КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Альбо разбіла снарадам воз з бочкамі, павідла параскідала. Хапаюць, хто ў што збірае! Але зпоў-такі пе гэта дзіва, а зусім іпшае: машыну сыарадам разпссла, хлсб ляжыць, сабралі і ніхто сабо пе ўзяў! «Пачаўся моцны абстрэл... Я сяк-так дапаўзла да булачнай, на рагу ў нас на праспекце Стачак была булачная, цяпер там кафэ. Крык там быў, шум. Усе кінуліся. Хто ляжыць ііа падлозе, хто схаваўся за прылаўкам. Але ніхто нічога пе крануў! Бухапкі хлсба былі — і ніхто пічога» (Я ў г с н і я Сямёнаўна К а зл о ў с к а я, пр. Стачак, 8/2, працавала ў блакаду намеснікам старшыні Кіраўскага райвыканкома). Няпоўяай будзе карціна, калі ўспаміпаць пра адяы расказы і маўчаць пра другія. Вось і пра гэтых выкрадальнікаў хлеба, хлебпых даважкаў. Пра іх расказваюць таксама па-рознаму. 3 аднаго боку, вельмі ўрэзаліся ў памяць такія выпадкі. Дзіва што: жанчына, яо дзсці марылі пра гэты «заўтрашпі» хлеб яшчэ ўчора, упачы бачылі скрозь соп, як ядуць яго,— і раптам чыясьці рука хапае, запіхвае ў рот!.. Запомнілася, хоць самыя лютыя абстрэлы і маглі ўжо вьшасці з памяці. I так гэтага даважка шкада — усе трыццаць гадоў ён у памяці! Нават самім расказчыцам няёмка. Алс яшчэ болын шкада ім тых падлеткаў, мужчын, што зганьбілі так сябс. I тады, у тое імгненпе, таксама іх шкадавалі, хоць і крычалі па іх разам з абурапай чаргою, нават білі. «Са мпою разам жыла мая братавая з дзіцем маленькім, чатырохгадовым, і яе маці старэпькая, пасля яшчэ карткі яе сястры далі мне і прасілі, каб я пайшла атрымаць хлсб. Вось я йайшла ў булачпую. Я атрымала хлеб на ўсю сям’ю. Ну, далі мне такую малеыькую буханачку і невялічкі даважак. Нс всдаю, колькі ў гэтым даважку было, грамаў пяцьдзесят, ці што. І вось толькі я бяру ў прадаўца гэты хлеб, і раптам якісьці хлапчук, галодны, знясілены хлапчук гадоў шаснаццаці-семнаццаці, як выхапіць у мяпе гэту буханку хлеба! Ну і пачаў хутчэй кусаць з голаду — есць, есць, есць яе! Я закрычала: «Ой! Што ж мне рабіць, я ж па ўсю вялікую сям’ю атрымала хлеб, з чым жа я прыйду дамоў?!» Тут жанчыны адразу зачыпілі дзверы булачнай, каб ён не ўцёк, і пачалі яго біць! Што ты, кажуць, зрабіў, ты пакінуў сям’ю без хлеба! А ёп хутчэй глытае, глытае. Астаткі буханкі адабралі ад яго, і ў мяно гэты даважак астаўся. Я стаю і думаю: з чым жа я прыйду дамоў? I ў той жа час і яго так пікада; думаю, гэта ж голад прымусіў яго зрабіць так, іпакш ёп гэтак не зрабіў бы. I так мно яго шкада стала. Я кажу: «Годзе, перастапьце ўжо яго біць». Гэты выпадак мпе запомніўся, думала: трэба ж, каб голад штурхпуў чалавека на такі ўчынак! Гэта ж з-за голаду ёп выхапіў хлеб!» (Ульяпа Цімафееўна Папова). Ga слязамі пяёмкасці, віпы, здзіўлеппя перад тым, піто голад з ёю зрабіў, успамінае Таіса Васільеўпа Мяшчапкіпа пра такі выпадак. Падышла япа да магазіна, і там якраз падобная сцэна: выхапіў хлопец хлеб, упаў і есць, глытае, глытае лежачы... Караючы гпоў, крыўда ў ёй загаварылі, яна таксама пачала яго біць, штурхаць, каб выратаваць чыйсьці хлеб. Раптам яе рука памацала на зямлі кавалак... Але лепш паслухаць яе, яе расказ, пачыпаючы з тых трох дзён у студзепі, калі ў магазінах зусім хлеба пе давалі. He было. Хлебазаводы сталі. «— У гэтыя тры цяжкія дпі я ў адну поч адчула — паміраю. У мяпо доўгая бяскопцая сліна была. Побач ляжала дзяўчыпка, мая дачка. Я адчуваю, што гэтай поччу я, напэўпа, памру. Але паколькі я веруючая (я гэтага пе буду ўтойваць), я стала на калені, ноччу, у цемнаце, і кажу: «Божа мой, пашлі мне, каб я да раніцы дажыла, каб дзіця маё пе ўбачыла мяне мёртваю. Пасля яе возьмуць у дзіцячую ўстапову, а вось каб япа мяпе мёртваю пе ўбачыла». Я пайшла па кухню. Гэта было ў чужой кватэры (мы там жылі, мой дом на вуліцы Камсамола, пяцьдзесят чатыры, разбамбілі). Пайшла па кухпю і — адкуль сілы ўзяліся — адсунула сталы. I за сталом знаходжу (вось перад богам кажу) паперу з-пад сметанковага масла, валяецца там япічэ тры гарошыпы і шалупінне бульбяпае. Я з такою прагпасцю падымаю ўсё гэта: гэта, думаю, пакіпу, згатую заўтра суп. А паперу запіхваю сабе ў рот. I мне здаецца, што з-за гэтае папсры я дажыла. — Толькі папера з-пад масла? А масла пе было? — Толькі папера. 3-за гэтае паперы я дажыла да шасці гадзін раніцы. У шэсць гадзін раніцы мы пабеглі ўсе ла хлеб. Прыходжу я ў булачную і бачу — там б’юцца. Божа мой! Чаго ж гэта яны б’юцца? Кажуць: б’юць хлопца, які ў некага адабраў хлеб. Я, ведаеце, таксама пачынаю яго штурхаць — як жа гэта ты так, мы тры дні не атрымлівалі хлеба! I вы ўяўляеце сабе, не водаю як, але ягоны хлеб трапляе да мяне ў руку, я кладу ў рот — цуд — і зпоў пачыпаю таго хлопца таўчы. А пасля кажу сабе: «Божа! Што ж гэта я раблю? Хлеб жа гэты ў мяне ўжо ў роце?!» Я адышлася і паіішла з булачнай. — I пе атрымалі хлеба? — Я пасля прыйшла па хлеб. Мяе зрабілася сорампа, я апамяталася. Прыйшла дадому і дараваць сабе пе магу. Пасля пайшла і атрымала хлеб. Я атрымала дзвесце пяцьдзесят грамаў, я была рабочая, і дзяўчыпка сто дваццаць пяць». ...Але сапраўдпато трагедыяй была страта картачак. Асабліва калі зпачатку месяца і асабліва калі картачак пазбаўлялася ўся сям’я. Тоіі, хто іх страціў, мог лічыць сябе забойцаю ўсяе сям’і. «Я крыкпула так, што спыніўся трамвай»,— успамінае Г а п п a В і к т a р а ў п a К у з ь м і п а. Рука вярпулася да кішэпі, а там — ні кішэпі, ііі картак... Крык быў такі, што спыпіўся трамвай, падышла пейкая жанчыпа, запрапапавала ехаць з ёю. Япа, пезнаёмая жанчыпа са сталоўкі, і падкарміла чатырпаццацігадовую Аню, яе сястрычку і маці некалькі крытычных дзён нейкімі рэшткамі капусты, пейкімі крошкамі. Ва ўспамінах Кацярыны Паўлаўны Янішэўскай ёсць сцэна, піто, здаецца, увабрала ў сябе ўсю трагедыю згубленых картак і асаблівую маралыіасць першае блакаднае зімы. «Бачыла па праспекцо Эпгельса такое: вязе стары мужчына поўныя сані трупаў, злёгку прыкрытых рагожаю. А ззаду бабулька ледзь супецца: «Пачакай, мілы, пасадзі». Стары спыніўся: «Ну, што, бабка, хіба не бачыш, якую паклажу вязу?» — «Бачу, бачу, вось мне і па дарозе. Учора я згубіла картачку, усё роўна паміраць, дык каб мае не гаравалі са мпою, давязі мяне да могілак, пасяджу на пяяьку, замерзну, а там і закапаюць»... Быў у .мяне ў кішэні кавалачак хлеба грамаў сто пяцьдзесят, я ёй аддала...» Вядома ж, звужваўся круг іптарэсаў, запатрабавашіяў чалавечых. Але тыя патрэбы, што заставаліся, пабывалі значэнне, сілу, былі пе толькі патрэбы ў сжы ды ў цяплс буржуйкі. Але і ў цяпле спагады. Ніколі так не патрэбна была ленінградцу дапамога, падтрымка, і ніколі ягопая падтрымка так пе патрзбна была пекаму іншаму, як у дні, мссяцы, гады блакады. «У кожпага быў свой збавіцель»,— перакапапа сказала пам лопінградка. Кожпаму ён быў неабходпы, і сам ёп быў патрэбпы, як хлеб, вада, цяпло, другому. I пе толькі дапамога фізічпая. Страва духоўпая, калі так мала было проста хлеба, яна не абясцэньвалася, яна значыла болып, чым у «сытыя» часы. «Я думаю, што піколі больш пе будуць людзі слухаць вершы так, як слухалі ў тую зіму всршы ленінградскіх паэтаў галодпыя, апухлыя, ледзь жывыя леніпградцы,— піша Вольга Бергольц у прадмове да зборніка «Гаворыць Ленінград».— Мы ведаем гэта таму, што яііы зпаходзілі ў сабе сілы п і с а ц ь пра гэта ў радыёкамітэт, нават прыходзіць сюды па той ці іпшы верш, які ім запомпіўся; гэта былі самыя розпыя людзі — студэнты, хатнія гаспадыні, вайскоўцы». У блакаднага Ленінграда была свая багіпя Спагады і Надзеі, і япа размаўляла з блакадпікам вершамі. Воршамі Вольгі Бергольц. «А яе вершы часта зусім проста, проста вось так, настолькі яны запаміналіся, пастолькі пеяк рытмічна ўкладваліся ў галаву... Ну, вось ідзеш і так, па хаду, шэпчаш гэтыя яе вершы... «Пусть так стопт всегда зарей покрытый...» Калісьці я ведала гэта на памяць, і пеяк гэта вельмі памагала, калі я лезла на вышку і калі даводзілася стаяць там пад абстрэлам на пашым бібліятэчпым даху» (0 з е р а в а Г а л і п a А л я к с а п д р а ў н а, вул. Сядова, 124). «Пасля па радыё пачалі перадаваць вершы Вольгі Бергольц. Гэта я выдатна памятаю, сапраўды было цудоўна, гэта было пад пастроіі. Гэта вельмі скалапула ад гэтага жывёлыіага думання пра яду!» (Бабіч Мая Янаўна). Здавалася, хлеб, перш за ўсё хлеб, ну яшчэ вада і цяпло! I ўсе гаварылі і думалі, піто ўсе жадашіі засяроджваліся толькі на гэтым, на самым надзённым. Нічога іншага. Дык жа не. У вычарпаным арганізме душа, пакутуючая і прыніжаная голадам, таксама шукала сабе стравы. Жыццё духу працягвалася. Чалавск часам сам сабе здзіўляўся, сваёй успрымальнасці да слова, музыкі, тэатра. Вершы ператварыліся ў патрэбу. Вершы, песні, якія дапамагалі верыць, што не бескарысныя і не марныя яго бязмежныя пакуты. I яшчэ шмат чаго патрэбна, проста пеабходна было ленінградцу. Жывы голас брата па лёсу — асаднага Севастопаля. I ўпэўпенасць, што Масква выстаіць і адкіпе тапкі Гудэрыяпа. I абавязкова — болып, чым нават хлеб, вада, цяпло! — неабходыа была яадзея, святло перамогі ў канцы ледзяпога тунеля... Па гэтым тунелі людзі і рухаліся, заціснуўшы ў сабе ўсё, што магло здавацца лішнім, не галоўным. Але варта чалавеку атрымаць крыху болып цяпла, святла, як пачуцці яго з неймаверпаю вастрынёю пачыналі ўспрымаць простыя радасці: сояца, пеба, колеры. Нічога не было смачнейшага за скавароднікі з бульбяпага шалупіння. Ніколі так ярка не свяціла электрычная лямпачка. Чалавек навучыўся цаніць самае простае і самае галоўнае. Аляксапдра Міхайлаўна Амосава, супрацоўнік Эрмітажа, расказвала, як вясною 1942 года блакаднікі зноў — але нібы ўпершыню ў жыцці! — вырваліся да зеляпіпы, да зямлі-карміцелькі... «Набралі мяхі лебяды, конскага шчаўя (гэтае дзікае шчаўе лічылася далікатэсам), набралі ўсякай травы. I вось у мяпе было такое пачуццё, што хацелася легчы на зямлю і цалаваць яе за тое, што толькі япа, зямля, можа выратаваць чалавека. Нават калі б у цяжкія часы, зімою, была б гэтая трава, дык, можа, такой гібелі, такой колькасці мёртвых, такой смяротнасці не было б. Святло. Сопца. Дзесьці ў пябёсах жаўрук спявае. А тут мы проста гэтае травы наеліся ўволю. Канечне, гэта не харч. Але памятаю гэтае пачуццё вельмі добра: хацелася легчы, распластацца і цалаваць зямлю! Разумееце?! Зямлю, якая дае нам усё — і хлеб, і ўсё літаральна, чым можа іспаваць чалавек».