КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
— Гэта значыць, дзяўчаты? — Дзяўчаты. Яны абясшкодзілі па вялікай тэрыторыі больш за сем мільёнаў выбухапебяспечпых прадметаў. Што гэта? Ці ж гэта не гераізм? Ці ж гэта можна забыць? (Калягіп I. В.: «Мпога падрывалася. У пас былі страты ,18 працэнтаў».) Япы ж аднавілі амаль усе асноўпыя будынкі горада. Якраз з іх падрыхтавалі тысячы тынкоўіпчыкаў, электраманцёраў, шафёраў, цесляроў і іншых пеабходных спецыялістаў... Гэта ж япы аднаўлялі набярэжпую Фаптапкі, япы праклалі трамвайны пуць па СтараНеўскаму, япы адпавілі сотні будынкаў школ, балыііц і г. д. ...Вось перада мною зараз устае карціяа, як мы адпраўлялі людзей пасля дэмабілізацыі. Але япы не ад’язджалі! Раз дэмабілізаваны — можпа дадому! Дык не! TaTara нельга забываць. Яны пе пайшлі дамоў, япы пайшлі па разпарадцы адпаўляць прамысловасць на заводы, фабрыкі і ў шмат якія месцы...» 3 дапамогаю МППА рабілася і вялікая справа, падзвычайна важная дзеля абарояы ўсяе краіны — вывозілі з Леніпграда зімою 1941/42 года упікальнае абсталяванпе, бранявую сталь, каляровыя металы, пеабходпыя для прамысловасці Урала. Людзі, з якімі мы сустракаліся, якіх распытвалі, запісвалі, пазывалі нам імёпы сваіх калег і таварышаў па працы, аддаючы ім усе заслугі, расказваючы аб працы і подзвігу вядомых і забытых кіраўнікоў блакаднага фропту, якія ўносілі ў жыццё горада волю, спакой, распарадчасць і кемлівы пошук выйсцяў са стаповішчаў падчас безвыходпых. Пра тых, хто спачатку ў думках, а пасля па карце і па слабым яшчэ лёдзе Ладагі пракладваў дарогу да выратаванпя, хто зпайшоўся і распарадзіўся, калі спыніліся хлебазаводы і горад замёр у перадсмяротным забыцці, даць электраэнергію з ваенных караблёў, хто здабыў насенне і бульбяныя вочкі і забяспечыў імі ленінградцаў вясною і летам 1942 года, калі гараджане зрабіліся яшчэ і земляробамі,— усяго і ўсіх не пералічыць і не назваць. Нас здзіўлялі певычэрппыя рэзервы душэўных сіл людзей. Але ўражвала таксама і іпшае: чаго можна дасягнуць арганізаванасцю, якія магчымасці стварала тая праца, якую называюць такім халодным словам — аргапізацыйная. Колькі можпа, высвятляецца, зрабіць, калі нічога ўжо зрабіць пельга, якія можна знайсці словы, якія пачуцці выклікаць са свайго сэрца, як багата можпа (і спакойна!) патрабаваць ад іншых і ад сябе самога, калі, здаецца, піхто і нічога ўжо пе ўстане... Падлічапа, што за пяпоўных шэсць ваенных месяцаў 1941 года рабочы Ленінград здаў Чырвонай Арміі 713 танкаў, 480 бронемашын, 58 бронепаяздоў, 2405 палкавых і 648 процітапкавых гармат, каля 10 тысяч мінамётаў, вырабіў звыш 3 мільёнаў снарадаў і мін, болып за 80 тысяч рэактыўных снарадаў, авіябомб. Апрача гэтага, на Кіраўскім заводзе, на заводзе «Металіст» і іпшых было адрамантавана каля 500 танкаў і болып чым 300 гармат. Адміралцейскі, Балтыйскі і іншыя заводы пераўзброілі, адрамантавалі186 караблёў. У найцяжэйшым 1942 годзе было эвакуіравана каля аднаго мільёна чалавек... I ўсё гэта, і ўсё гэта ў тых умовах, у т а к і х умовах!.. ДЗЕНЬ ПРЫ ДНІ Жывыя працягвалі жыць: праца, трывожныя думкі пра апошнюю радыёзводку, клопаты пра ежу, цяпло, блізкіх,— у сутках былі ўсё тыя самыя дваццаць чатыры гадзіпы, кожпы дзень праходзіў скрозь чалавека, і ні адзін міма. У расказах, у сённяшніх успамінах блакаднікаў шмат дакладных фактаў, карцін, дэталяў. У іх і штодзёпнае жыццё адлюстравана: памяць (асабліва жапочая) учэпіста, рэзка зафіксавала неверагодпую рэальпасць тых дзёп і пачэй. Але менавіта дзёппікі асабліва поўпа перадаюць подых таго часу, той ліхаманкавай паўсядзённасці, калі жыццё і смерць сышліся гранічна блізка, схіліліся разам з блакаднікам над ягонаіо ледзь цёплаю буржуйкай... Як ні дзіўна, шмат хто вёў дзённікі. Пекаторыя паводле старой звычкі, паводле старой прывычкі да паперы, да пяра. Нярэдка ў гэтых дзёнпіках не толькі ўменпе фіксаваць факты і перажывапні, але і імкненне асэнсаваць напова і чалавека, і гісторыю, і наогул цэлы свет: вайпа, блакада давалі для гэтага дастаткова і падстаў, і «матэрыялу». Да такога тыпу дзённіка можпа аднесці «падзённыя запіскі» дырэктара Архіва Акадэміі павук СССР Георгія Аляксеевіча Князева «У асадным Лепінградзс», якія перадала нам яго ўдава М а р ы я Ф ёд а р а ў н a К п я з е в а. Дакумепт гэты (у ім болып за 1200 машыпапіспых старонак!) заслугоўвае спецыялыіага вывучэппя і размовы. Пакуль прывядзём толькі пекаторыя месцы, што раскрываюць саму «ідэю» дзёішіка Г. А. Князева. «Адыходжу на службу *. Намагаюся думаць аб працы, аб гісторыі культуры... Пішу пра сябе но як пра суб’ект, а як аб’ект. Усё, што я перажыў, перажываюць і многія іншыя... Шмат хто перажывае тое самае, але ўсё і канчаецца «трапятаннем» сэрца, цьмяна адбіваючыся, без яскравых вобразаў, без яснае думкі ў галаве. Колькі перажывапняў! I ўсе япы забываюцца, затухаюць, знікаюць. Потым усё здаецца іпакш, як трэба пасля. I якімі героямі, разумпікамі выдаюцца мпогія сапраўды звычайныя людзі. Катурны, хадулі з’яўляюцца на сцэпу толькі калі бачыць глядач. Але ніхто не ведае, што дзеецца ў чалавечай душы, калі ён сам з сабою, з усімі сваімі супярэчнасцямі, пад’ёмамі і спадамі духу. Вось мне і хочацца паказаць такога чалавека... Самае ганебпае, што можа быць у воіна,— гэта маладушпасць, баязлівасць. Гэтае самае датычыцца і пас — цывілыіых. Але 24 гадзіпы ў суткі «абывацелю» ніяк не ўдаецца застацца ў напятым, як сталыіая струна, стане. Усякую струну пеабходна настроііваць». * Г. А. Князеў жыў непадалёку ад Архіва СССР, на 7-й лініі Васільеўскага вострава, 2 — дом Акадэміі навук. Ёп ездзіў у інваліднай калясцы, ногі былі паралізаваныя. Вось чалавск, аўтар дзёнпіка, і настройвае сябе — і праз дзёнпікавы самакаптроль таксама. Каб пе дазволіць голаду зжэрці разам з мышцамі і душу. Запісваючы тое, што назірае па «малым радыусе» (дом, вуліца па дарозе да архіва, праца), намагаецца выходзіць на «вялікі радыус». Пра «неваенных» абаронцаў Ленінграда, пра тых, што загіпулі і гінулі ад голаду, абстрэлаў, расказвае з павагаю, але паколькі гэта і пра сябе, фармулюе так: «пасіўпыя гераічныя абаронцы Ленінграда», «гераічныя пасіўныя абаронцы» (маючы на ўвазе, што не бачаць ворага і не могуць нанесці яму прамой страты). «Інтэлігентшчыпа! Так, так, чым мы былі, тым і застанемся... У пас ёсць яшчэ сорам, сумленне. Гэта старыя «смешныя» інтэлігепты стваралі вялікую рускую гуманістычпую культуру і перадумовы Вялікага Кастрычніка... Я ўсс сілы напружваю, каб захаваць у адносінах з людзьмі далікатпасць, мяккасць, каб лягчэй было. У мяпо няма хлеба, але ёсць пакуль слова, бадзёрае і добрае слова. Яно не заменіць хлеба... Але як прыкра, калі іышыя, пе маючы хлеба, шпурляюцца камяпямі... 1941.X.12. Нядзеля. Сто трынаццаты дзень. Цэлы дзеяь прыводзіў свае папкі з паперамі ў парадак. Запакаваў у тры папкі — адпу ў другую — свас запіскі. Захаваюцца яны ці прападуць: згараць, выбуховая хваля параскідае іх? Што б там ні здарылася, склаў іх, а таксама і ўсё напісанае раней у кпіжную шафу на ніжнюю паліцу». Сярод розпых моркавашіяў яму ні ў лістападзе, ні ў снежпі, ні пазпей не прыходзіць думка, што ягоыыя запісы могуць дастацца ўваіішоўшым у горад фашыстам. Hi разу ў дзённіку, што ў любую хвіліну мог абарвацца смерцю, а значыць, у дакуменце сумленным, думаецца, спавядалыіа шчырым,— ні разу Кпязеў усур’ёз пе ўяўляе сабе падзепня Лепінграда. Ён пе тое каб гнаць гэтую думку як слабасць, ало проста ўявіць сабс гэтага яе можа. Дзённік свой ён вёў но дзеля таго, каб бавіць час. Архіў AH СССР працягваў працаваць. Пад кіраўпіцтвам Г. Князева працягвалася стварэнне «Гісторыі Акадэміі навук», супрацоўнікі хадзілі на працу, збіралі дакументы, частку дакументаў, найбольш каштоўпых, эвакуіравалі. Гэта быў дзённік рабочага чалавска. Штодзённыя запісы па пекалькі старонак рабіліся пасля працоўнага дня. У іх не толый апісапне трывог, бамбёжак, голаду, у іх — работа архіва, быт установы, супрацоўнікаў, грамадскае жыццё горада. Цікава сачыць па дзённіку, як мяняліся погляды і ацэнкі самога аўтара і на ваііну, і на голад, і на прызначэнне чалавека. У такога роду аўтэнтычных дакументах каштоўныя падрабязнасці гарадскога быту, выгляд вуліц, будынкаў, пахі, фарбы, гукі — усё, з дапамогаю чаго можпа ўявіць сабе Ленінград таго часу. Дэталі такога роду ўцалелі большай часткаю толькі ў дзёшііках. Там яны захоўваюцца трывала і не залежаць ад капрызаў памяці. «Сфінксы, мае старажытпыя сябры, адзінока стаяць на апусцелай набярэжпай... Пасунраць іх панура глядзіць забітымі вокпамі масіўпы будыпак Акадэміі мастацтваў. Нейкай цяжкай болаю веліччу ёп і цяпер прыгпятае. Стаў рэдкі і голы Румянцаўскі сквер. Там бівак. Блукаюць чырвонаармейцы, гарыць вогпішча, копь шчыпае рэшткі пажаўцелас травы. Каля абеліска стаіць пейкі фургоп; па алеях — пекалькі грузавых аўтамабіляў; астатпія, што амаль цалкам запаўпялі сад, кудысьці падзеліся. На Няве цёмная свіпцовая вада рабацее пад падаючымі крупінкамі мокрага спегу. Насупраць Сепата стаіць трохкоміппы ваепны карабель, ледзь пе закрываючы з боку Нявы велічны будынак. Цудоўны помнік Пятру патануў у насыпаным вакол яго пяску... Заснавальнік горада — у цемнаце драўлянага футарала з пясочнымі мяхамі... Асенні пейзаж. Я кожпы дзень і кожны раз усхвалявана перажываю праяву гэтай дзіўнай ленінградскай панарамы. Выходзячы з дзвярэй параднай, я першым позіркам перакопваюся: сфінксы цэлыя, Ісакій цэлы, Адміралцейскі шпіль цэлы, цэлы і апёл з крыжам па Аляксандраўскай калоне... 1941.XI.8. Субота. Сто саракавы дзень вайны. Сумпае відовішча ўяўляе сабою шэраг старых дамоў на пабярэжнай ад 1-й лініі да універсітэта: усе яны стаяць з разбітымі вокнамі. I Меншыкаўскі палац быў, верагодна, у цэптры выбухоўнай хвалі, усе яго круглыя вокны зверху і вокны ў сярэднім паверсе над балкопам зеўрань пустатою, не засталося ніводнае шыбіпы. У ніжпім паверсе выбітыя толькі асобныя шыбы. У крылах Меншыкаўскага палаца таксама мноства разбітых шыб, рам без шыбін, папсаваных рам. Такія ж разбурэппі ў доме былога Архіва ваепна-павучальпых устапоў і ў філалагічным факультэце упіверсітэта. Што здарылася, так я і пе мог зразумець: дамоў, якія былі б разбураны бомбамі, пяма, Цэлая набярэжная. Дворнік мне сказаў, што бомба ўпала ў Няву блізка ад берага і разбіла ўсе шыбы ў дамах па набярэжнай. Але, можа, гэта вынікі снарадных разрываў падчас учарашняга артылерыйскага абстрэлу, калі мы раніцай чулі кананаду. Ёсць і трэці варыянт. Насупраць, каля Сената, стаіць трохкомінны ваенны карабель з марскімі дальнабойнымі гарматамі. 3 іх, кажуць, тры дні таму назад у час налёту сцярвятнікаў зрабілі некалькі залпаў. Мне і раней казалі маракі, што калі загавораць дальнабойныя гарматы з караблёў на Няве, дык у нас на набярэжнай усе іпыбкі з вокпаў вылецяць.