КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
...Найменшага палягчэпня было дастаткова, лішняе пайкі хлеба, талеркі крапіўнага супу, каб прачпулася сціснутая дарэшты, здранцвелая душа. I тады з небывалым дагэтуль захапленнем цаніліся простыя радасці: сухі чысты асфальт, аконпая рама з цэлымі шыбамі, нагрэтая сонцам сцяна, зеляпіна дрэваў, ні ў адну вясну не былі яны такімі зялёнымі, як у гэтую вясну! Цудам быў і ложак з чыстымі прасцінамі, і кветка, якую можпа было не рваць, не жаваць, не гатаваць з яе салату, а пакінуць проста кветкаю, што вырасла на газоне. НА ПРАЦЫ Што ж можна было супрацьпаставіць такому голаду? Даволі хутка шмат хто адчуў выратавальную сілу таварыскасці, стараліся аб’ядпацца, быць разам. Адбывалася гэта і арганізавана, пад кіраўніцтвам партыйных камітэтаў. Адбывалася і іпстыпктыўна, стыхійна, аб’ядноўваліся праз працу, пераходзілі на так званае казарменп ае становішча. Прыстасоўвалі ў рабочых памяшканнях пакоі, ставілі ложкі, наладжвалі ацяпленне, быт. Скучваліся, збіраліся па цэхах, па аддзелах, ціснуліся адзіп да аднаго, шукаючы цяпла і дапамогі. Ды і працаваць гэтак было лягчэй, не хадзіць з дому і дамоў пешшу і ў нспагадзь. Першымі, натуральна, пераходзілі на казарменнае становішча адзінокія і тыя, у каго сем’і былі эвакуіраваныя. Горш даводзілася, калі сям’я жыла ў горадзе і нельга было пакінуць маці, жонку, дзяцей адных. Многія па казарменным пражылі ўсю блакаду, амаль пе выходзячы «ў горад». Усе сілы забірала праца, дзяжурства, адпаўлепне разбурапых цэхаў. Свет скурчваўся, як скурчваецца чалавек на марозе, уцягвае галаву ў плечы, увесь убіраецца ў сябе. Так уваходзілі ў выратавальнае лона свайго прадпрыемства, стараліся быць сярод людзей. На людзях і памерці не страшпа, грамадзе са смерцю спрачацца лягчэй. Галоўпы бібліёграф Публічнай бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына Озерава Галіпа Аляксандраўна пра гэта так расказвае: «— Я думаю, што яны памсрлі таму, што заставаліся ў гэтай кватэры адзіночкамі. А мы — хто былі па казармеішым становішчы ў першую блакадную восень у Цэнт- ральнай бібліятэцы,— мы захаваліся дзякуючы калектыву. Усё-такі ў каго было больш сілы і спрыту, тыя нарыхтоўвалі паліва, пілавалі і секлі дровы, расчышчалі снсг, здабывалі ваду. Прымушалі людзсй — тых, што клаліся ў пасцель і не хацелі рухацца,— прымушалі іх рухацца і выходзіць па паветра. Ну, скажам, я па далёкія канцы горада цягала на саначках дровы нашым супрацоўнікам, якія вырашылі адседжвацца ў сябе на кватэрах і не мелі ўжо сіл хадзіць у бібліятэку. Яны памерлі. — А вы цягалі ім дровы? — Абавязкова. — Пу, вось, вы памятаеце ваша з’яўленне ў гэтых кватэрах? Як гэта выглядала? — Гэта вельмі страшна: зацемпеныя кватэры, замёрзлыя, зусім жоўтыя, апухлыя людзі. — Сустрэчы адбываліся моўчкі? — Ды не, мы размаўлялі. Япы цікавіліся, што робіцца ў пас у бібліятэцы, хто жывы, хто памёр — вось самае галоўнае; якія прагнозы адпосна немцаў, што, прасоўваюцца япы, пе прасоўваюцца... Але вось, галоўным чынам, як жыве і як працуе бібліятэка, і хто з таварышаў жывы, і хто як сябс паводзіць, як трымае сябе,— вось такія размовы былі галоўным чынам». Але і «ў горадзе» таксама адбывалася нібыта канцэнтрацыя. У камуналыіых кватэрах усс ссяляліся ў адзін пакой: чым цясней, тым цяплей. Сагравалі адзін аднаго сваім дыхаппем. Пераязджалі да сяброў, блізкіх. Па дзвс, па тры сям’і збіраліся разам, з розных раёнаў горада. Ажывалі сваяцкія сувязі. Гуртам лягчэй было ўправіцца, стаяць у чэргах па хлсб, насіць ваду, даглядаць дзяцей. Казармсннае стаповішча было ў тых абставіяах, можа, найбольш дзейсыай дапамогаю людзям. Арганізавапасць, воля, розум калектыву адкрывалі, здавалася б, зусім псвсрагодныя магчымасці. Работнікі друкарні, у якой друкаваліся карткі для горада, расказвалі: калі на гэтыя картачкі пачалі даваць усё менш (з 20 лістапада рабочым — 250 грамаў хлеба, служачым, утрыманцам, дзсцям — 125 грамаў хлеба, чорнага, ліпкага, як замазка, вадзяністага, з дамешкаю цэлюлозы і апілкаў, і пічога апрача гэтага), пачалі шукаць, аглядваць, быццам бы правяраць нанова ўсё, што было пад рукою, у сэнсе ежы, свідраваць наваколле распаленымі вачыма голаду. <<— Матрыцы былі. Там папяросная папера і нейкая колькасць мучнога клею, каб змазваць. Матрыцы выкарыстаныя — свінцу, фарбы няма, толькі папера. Дык мы малолі іх, гатавалі кашу і казалі, што каша неблагая. Альбо сталярны клей — гэта ж студзіна. — Лтрымліваецца, што ў вас была прафесійная страва, з матрыцаў? — Гэтак. Мы гэтую кашу елі, і нічога! Доля мукі там была вольмі мізэрная, у аспоўпым была папера, клей і шэраг іпшых кампапентаў» (Я ў г е п і й А л я к с а п д р авіч Трэпке, набярэжная Мартыпава, 12). Харчаванне хоць якое-пебудзь па прадпрыемстве арганізаваць было лягчэй. «Харчаваліся мы ў сталоўцы,— расказвае Клаўдзія Пятроўпа Дубровіпа і адразу ж перапытвае: — Калі вам, канечне, цікава? Харчаваліся па картачках...» Япа працавала зімою сорак першага — сорак другога года токарам па заводзе. У апавядашіях яе каштоўпыя падрабязнасці, але япа час ад часу сарамліва абрывао сябе: «Я коратка... Можа, лішпяе тпто кажу, можа, карацой трэба?» «Нам выдалі талопчыкі. Па іх дадуць крыху рэдкайрэдкай кашы, а мы яіпчэ падыходзім і разбаўляем варам, каб яо было болей, пібыта ўражанпе, што больш паеў. Там вар стаяў у сталоўцы, і мы яшчэ разбаўлялі. Пасля ў нас без картачак гэтак звапы дражджавы суп давалі. Ну, у той час што толькі ішло ў рот, як кажуць, тое і елі. Вось пасля мужчыны, якія ў пас засталіся па ўзросту ці па броні, таму што было што рабіць, ведаецо, вось нават у сталоўцы сядзіць за сталом і, бачыш, упаў і памёр. Такой ціхаю смерцю паміралі, так спакойна... На заводзс было, вядома, страшна. Ну і што? Галодныя каля станкоў працавалі, усюды былі выбітыя шыбы, рукі прымярзалі да металу. Я працавала ў пальчатках, таму што ўсё прымярзала. Памагалі мне, нават да майстра не звярталася. Там інжынер-тэхнолаг адзіп, такі Вася Кірычэнка, перайшоў на станок, дык ён часта падыходзіў да мяне. Прыйдзе: «Ну што, пе ўмееш? Дык я памагу табс». (А яго не прызывалі таму, што ён марак, а маракоў не прызывалі, трымалі да вяспы.) I вось ён мпе паказваў, і я такім чынам павучылася і працавала. Пасля мы ўжо і так пе працавалі. Прыйдзем па свае рабочыя месцы — няма электраэпергіі. Майстар кажа: «Сядзіце, чакайце». Спачатку сядзім па некалькі гадзіп, чакаем — ыяма электраэнергіі. Потым гэта пачало ўжо ў цэлыя дпі ператварацца, ужо цэлымі днямі яе не было. Нам кажуць: «Прыходзьце толькі дзён праз тры». Мы сталі менш хадзіць на працу. Вось так прыкладна мы і працавалі, з прамежкамі працавалі. Я коратка!» Марыя Лпдрэеўна Сюткіна пад капец свайго расказу раптам успомніла, што ў яе ёсць мепю сорак другога года сталоўкі аднаго з цэхаў, і прачытала нам назвы страў, якія замянялі мясныя, рыбныя, мучныя. Але і гэта ўжо вясна — лета 1942-га, калі з харчаваннем стала крыху лягчэй: «Суп з падарожніка Пюрэ з крапівы і шчаўя Катлеты з бацвіння Біточкі з лебяды Шніцэль з капуснага лісця Пячонка са жмакаў Торт з макухі Соус з рыбнакоспай мукі Аладкі з казеіна Суп з дрожджаў Соевае малако (па талонах)» Чаго толькі не гатавалі, чаго пе елі, чаго не вышуквалі! Сапраўды, як гаварылі старажытныя германцы: «Найлепшы кухар — гэта голад!» «Дзядуля! А танкавы тлушч?» — напомніла раптам унучка Зянькова, якая прысутнічала падчас нашай размовы, і Пётр Яфімавіч сам са здзіўленнем прыгадаў, відавочна, адно з сямейных апавяданняў: «Во! Тапкавы тлушч еў! Божа мой! А ведаеце як? Адна мая знаёмая працавала. А перад вайною я ў тым цэху працаваў. Быў там адно скліканне вызвалепым сакратаром. Так. I вось яна кажа: «Ведаеце што, Яфімавіч? У мяне цэлая бочка тлушчу — якім змазваюць танкі. Прыходзь!» I я ўзяў. Якая цудоўная рэч! Як жа мы яго елі! I дамоў прынёс. Разумсеце?..» Галоўыым у казарменным становішчы, у гэтым калектыўным жыцці была ўзаемавыручка, узаемадзеянпе, якое падтрымлівала дух. Частка суднабудаўпічага завода імя Жданава была эвакуіравана на Выбаргскі бок, там пачалі рабіць міны, працавалі да снежня, пакуль была электраэнергія. А пас- ля маглі разысціся дамоў, але многія заставаліся на заводзе, жылі там. Чым галадней станавілася, тым цяжэй было працаваць, але тым болып патрэбнай была праца і фронту і гораду, дый самому ленінградцу. Праца памагала трымацца. I гэтай працаю даражылі. У гэтым замёрзлым, бязлюдпым, знясілепым горадзе прадаўжалася дзейнасць большасці ўстаіюў. Паштальёны разносілі лісты, друкарні выпускалі карткі, газеты, лістоўкі, працавалі райвыканкомы, дзіцячыя сады, паліклінікі, тлела жыццё ў архівах, у Публічнай бібліятэцы, у сімфанічным аркестры. Праца заглушала няспынныя думкі пра яду, якія маглі давесці да шаленства. Цераз працу людзі далучаліся да жыцця краіны, ад якога япы былі адрэзаны. Г. А. Князеў і яго супрацоўнікі працягвалі пісаць «Гісторыю Акадэміі навук СССР». Гэта праца ў першую чаргу патрэбпа была ім самім. Япы выкопвалі свой абавязак, япы, архівісты, гісторыкі, рабілі што маглі, што ўмелі. А большасць займалася куды больш надзёппымі справамі — дзеля таго, каб падтрымліваць жыццё горада, а галоўнае, дзеля таго, каб забяспечваць Ленінградскі фронт, і, дарэчы кажучы, не толькі Ленінградскі. Выраблялі зброю, міны, снарады. Марыя Андрэеўна Сюткіпа прыгадала, як на Кіраўскім заводзе жылі ў пакоях тэхналагічнага бюро, як палілі ў печах драўлянымі шашкамі, якімі выслана была падлога ў цэхах. «Ну, зпачыць, калі пачалася ў нас вясна, мы вырашылі — паколькі кожны дзень скідвалі на нас лістоўкі: маўляў, усё роўна вы загінеце, памрэце з голаду, з холаду,— мы вырашылі, што трэба неяк маральна падняць народ. Вы разумееце, калі кожны дзень такое! Трэба неяк падняць дух у людзей. I вось вырашылі мы аднавіць медналіцсйпы цэх. Частка жанчын была ў нас шпепьшчыцамі. Нам далі заданне рабіць пяцідзесяцідвухміліметровую міпу. Рабілі адпаведна сваім сілам — каб можна было трамбоўкаю трамбаваць у скрынях. Асноўны медны ўчастак пусціць было пельга — у нас не было металу. А для ваграпкі ў нас быў метал. Мы наважыліся пусціць ваграпку. Алс ж як пусціць вагранку? У пас застаўся толькі адзіц ваграышчык з сямі. Ваграншчыкі былі такія здаровыя мужчыпы, высокія і загінулі ад голаду. Астаўся адзін Чагінскі. Ёп добра ведаў вагранку. Але што рабіць? У яго выпадалі зубы — цынга! Шмат хто захварэў тады