КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Ці гэта асаблівасць смерці ад дыстрафіі, ад голаду, ці абвостранае адчуванпе смерці, якой так багата было навокал, але вядома было тады, што многія дакладна адчувалі момант яе пабліжэння. Быццам бы чулі яо надыход, бачылі яе. «— Навошта я гэта кажу? Людзі ў такіх цяжкіх умовах працавалі, і сапраўды безадмоўна. Да вайпы былі ўказаппі: за дваццаць мінут спазнешія — зваЛыіейне, пасля судзіць. Ледзь пе кожны абедзепны перапыпак збіралі людзей: такі і такі прагуляў! А вось у цяжкі час блакады не было выпадку, каб чалавек, які можа яшчэ рухацца, каб ён не працаваў. He было такіх. — Так што тады не трэба было загадаў? — Ніякіх загадаў! I я ніколі не забуду. Я бачу, што народ валіцца ад голаду, а болып ад холаду. Я выраіпыў буржуйку зрабіць. Быў у нас такі чырвопы куток, і ў ім я разам з рабацягамі зрабіў буржуйку. I рапіылі: паўгадзіны працаваць — дзесяць міпут абагрэў. I я потым прыйшоў да такой высновы, іпто япы ў мяпе за гэтыя паўгадзіны даюць больпі, чым за дзве гадзіны... Прызпачылі новага дырэктара. Ён у шыпялі пачаў хадзіць. Я і пе ведаў, што ён дырэктар. Ёп дагэтуль адзіп раз быў у мяпе. Нічога не сказаў. А пасля прыходзіць і кажа: «Дзс твае людзі?» Я кажу: «Грэюцца».— «Фропт патрабуе зброі, задашіі трэба выконваць, а тут у цябо людзі сядзяць!» Я кажу: «ІІс сядзяць, а грэюцца. Япы пасля болып зробяць». Карацей кажучы, ён спагпаіійс на мяне наклаў. Прыйшоў кур’ер, прыпёс мпе вымову. А праз два тыдпі, калі ён лепш пазпаёміўся, прыйшоў прасіць у мяне прабачэпня і аддаў загад: усюды зрабіць буржуйкі. Вось так... Таму іпто мая сям’я жыла побач, я, разумееце, на тыдзень разы два-тры дома бываў. Тут хутка можпа дабегчы, міпут за пяць. У мяпе дзвс дачкі былі і жопка. Мы жылі тут, у доме сорак. I адна дачка памерла. Я яс сам пахаваў. Пасля жопка звалілася. Яе паклалі пе ў стацыяпар, а ў шпіталь. Вось у мяне адпа дачка памерла, а другая сама сядзіць дома. А ёй усяго тры, чацвёрты гадок. Дык я што? Напалю ў пліце (мы ііе ў пакоі жылі, а на кухпі). Я дачку на пліту, апучамі ўсякімі пакрыю, а сам на завод. Пасля вяртаюся. Бурдою накармлю, каб япа не памерла. Так і бегаў. Прыбягу, пакармлю яе, пераапрапу, разумееце? I пазад на завод. А япа зноў адна! Я думаў, што яна азвярэе. Я часам прыйду, адчыпяю дзверы, а яна стаіць — маленькая дзяўчыпка адпа ў кватэры, у якой усе там вымерлі. — А якая частка работпікаў вашых паморла? — Болыпая. Добрыя, кваліфікаваныя былі людзі. Ну, тпто ж зробіш?! Калі ўзяць, папрыклад, лістапад — снежань сорак першага года, дык мепш чым палова, пе — трэцяя частка засталася. Калі ўзяць сорак другі год, дык я вам прама магу сказаць: у цэлым на заводзе прыкладна тысячы паўтары-дзве засталося з васьмі. — I па фронт шмат хто пайшоў? — Так, на фронт многа пайшло, вельмі многа». На месца тых, хто пайшоў на фронт, стапавіліся падлеткі і жанчыны. Так было па ўсіх прадпрыемствах. Горад, што спыпіў каля сваіх сцеп фашысцкія арміі і стрымаў штурм, працягваў забяспечваць сваіх абаронцаў зброяй. Нават на Вялікую зямлю трапляла яго прадукцыя ў самыя цяжкія для Масквы месяцы. Цяпер здаецца незразумелым, як маглі аслабелыя ад голаду дзіцячыя рукі падымаць, замацоўваць у стапкі цяжкія загатоўкі. «Прывязваліся да стапкоў... Каб у стапок не ўпасці. Не проста баяліся ўпасці, а ў стапок каб не ўпасці, пс пакалечыцца,— прыгадвае Міхаіл Пятровіч Пял е в і н, які пятпаццацігадовым хлапчуком працаваў па заводзе імя Кулакова.— Нас, хлапчукоў, выкарыстоўвалі на падсобных работах. Ашчаджалі метал, і даверыць яго часам пам, нядаўнім вучням-рамеснікам, пе заўсёды было можна. У тыя дні брак быў выключаны. I, канечнс, калі некага з нас часова і ставілі за стапок, галоўпай нашай запаведдзю было — не спяшайся!» Няма патрэбы ўтойваць цяпер і тое, што на завод такі хлапчук імкнуўся з апошніх сіл яшчэ і таму, што там у заводскай сталоўцы можна было на адзіп крупяны талончык у 12,5 грамаў атрымаць адразу тры талеркі гарачага дражджавога супу і пляшку соевага малака. Гэтае малако толькі-толькі пачало з’яўляцца, Яго вынайшлі тут, у блакадным горадзе. Была ў нас сустрэча з Вольгай Мікалаеўнай Мельнікавай-Пісарэнка. Яе ваеппы (ды і пасляваенны) лёс звязапы быў са славутай «Дарогаю жыцця» цераз Ладагу (пра гэта будзе ніжэй), Але ў яе расказе было і такое вось адступленне: «— Я ніколі не забуду таго, што бачыла па Кіраўскім заводзе. Я выпадкова трапіла туды. Якраз мы адтуль вазілі дровы. Там багата было драўляных дамоў. Дровы для шпіталяў вазілі. I выпадкова я туды забегла. Гляджу — падлеткі, хлапчукі па дванаццаць-трынаццаць гадоў, дзяўчыпкі па чатырнаццаць гадоў стаяць каля стапкоў і працуюць. Яны замянілі сваіх бацькоў альбо сваіх старэйшых братоў. Гэтым падлеткам падстаўлялі лаўкі альбо скрыпкі, каб япы маглі працаваць. Расказвалі, што адна дзяўчыпка, працуючы на стапку, яшчэ гуляла з лялькаю... Гэта пяпраўда! Гэта яна брала ляльку, ідучы па працу. Яна вымушана была браць з сабою якую-небудзь, ведаеце, дарагую рэч, вядома, для яе дарагую. Яна ляльку брала з сабою, таму што лічыла яе такой каштоўнай рэччу. — Гэта, мабыць, таму, што дом могуць разбамбіць? — Так. Яна не гуляла, а гэта проста была яе асабістая рэч. Пра якую гульню з лялькамі можна гаварыць, калі япа псдаядала, недапівала, калі ведала, што трэба дэталь зрабіць. Япа ляльку брала, каб захаваць яе: дом можа разбурыцца, а гэтая яе дарагая рэч захавасцца. — А колькі гэтым дзяўчынкам было гадоў? — Па трынаццаць-чатырнаццаць... Часам бяжыш куды-пебудзь, глядзіш: стаіць падлстак. Кажаш: «Чаго ты стаіш? Давай, выходзь, ужо ўсё, абстрэл закончыўся». Падыдзеш да яго, а ён мёртвы! Ён, канечне, ад голаду паміраў. I вось так стоячы, прыхіліўшыся да сцяны, паміралі!» Расказвае Пётр Яфімавіч Зянькоў, былы майстар Кіраўскага завода. «— Я дваццаць пяць дзён праляжаў у бальніцы, у стацыянары... Пасля паправіўся. Прыйшоў у цэх. Начальнікам быў Іван Івапавіч Плотнікаў. Ёп цяпер жывыздаровы. Плотпікаў і кажа мне: «Зяпькоў, расчышчай каля цэха спег. Трэба пачынаць працаваць». А з кім працаваць? Вось у мяне быў адзін слесар Манікін, а астатяія ўсе жапчыны. I дзяўчынкі былі па шаспаццаць-ссмнаццаць гадоў, слабыя былі, розны народ. Ніхто пічога пс ўмее. Сам я і майстар, і пастройшчык, і рабочы — што хочаш! Свердзол затачу, разец затачу, разец пастаўлю, пушчу станок. А Нарышкіна была ў мяне, дын яна паглядзіць на мяне і плача,— чамусьці яяа мяне баялася, сам яе ведаю чаму, і станка баялася, і мяне. — Гэта дзяўчынка была? — Жанчына! Пажылая. У яе муж стары бальшавік, яшчэ з дарэвалюцыі. На «Ждаііава» працаваў. Ну, я цачаў пабіраць народ. Пачаў гэтых людзей вучыць. Цікава — зварка. Сам я піколі зваршчыкам не быў. А трэба было апокі рабіць. Гэта па цяперашніх часах — злачыцства, але я рабіў апокі алюмініевыя, каб хворым жанчынам падымаць, выбіваць міны было лягчэй. Вось рабіў алюмініевыя апокі, і туды тры міпы ставілі. I адзін бок усё неяк прыварваўся. Шкода ж — адна міяа не выходзіць, япа прыварваецца, брак атрымліваецца. Вось думаў-думаў, што рабіць. Нрыдумаў: пяціміліметровую шайбу зрабіў адсюль, а тут коптргайку ўсярэдзіне зацяг- ваў... Лтрымалася ў мяне. Начальнік кажа: «Ну і малайчына ж ты!» Стала выходзіць тры міны — во!!! Ну і рабіў я гэтыя алюмініевыя апокі. I ўтулачкі залівалі там, і ўсё з гэтымі бабкамі. Ну, усё самі апрацоўвалі. На карусельным станку апрацоўвалі. Знаіішоў закінуты карусельны станок. Устанавіў. Думаю, па-гаспадарску гэта будзе, добра будзе. Міны ж патрэбны. I дот зрабіў — там хаваліся, калі быў моцны абстрэл. Аднойчы такі абстрэл быў! А ў мяне была ўкраіпка Карміліцына. У яе муж на Кіраўскім працаваў. ГІайшоў на фронт і загінуў. Ну вось, абстрэл, а я там каля стругалыіага калупаюся. Я кажу Карміліцынай: «Пайдзі паслухай, дзе спарады кладуцца». Яна пайшла. Ідзе. «Гаспадар! За фасонкаю!» Толькі яна сказала — як ахпе ў мяне над галавою снарад! Мянс кайтузіла. Я нічога пе памятаю. Я гэту Карміліцыну, таксама паранепую, вяду праз увесь цэх і не адчуваю, што ў мяне чалавек у руках. А калі падышоў, зачапіўся за апокі, апрытомпеў — чалавек у руках. ГІрыйшоў. Кроў тут у мяне цячэ, пу — смерць! Значыць, трэба, папэўпа, было застацца жывым: у мяне тамбур быў, дзвсры падвоііныя. Я ў гэтым тамбуры паваліўся і думаю: тут ужо смерць! Кусак стаяў у мяне якраз перад дзвярыма. I ў гэты час як ахне снарад па гэтым кусаку! Калі б я ступіў два крокі — мне б адразу смерць! А пасля я ўжо як беспрытомны ляцеў, снарады — жжы-жжы! Я прыляцеў у падвал, у медпункт. Прыйшла жопка, брат іірыбег. Плачуць. Я кажу: «Чаго плакаць? Жывы-здаровы».— «У балыііцу!» — «Нікуды пе пайду». Працаваць пяма каму. Працаваць жа трэба. Хто будзе рабіць усё гэта? У бальніцу я нс пайду». Пасля немец пачаў так біць! Адзін раз я выйшаў, гляджу — самалёты. Лічу — сем, восем. Ну, думаю, нашы ляцяць! Як ён тут пачаў бамбіць! Божа мой! Вось так стаю, і зямля пада мною хадуном. Усё дрыжыць. Ён многа тады пабіў у нас. Цэх адзін паклаў, літаральна паклаў!.. Пасля — труба стаяла ў нас. Агромністая труба. Як пачаў біць па гэтай трубе! А ў нас якраз печы тут. — Гэта ў якім цэху? — У медна-чыгунналіцейным. У гэту трубу папаў і прабіў. Некалькі прабоін зрабіў. Валіць яе трэба, інакш можа ўпасці і нас пазабівае. А мая майстэрня побач — паміж сталоўкаю і медналіцейным, мяне таксама эвакуіравалі з народам. I паклалі гэту трубу, яна нібы струнка ўпала. Перастаў страляць па гэтай трубе. У нас памерла болып, чым на фронт пайшло нашых кіраўцаў. Вось я не ведаю, як я застаўся жывы! Галадалі моцпа. Алс я яіў соевае малако і еў шроты... Пасля пачалі даваць нам рацыёпы — пяцьсот грамаў хлеба. I пасля давалі рацыёны і на рабочых, і на нас. Гарэлку давалі. Піва давалі — па талончыках нам як рабочым. I тут ужо становішча палепшала». Валянціна Сцяпанаўна Мароз, што якраз была адной з тых дзяўчынак чатырпаццацігадовых, якія павінны былі на заводах, у майстэрнях замяняць нс проста мужчын, а кваліфікаваных мужчып-рабочых, памятае гэта «са свайго мссца»: «Смерць мацсры на мянс падзейнічала прыгнятальна. Я наогул не магла зпаходзіцца дома. Я пскалькі дзён правяла ў суседзяў, а потым адвялі мяне на завод, там жа каля нас, па Петраградскай старанс. Я ўладкавалася на заводзе і перайшла па казарменнае становішча. Завод стаў абаропным. Перад вайною выпускаў касавыя апараты ці нсшта пакшталт гэтага. Цяпер, у блакаду, ёп ператварыўся ў абаронпы завод. Лбсталяваннс вывезлі ў Свярдлоўск, але сёе-тое заставалася. ІІу, я прыйшла, пічога не ведаючы. Стала вучаніцаю токара, таму што трэба было вельмі хутка што-небудзь асвоіць. Я рабіла такія маленькія эксцэптрыкі. Гэта калі стабілізатар прыварваецца да снарада, малепькія эксцэнтрыкі патрэбпы па гэту заточаную частку. Работа была па мікраметру, вельмі клапатлівая і дакладная работа. У мяне пе было зменшчыцы, і я адяа над гэтымі эксцэнтрыкамі працавала...»