчыну, якая выглядала добра. Япа спытала: «Вам...» — He, яна сказала: «Табе трэба пахаваць каго-небудзь?» — «Трэба».— «Я магу табе гэта зрабіць. Але не задарма»,— «Добра»,— сказала я. «Тады паслязаўтра ў чатыры гадзіны ты прыйдзеш. Дзе мне капаць магілу?» Я кажу: «Я б хацела побач с сястрою». Мы пайшлі. Яна паглядзела і сказала: «Вось тут побач і выкапаю магілу». Мпе дапамаглі з работы, зрабілі труну, мы ўзялі санкі і паехалі па Неўскім. Гэта было сёмага сакавіка, там снегу мала ўжо было. Мы павезлі гэтыя санкі. Каля Ліцейнага быў такі абстрэл! Міліцыянер крычаў: «Што? Я за вас буду адказваць?! Бяжыце пад браму!» А рабочы і наша прыбіральшчыца сказалі, што нікуды не пойдуць. I я кажу: я таксама. Мы селі на труну і пачакалі, пакуль скончыцца абстрэл. Пайшлі далей. Доўга мы ішлі — гадзіны дзве, напэўпа. Калі мы прыйшлі туды, магіла была выкапана толькі вось на столькі, таму што была зямля такая, што яе было сапраўды немагчыма капаць. Гэта жанчына сказала: «Ну, пачакай, я буду капаць». Mae сябры паглядзелі і сказалі: «Мы пойдзем, Людміла Аляксееўна». А быў такі вечар, такі захад, усё палала. На могілках усё відно. Я кажу: «Вы ідзіце, а я застануся». Ну, яны заплакалі, і я заплакала. I япы пайшлі. Я засталася. Я адчуваю, што замярзаю. А яна капае. Яна дужая такая, здаровая была. Яна мне кажа: «Ты ж замярзаеш?» Я кажу: «Замярзаю».— «Я жыву ў гэтым доме царкоўным, вунь там вось. Ты пайдзі туды,— кажа яна мне,— у мяпе адпачні крышку. Потым, праз гадзіну прыходзь. Паглядзім, што будзе далей». Ну, я пайшла туды. 3 гадзіну я пасядзела. — Там было цёпла? — He, там было холадна. Але гэта ўсё-такі не мароз. Я пасядзела. Потым прыходжу — яна нічога не зрабіла, яшчэ, можа, вось на столькі прыбавілася. Тады мы вырашылі: паставім трупу ў спег, зробім вялікі сумёт. Яна сказала: «Ну, ты прыйдзеш праз месяц, у пачатку красавіка, і я табе ўсё зраблю. Праз месяц ужо растапе. Я табе ўсё зраблю». У мяне не было ніякіх пачуццяў. Я кажу: «Добра. Я пайду». Яна на мяне так паглядзела і кажа: «Ты, папэўпа, пе дойдзеш».— «Ну, папэўна, не дайду».— «Дык застанься ў мяпе». А я прынесла ёй бохан хлеба, цукар. Потым яна звяртаецца да мяпе і зусім спакойна мне кажа: «А ты не бойся, я табе нічога не зраблю». Я сказала: «Я пе баюся».— «Ну тады пойдзем».