КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Я на могілках быў па чатыры разы па дзепь. Пачыпаў свой рабочы дзень з могілак і канчаў могілкамі...» Вучопыя горада вышуквалі магчымасці прыгатаваць нейкія паўнацэнпыя замепнікі прадуктаў, чым-небудзь памагчы насельніцтву. Кожпы раёп імкнуўся ўдзельпічаць у гэтай справе, вышуквалі сыравіну на сваіх прадпрыемствах, прапапоўвалі абсталяванне. Выбаргскі райком на чале з сакратаром райкома Кедравым наладжваў вытворчасць бялковых дрожджаў з драўніны. Гэтыя славутыя блакадпыя дрожджы выратавалі, напэўна, пямала ленінградцаў. Бялковыя дрожджы выдавалі як дадатковае харчаванпе. У шмат якіх расказах мы чулі пра талеркі супу з бялковых дрожджаў. Але ні апавядальнікі, ні мы неяк не задаваліся пытаппем, адкуль з’явіліся гэтыя бялковыя дрожджы. Між іншым з імі звязана імя выдатнага лепіпградскага вучопага Васілія Іванавіча Шаркова, які не толькі распрацаваў тэхналогію вытворчасці гэтых дрожджаў, але болып таго — ёп прапанаваў выкарыстоўваць у якасці дамешкі да мукі гідрацэлюлозу, паладзіў вытворчасць гэтай харчовай цэлюлозы, і ўжо ў сярэдзіне лістапада япа пачала паступаць на хлебазаводы. Гідрацэлюлоза не мела ў сабе пічога спажыўнага, але япа павялічвала прыпёк, дазваляла даваць паселыііцтву вызначаную норму хлеба, рабіла яго порыстым, ядомым. Доктар тэхнічных навук В. I. Ш а р к о ў быў адным з тых вучопых, веды якіх захавалі жыццё сотням тысяч галадаючых гараджан. Было створана 18 дражджавых заводаў, частка ў Выбаргскім раёпе. «Усё рабіла прамысловасць нашага раёна. Было размеркавапа, хто павінен зрабіць вось гэтую частку да машыпы, хто робіць кузаў, хто •— каптэйнер, хто дастае матор, хто мусіць яго пераматаць. Усё да драбпейшых дэталяў размеркавалі. Калектыўна ўдзелыіічалі ўсе арганізацыі. Хутка пусцілі цэх. Вытворчасць (у тонах) была вялікая. Выкарыстоўвалі для гэтага бярозу». Тут жа, пры фабрыцы, а пасля пры хлебазаводах пачалі гнаць вітамін з хвоі для хваёвага экстракту. «Некаторыя самі прыходзілі і пыталі: «Чым я магу памагчы ў рашэнпі гэтае задачы?» Адчувапне локця было надзвычай высокае, можа, вышэйпіае, чым адчуваіше страўніка. Востра стаяла пытанпе: як абагрэцца? Размеркавалі сілы членаў выкапкома і стварылі ўцеплепыя чайныя, каб знясіленыя людзі, у якіх пе было паліва дома, маглі папіць кіпетню. Паставілі кіпяцільнікі. Ацяплялі іх дворнікі. Забяспечылі іх палівам. Бытавыя камсамольскія атрады пасілі кіпецень тым, хто з-за сваёй слабасці пе мог спус- ціцца з верхніх паверхаў. Частку дэпутатаў замацавалі за кватэрамі, яны насілі слабым хлеб па картках. У чайных праводзілі бяседы пра становішча на франтах. Мы наладзілі выраб буржуек насельніцтву, наладжвалі падвозку дроў, стварылі склады». Чым толькі не займаліся раёны, Вось, напрыклад, зімою 1942 года пускалі трамвай праз Ленінскі раёп, і С. М. Гасцееў успамінае: «Усе пуці замарожаныя, рэйкі залітыя вадой. А было вырашана пусціць трамваі напярэдадні Новага года, 1943-га. Маім абавязкам было расчысціць участак ад Нарвскіх варотаў да Калінкіна Моста. Мпе далі сто жанчын з «Чырвонага трохвугольпіка». Мы працавалі цэлую ноч, пакуль пс закопчылі. Лом, рыдлёўкі, кіркі...» Раённым кіраўпікам даводзілася быць там, дзе было асабліва цяжка, дзе адбываўся якраз абстрэл, дзе палымнелі пажары, дзе ішла бамбёжка, дзе лопнулі трубы, дзе трэба было мабілізаваць людзей, дзе штосьці здаралася... Таму іх памяць увабрала нямала падзей падзвычайных, гісторый уражлівых. Так, у А. П. Барысава адбілася ў памяці бамбёжка Гасцінага двара: «Была ў Гасціным певялікая футравая фабрыка. Жапчыны прыходзілі з дзецьмі, фабрыка фактычпа жаночая была. Пачалася трывога. Частка спусцілася ў бамбасховішча, а частка засталася па фабрыцы. Будынак рухнуў, і адна дзяўчынка з маткаю трапілі ў прамежак паміж сейфамі. I дачка суцяшала маму. А дачцэ было сем гадоў. «Мама, нас выратуюць»,— казала япа і падтрымала гэтым маму. Маці пасля, калі мы выцягнулі іх, казала: «Вось мая збавіцелька». Другая жанчына аказалася паміж бэлькаю і цэглай. Яе заціснула бэлькаю так, што яна пе магла варухнуцца. Раскопвалі яе асцярожна, таму што калі хутка разбіраць завал, дык маглі б рухнуць сцены, Трое сутак па цагліпачцы разбіралі. Прыйшоў муж і ўвесь час знаходзіўся побач з ёю. У яе была адзіная думка: выратуюць ці пе? Мы размаўлялі з ёю ў шчыліну, і япа казала, што яе акружае смерць і, напэўпа, ёй пе вырвацца. Але ўсё-такі выратавалі...» Ён спачатку быў інструктарам Дзяржынскага райкома партыі, Дуброўскі Анатолій Іванавіч. Праз камсамольскую работу, праз спорт, навуку шукаў ёл сваё месца ў жыцці. Тут пачалася вайна, ён вярнуўся з Каўнаса ў Лепінград, яго пакіравалі працаваць інструктарам у райком партыі, і ён адразу ж паехаў на абароп- пыя работы — у першыя дні, тыдпі вайны будавапне абаропных рубяжоў было галоўным клопатам райкомаў, райвыканкомаў. Неабходна было забяспечыць «штосутачную колькасць працуючых на абаронных умацаваннях да 500 тысяч чалавек» *. Усё было ўпершыню, і ўсё было нечаканым, цяжкім, і не толькі людзям маладым і нявопытпым, такім, як A. I. Дуброўскі. Вопыту т а к о й вайны, т а к і х выпрабаванняў і цяжкасцей ніхто не меў. Затое была агромністая самаахвярпасць, адданасць справе. Першыя абарончыя рубяжы лепінградцы будавалі за Поўгарадам. I ўжо там атрымалі першае баявое хрышчэпле. Апатолій Івапавіч Дуброўскі, адзіп з радавых удзелыіікаў папружапай працы па аргапізацыі насельяіцтва на адпор ворагу, і сёння хвалюецца, калі ўспаміпае свае першыя «іпструктарскія заданні». У ягопае апавяданне пра бамбёжкі, пад якія траплялі ленінградцы «на акопах», аб параненых, якіх давялося яму эвакуіраваць у Леніпград, урываюцца такія карціпы вайны: «А той эшалон пад Шымскам быў з копьмі, і там жа былі бепзабакі. Бомбы папалі ў бепзабакі і ў сам эшалоп, эшалоп загарэўся, і памятаю ўражанне, як палаючыя коні скакалі з вагопаў і беглі... гарэлі і беглі...» Вайпа адразу апякала душу, але абставіны патрабавалі стрыманасці, штодзёппай папружанай дзейнасці. У кастрычніку, згадвае Анатолій Іванавіч, двухсотпяцідзесяцікілаграмовая бомба трапіла ў будынак Дзяржынскага райкома, пранізала яго наскрозь. Запомніўся чырвопы слуп пылу... 3 асабліваю вастрынёю і чалавечым болем помніцца яму той дзень, калі адразу загінулі тры яго інструктары (ён ужо загадваў аргінструктарскім аддзелам райкома). «Гэтыя жанчыны — тры іх — заўсёды з самага ранку ішлі па справах на свае прадпрыемствы... У той час немцы не толькі фугаспымі і запальнымі нас закідвалі, але пачалі біць таксама і шрапнельнымі. Каб як найболып акоп высадзіць. А зіма, а мароз — дамы без вокнаў, разумееце? Пад такі шрапнельны снарад яны і трапілі ўсе тры адразу. Ішлі па вуліцы Чайкоўскага, і там, дзе ў нас 17-я пажарпая камапда і ваенкамат, там іх і забіла. Парамопа- * «900 геропческпх дпей». Сборппк докумсптов.— М.— Л.: Паука, 1966, с. 47. ва, Пазняк, а трэцяя была новенькая, я нават прозвішча не памятаю...» * Нс, не проста было гэта кожяаму чалавеку, які б пост ён ні займаў,— высакародна дзяліць, несці лёс ленінградца-блакадніка. Затое, калі ты аказаўся на вышыні, сёпня гэта помніцца, усведамляецца з гонарам. «— Раёнпы камітэт у гэты час у сябе не меў нічога. Я кажу пра харчаванне. Работнікі райкома партыі, таксама як і ўсе работнікі іпшых аргапізацый і тыя асобы, што засталіся ў гэту першую зіму ахоўваць памяшканні пасля эвакуацыі ці наогул не паехалі,— япы былі ў роўным стаповішчы. Таму чым-небудзь непасрэдна памагчы ў гэтай частцы я, папрыклад, нікому не мог. Адзінае, што... Нам вось давалі гэту поліўку — дражджавы суп, ну, часам вось прыйдзе сакратар партыйнай арганізацыі, ведаеш, што ён галодны, і вось у пас была так званая сталоўка, ну, запросіш яго. I сабе і іншым у нас было правіла: пе класціся, як бы ні было цяжка, пе класціся! Таму што практыка паказала: як залёг знясілены чалавек, дык у большасці вынадкаў ён ужо не ўставаў... Ну, пасля крыху палепшала, палепшалі абставіпы з харчаваннем, калі адкрылася Вялікая дарога цераз Ладагу. I асабліва, калі мы вясною качалі арганізоўваць падсобныя гаспадаркі. Спярша пачалі выводзіць людзей, як кажуць, на траўку. I там яны поўзалі, ірвалі і елі што можна і чаго нельга. I потым, калі сталі мацнейшыя, пачалі капаць агароды, заводзіць гаспадаркі. Кожная аргапізацыя мела свае ўчасткі. ПІто датычыцца самога райкома партыі, дык нам былі адведзены грады ў Міхайлаўскім садзе, і мы стараліся апрацоўваць іх. Імкнуліся пасеяць такую культуру, якая хутчэй дала б ураджай. — I мужчыны таксама? — Усе, усе! Пачыпаючы з першага сакратара і канчаючы тэхнічным работпікам. Усе капалі, усе сеялі, даглядалі... Як правіла, паціскалі на гуркі. У некаторых яны атрымліваліся, у іншых паогул пічога. Выгарала, пе ўзышло. Пу, тут дзяліліся... Ну, а большая частка арганізацый выведзеяа была за межы раёна і там асвойвала свае ўчасткі. I пасля гэтага былі вялікія, добра арганізаваныя дапаможныя гаспадаркі, з добрай ураджайпасцю. Мы на- * Урач Б. Прусаў напісаў нам, што ў расказе A. I. Дуброўскага ёсць недакладнасць: адна з трох — Пазняк — была параненая, алс засталася жывая. ват наладзілі выстаўку гатовай прадукцыі. Шмат хто і цяпер можа пазайздросціць таму, што мы атрымлівалі. Таму што людзі, якія пагаладаліся, пачалі разумець, што і як расце і што з чым ядуць. Даглядалі, як сваіх родных...» Работпікі райкомаў, райвыканкомаў, усіх аргапізацый, што накіроўвалі жыццё блакадпага горада, самі былі пастаўлепы ва ўмовы, якія выключалі ўсякую дзейпасць для праформы, для выгляду. Сілы, эпергія, розум, пачуцці, сумленне пакіроўваліся па самае галоўпае і няўхілыіае, без чаго заўтра ў магазіны не паступіць хлеб, без чаго да смерці замерзнуць тысячы людзей, паваляцца эпідэміі... У гародніне, якую ўдалося сабраць, назапасіць для Леніпграда, завёўся пебяспечпы грыбок. Кожны разумеў: грыбок сажрэ пе проста бульбу, а тысячы і тысячы чалавсчых жыццяў, калі неадкладна пе прыпяць меры ў маштабах усяго горада... Гэта захворванне фітафтораю, якое з’яўляецца па пятнаццаты дзепь пасля копкі: пачынаецца загпіванпе, бульба «плача», макрэе, і захоўваць яе ўжо пельга, піякая сіла пе дапаможа. Высокі, ужо пасівелы чалавек — С т а н і с л а ў Auto н а в і ч II р ж а в а л ь с к і *, які і да вайны, і ў гады блакады працаваў кіраўніком Лешіарыхтплодгародніпы, расказвае пра сваю галіпу, пра служачых сваёй устаповы, пра свой «прадукт» з не меншым пафасам, чым любы военачальнік пра свае перамогі і паражэшіі. Дзіва што! Ад таго, захаваюць яго людзі гэту змакрэлую бульбу ці не, рэалізуюць ці загубяць яе, залежала вельмі многа. У блакадным Ленінградзе, па ўсім Лепіпградскім фронце гэта ўсе разумелі, і таму рашэішс прымалася вельмі адказна і па самым высокім узроўні.