Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
...У пакоі, у якім жыла Аляксандра Міхайлаўна Арсеньева, не было самага галоўнага — печы!
«Няма печы! Я не ведаю, дзе мне купіць печачку за хлеб? I як хлеб адарваць? У мяне ж служачая картка, a на дзіцячую картку ў сталоўцы нічога не даюць. Дзіцячая картка прападала, а ў сталоўцы на адну служачую харчаваліся з дачкою ўдзвюх. Я ведала, іпто не сёння-заўтра ўпаду. Дзяўчынка яшчэ нічога была. Праўда, яна такая маўклівая была, ціха сядзела і чакала, калі мы пойдзем у сталоўку...»
Знаходзілі часам дзе-небудзь на гарышчах буржуйкі ад першых гадоў рэвалюцыі. Палілі рыззём, старым абут-
кам, паркетам, матрацамі, алс галоўпым палівам сталі драўляныя дамы. Імі ацяпляліся ўстановы, прадпрыемствы. Іх размяркоўвалі арганізавана, праз райвыканкомы.
Мала было знаіісці, купіць, выменяць, здабыць дровы, трэба было пасекчы іх, прынесці. I гэта была праблема.
«Пайшла шукаць якіх-небудзь дроў у падвал, знайшла палена, якое неабходна пасекчы на дробпыя трэскі для буржуйкі, а сілы не аказалася, я падняла сякеру, і яна адразу ж апусцілася на зямлю. Я расплакалася; казала: піто са мною, я пс хворая, здаровая, а сіл у мяпе няма?» (3 дзённіка П а п о в а й Ульяны Цімафееўны, Васільеўскі востраў, 11 лінія, 4G).
Спалі, не распранаючыся. Месяцамі так. Жывыя побач з мёртвымі.
Да Дубровінай Клаўдзіі Пятроўны перайшла жыць суседка («Мне яе вельмі шкада было»). I памерла ў яе кватэры.
«— Вось тут ляжала разам са мною: тут я ляжала, тут — яна ляжала (паказвае, дзе стаялі ложкі).
— I доўга так было?
— Доўга, да вясны.
— Да вясны?
— Да вяспы, і так вось і ляжалі мы. У кватэры ў нас, побач,— дзяўчынка, мужчына і яшчэ жапчына ляжалі мёртвыя...
— А вы ходзіце на працу, вяртаецеся дамоў?
— Так, я дома днём не бываю, дома мне, уласна кажучы, не было чаго... Я там па картцы і ела на рабоце што давалі.
— Ну, а начавалі вы дзе?
— Дома, тут. Начаваць было, канечне, страшна, таму што вось гэта ўсё выбіта, мароз, холад страшэнны. Папершае, я канчаткова пазбавіла сябе дзённага святла: яшчэ пакуль сілы былі, я ўзяла гэтыя два акны пазапхала — адяо коўдраю, другое — старым кілімам, так, каб хоць не дзьмула сюды. Але гэта, уласна кажучы, пазбавіла мяне святла. I я прыстасавалася так: я прыходзіла ў цемры і ведала, што вось тут — у мяне ложак, залазіла ў гэту нару, як я яе называла, клалася і ў такім холадзе аж да раніцы... Але я як рабіла? Некалькі падушак на сябе навальвала. Я, уласна кажучы, зрабіла нару.
— I не распраналіся?
— He! He распраналася наогул.
— Што, і ў валёнках?
— He, гэта я здымала. Вось з ног здымала, паліто здымала, а астатняе не здымала і так да вясны не здымала.
— Да якога часу?
— Я пеяк падлічыла: датуль, пакуль мяне не прызвалі ў МППА ў сакавіку,— вось да сакавіка месяца.
— Гэта значыць, са снежня да сакавіка?
— Так, так, прыкладна так, можа, нават і болып.
— А з суседкаю вы жылі разам у гэтым пакоі?
— He, яна побач жыла, але яна была такая старая пажылая жанчына, зусім ужо пе магла... Хваравітая такая. Дык яна яшчэ мяне папрасіла, каб я хаця б спачатку вады прынесла ды сагрэла б яе. Вось я набыла такую буржуечку таксама за хлеб, маленькую такую. Ну што гэта за буржуечка. Пакуль паліш, пакуль ваду на яе паставіш... I вось мы спалілі ў гэтай буржуйцы... увесь паркет разабралі, усе крэслы паламалі (гэта я ўсё рабіла, паколькі я дужэйшая была), кнігі. У мяне было шмат кніг, і ў яе нямала іх было (яна такая інтэлігентная жанчына, у яе было вельмі багата кніг). Мы не глядзслі — мы ўсё палілі. Але гэтага хапіла ненадоўга, а потым — ужо нічога не было! Вось яна памерла ў мяне.
— У вас у пакоі?
— Ага, я прыходжу, а яна мёртвая ляжыць. Мпе гэта таксама неяк абыякава было: тут павокал паміралі людзі. I я вось толькі залазіла ў гэту нару,— здымала паліТо, здымала валёнкі,— залазіла туды, таму што халадэча страшэнная, такую старую хустку на сябе завязвала. I калі я раніцою ўставала, дык у мяне ўсё тут да шыі прымярзала. Я ўсё гэта адрывала, падымалася, надзявала паліто і ішла на працу...»
«Спала пад дзвюма ватнымі коўдрамі і клала два разагрэтыя прасы: адзін саграваў ногі, а другі — грудзі і рукі. Раніцою коўдры пакрываліся белай шэранню» (Папова Ульяна Цімафееўііа).
«Колер скуры неймаверны — шматмесячныя газоўкі, і ўсё гэта ўядалася... У валёпках спалі... Світэр, валёнкі, паліто, братава паліто» (Бабіч Мая Япаўна).
I пасля гэтага — лазня! Уяўляеце?
«Першая лазня! — усклікнула Мая Янаўна.— Ой!.. У першыя дні стаялі гадзін па восем — з дзесяці раніцы займалі чаргу і пад вечар толькі дабіраліся туды. Я ўсётакі прарвалася туды тыдняў праз два.
Гэта быў такі жах, калі яны ўсе голыя і падалі — сілы не было несці тазы. Божа мой! Які кашмар можна было
там убачыць! Шмат у каго мыла не было, цёрліся-цёрліся і без мыла некаторыя. I тут жа падалі. Чарга павольна рухалася, павольна і мыліся, але гарачая вада была».
Нам перадалі шмат дзённікаў блакаднага часу. Некаторыя аўтары нам чыталі іх — для запісу на магнітную стужку. I самі каменціравалі. Галіна Рыгораўна Бабі нская — высокая, прыгожая, хоць і не маладая ўжо жанчына, спецыяліст па краязнаўству, навуковы супрацоўнік — сваю кватэру ўспрымае, здаецца, як своеасаблівы «музей» перажытага яе сям’ёю ў блакаду. Паказала асколкі шкла, што ўсё яшчэ блішчыць у пашкоджаным глянцы раяля. Ляпная столь — старая пецярбургская кватэра — была таксама пашкоджана, і гэта таксама прыкметна.
У дзённіку Галіпы Рыгораўны ёсць пра лазню (ёй было тады 18 гадоў). I іншыя прыгадваюць гэтае рэдкае вясною 42-га дзіва — выпадковую лазпю. I пра тое, якім сябе чалавек раптам усведамляў, адчуваў, калі нанова бачыў сваё і іншыя голыя целы.
Вось запіс з дзённіка: «Трэцяга сакавіка адкрылася Разначынная лазня (гэта лазня на Разначынпай вуліцы). Пайшлі мы ў гэтую лазню ўсёй сям’ёю». Альбо яшчэ расказ пра тое самае — Маргарыты Фёдараўны Няверавай, былой актрысы (вул. Рубінштэйна, 26).
«I раптам нам кажуць:
— Бяжыце, дзяўчаткі. Лазню на Казацкім напалілі. Хутчэй, хутчэй.
I вось увесь выканком пабег у лазню».
Марыя Андрэеўна Сюткіна — былы парторг аднаго з цэхаў Кіраўскага завода:
«Пабудавалі мы лазню. Пры стацыянары. Лазня была курная, як вясковая лазня».
Алена Мікалаеўна Авяр’ягіава-Фёдарав а, якая вяла дзённік, прыгадвае тое самае:
«...Нам далі талончыкі — гэта ўжо сакавік 42 года. I хадзілі ў Мытнінскую лазню, талончыкаў вельмі мала, і давалі лепшым работнікам, не ўсім. Мы вельмі добра памыліся».
Вада, дровы, цяпло... I канечне ж — хлеб. У першую чаргу ён, да яго і цяпер сцягваюцца галоўныя ніці ўспамінаў, з ім звязаны, можа, самыя вострыя і пакутлівыя перажыванні. Грамамі хлеба (ленінградскімі грамікамі) мераліся ў тыя дні піапцы і надзеі чалавека выжыць, дачакацца непазбежнай перамогі.
Вераніка Аляксандраўна Апахава з дочкамі Лорай і Даларэс
Аляксандра Міхайлаўна Арсеньева, 1940
Уваход у Эрмітаж (з вуліцы Халтурына)
BCE СМЛЫ u aim nim w Лммнгмд «pery не отмдн». честм аіоей ме опоэорн*’
злшнтнм нмной
К ЖМІМІ* »«Ч<КЖ« UW™
МУЖЕСТМННО ewnOWH"’
8РК ? io mu
HE ЖДЛЕЯ <ЖЛ М ЖМЗНМ. атстамм годнбя гегвхі, «т лмнпягыі гмтжгмсмц^ P«3Be*WHHO«> ,
Сяргей Аляксандравіч Васільеў з сынам Валодзем, Еўдакія Васільеўна Васільева, яе дачка Кіра, хлапчук Бора (сын нампаліта), 1942
Родныя Веры Мікалаеўны Лабады (справа ў верхнім радзе Вера Мікалаеўна), 1936
Зінаіда Аляксандраўна Ігнатовіч
"•22Ц42
Менлю на npodykmbi:
I. Ьолотые запоннй.
г.Отрез на к>ІНу (тімносйнл* шьрсть) yMuotcckm Somuaku:э^елгнЬн.
3 лаНйрованнЫс Х4/
4- Чайнйк. тыьа са^ара^ап^тйпя углем.
5. Орспюаппарат . СрЭП" с у^смічйтелем.
Оім^йнеі
g II 91.
С Hl.
Вольга Фёдараўна Бергольц
Валодзя Дэн, 1939
I якія драмы — бачпыя і пябачныя свету — разыгрываліся штодзённа вакол кавалачка хлеба (ён жа быў мераю жыцця і смерці!), якія складапыя, самыя высокія і самыя нізкія пачуцці віравалі ў чэргах, дзе чакалі хлеба, над буржуйкамі, дзе яго сушылі!
Бясцэнныя і бязлітасныя грамікі — пра іх і сёння гавораць з захапленнем і жахам:
«Калі нам давалі гэты хлеб — 125 грамаў, уяўляеце?! I адпускалі пам бухапкаю, і вось прыносілі ны вагі і пачыналі дзяліць па 125 грамаў.
Вы ўяўляеце, ш т о ў пакоі! Вось усе гэтыя рабочыя глядзяць. Нават вачам пе вераць, што гэта такі кавалачак, і прычым кожны баіцца за кожпую крошку хлеба» (Сюткіна М. А.).
«У наш дом трапіла авіябомба. Япа нс разарвалася, але пас выселілі ў суседнія бамбасховішчы. Гэта былі старыя царскія надвалы пад будынкам Эрмітажа, з боку Дварцовай пабярэжпай... Падвалы агромністыя, скляпеністыя, цэлая анфілада... Святла нс было, дзе-підзе гарэлі газоўкі. У адпой са скляпеністых нішаў, на нарах, зпайшла прытулак мама — зусім дзяўчыпка — з трыма малымі дзецьмі. На дзяцей жахліва было глядзець — малспькія старыя: вялікая галава на тонкіх ножках, што ледзь пераступалі па падлозе ў цемрадзі агромяістага падвала. 25 спсжня я ўраіші зайшла ў бамбасховішча. Каля тытана (кіяяцільніка) стаяла дзяўчынка-мама. Рукі ў яс трэсліся, япа са слязамі радасці паказвала ўсім кавалак ліяучай і цяжкай буханкі і ўсё паўтарала: «Прыбавілі, бачыце, прыбавілі! Вудзс цяпер дзеткам...»
У гэты дзснь павялічылі норму выдачы хлеба, і яна атрымала па ўсіх чатырох — 800 грамаў.
I з’явілася падзся» (Астроўская Зінаіда Уладзіміраўна).
Трапляліся некаторыя гісторыі — цьмяныя, другасныя — пра тое, як адбіралі хлеб (падлеткі альбо мужчыпы, што найбольш цярпелі ад пакут голаду і найменш, як высветлілася, выпослівыя). Алс калі пачыпасш распытваць, удакладняць, колькі разоў, ці самі бачылі, дык усё-такі высвятляецца, што гэта былі не вельмі частыя выпадкі. Рознае, зразумола, у вялізным горадзс бывала.
«Аднаго разу я ішла раніцою па працу, на рагу Ляснога і Нішлоцкага завулка ехаў на каяі дзядок з хлебам. Хлеб быў накрыты брызентам. Адкуль пі вазьміся з пятнаццаць хлапчукоў у форме ФЗН. Жалезнымі кручкамі
павыцягвалі хлеб і пабсглі. Спыніць іх це было каму, ды і немагчыма. Бедпы стары плача: мянс, кажа, расстраляюць! Алс тут падскочыў міліцыянер і некалькі рабочых — тых, што бачылі, склалі акт; высветлілася, што не хапае пяцьдзесят дзве буханкі. Што было далей, нс ведаю, думаю, што старога не абвіпавацілі. Гэта былі пе зладзеі, гэтыя хлопцы. Яны былі галодныя, халодныя, не мытыя і зусім-зусім яшчэ дзеці, у многіх з іх ужо по было родных, а працавалі ж япы за станкамі» (з запісакуспаміыаў Кацярыпы Паўлаўпы Янішэўскай, Грамадзяпскі праспект, 90).
КНІГІ ОНЛАЙН
