Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
— Вы працягвалі жыць разам?
— Так. А вось зараз будзе распад. Калі ў нас нічога не стала, пачнецца распад, усе будуць ужо адыходзіць. Мы з мамаю застанемся ўдзвюх. Праўда, яна потым на абаронныя работы пойдзе, а я перайду на казарменнае. Але ў найцяжэйшы час я працавала на фабрыцы і жылі мы ўсё-такі дома.
— Вам тады было дваццаць, а маме?
— А маме было пяцьдзесят. Яна тысяча восемсот дзевяностага года... «Не давалі нічога з прадуктаў. Яшчэ ў тым месяцы такія-сякія прадукты давалі, але затое хлеба давалі толькі 250 грамаў...» Гэта значыць, яшчэ ў снежні было дзвесце пяцьдзесят грамаў. Гэта ў блакаду была найменшая норма рабочым, а потым — трыста пяцьдзесят.
Лле ў нас былі рабочыя карткі, мы ж працавалі... «А прадукты такія, што ў тоіі голад, у васемнаццатым годзе, яават, напэўна, зусім...» He разбіраю, што папісана... «Хлеб вельмі кепскі, з рознымі дамешкамі... Але цяпер нават і гэтага не даюць... Везлі мы бабку па могліцы на санях па чарзе: я, мама, Тояя, Шура. Самі ледзь ногі валаклі. Ад такога харчавання, не ведаю, як мы яшчэ жывём... А адзіп за адным — бясконцы ланцуг з нябожчыкамі, большасць без дамавін. Але гэтага мала. Добра, калі вязуць свае родзічы, a то часценька — правязуць цэлы грузавік нагружаны, раздзетыя, разутыя, хто як і хто ў чым...» Збіралі людзеіі на вуліцы. Ідзе чалавек, падае, памірае — і яго ў машыну. I вось там, на могілках, такія агромністыя брацкія магілы былі... «Шэсць грузавікоў і тры вазы на конях — гэта пры нас прывезлі,— поўныя пябожчыкаў. Глядзець жахліва. А колькі перавазілі ўжо і пе паспелі закалаць! Рабочыя, што прысланыя сюды з фабрык і заводаў (таму што заводы не ўсе працуюць), не паспяваюць капаць ямы, хаваць. Хаваюць цяпер усіх у агульную магілу, без дамавін, адзін на адным... Вось яшчэ месяц назад, гэта значыць, 19 снежня, калі мы хавалі Коленьку...» Сястрычкі Шуры маленькі сыночак, мой пляменнічак... «дык магілы былі ўжо за межамі могліц, на новых участках. A panep яшчэ далей агульпыя магілы».
— Гэта якія могілкі?
— Охценскія, Вялікая Охта. Яны і дагэтуль існуюць. Там вялікія брацкія магілы. Вось туды мы везлі бабку. А Коленьку мы пахавалі яшчэ на нашым месцы, дзе ў нас тата пахаваны, на Георгіеўскіх могілках — так яны называліся... «22 студзеня 1942 года. Святла няма, вады няма, ніякага руху няма. Трамваі не ходзяць. Аўтамашыны праходзяць вельмі рэдка. Затое вельмі шмат пешаходаў з санямі, трунамі, з мерцвякамі. Гэта адзіны рух у горадзс. Крамы ўсе зачыненыя, толькі булачпыя ды некаторыя прадуктовыя магазіпы, і тыя пустыя і цёмныя. Людзі ўсе апухлыя, страшныя, чорпыя, брудпыя, худыя. Прайшло сем месяцаў. Здаецца, што прайшло сем гадоў. Усе пастарэлі. Маладыя зрабіліся такія страшныя, старыя, што ажно жахліва глядзець на іх. Вельмі багата разбурана дамоў. Хто вернецца сюды, дык наўрад ці пазнае горад адразу. Але ўсё гэта не так страшна, як голад. Мы мепш за ўсё чакалі, і гэта атрымалася... Толькі б усё гэта перажыць! Тады ўжо будзем цаніць кожпы кавалачак хлеба — не так, як раней, пават пе хацелі глядзсць на яго... А цяпер усё
жыццё залежыць ад гэтага хлеба і вады. Вось як сёппя: вады нідзе не было, вось і хлеб не выпякалі. Разбіла воданапорную вежу, і не было вады на хлебазаводзе, была затрымка, і ў чарзе давялося стаяць за ім па 4 гадзіны па такім марозе!..
15 лютага 1942 года. Найвялікшае пяіпчасце — у мамы ўкралі хлебныя карткі. Гэта ж смерць. Да 1-га яшчэ далёка. Без хлеба жыць немагчыма. Што рабіць? Калі я прыйшла з працы і мне мама пра гэта сказала, я проста пе ведала, што рабіць. Я з гарачкі на яе накрычала, пасля расплакалася. Але гэтым жа пе паможаіп. Пайшлі па рыпак. Купілі 500 грамаў, заплацілі 150 рублёў. Дзякуй яшчэ, што прадалі. Але ж кожны дзень немагчыма купляць на рынку, не хопіць жа ніякіх грошай. Добра, калі будуць даваць якія-небудзь прадукты, а калі не, дык вельмі цяжка будзе перажыць гэты час. Я прыкладу ўсе сілы, патрачу ўсе грошы свае і Федзевы, каб толькі выжыць. А будзем жывыя, усё тады прыдбаем. Толькі б перажыць! Вельмі складана, але што ж рабіць? На маму не магу крыўдаваць. Пэўі-іа, лёс наш такі».
У пакоі за сталом, апрача нас траіх,— асветленая ціхаю старасцю худзенькая мама Алены Мікалаеўны. Запомпілася: як дрэва, што па-асенпему свеціць кронаю, ззяе. Моўчкі, уважліва слухае, як дзіця жудасную казку, у якой, ужо ведае, канец усё-такі шчаслівы...
У КОЖНАГА БЫУ СВОЙ ЗБАВІЦЕЛЬ
Мы запісалі мноства апавядапняў, з якіх відаць, як людзі выжылі, хоць па ўсіх аб’ектыўных дадзеных павіппы былі памерці. Адна з жапчын, Аляксандра Міхайлаўна Арсепьева, гэты цуд сфармулявала так: «У кожнага быў свой збавіцель». I сапраўды так. He ў тым толькі сэпсе, што мпогія выжылі толькі таму, што ў пайцяжэйіпы момант нехта пекага падняў на вуліцы, вярпуў згублепую картачку, падзяліўся апошнім. Была і болып складаная ўзаемазалежнасць.
Людзі засталіся ў жывых таму, што іх трымала па нагах пачуццё любові, абавязку, адданасці — дзіцяці, дарагому чалавеку, роднаму гораду...
Як кажа Яршова Зоя Аляксандраўна (вул. Мартынаўская, 19):
«— Выратавала нас усіх (ну, ці ўсіх, я не ведаю) надзея, любоў. Ну, я кахала мужа, муж любіў сям’ю, дачку. Ён блізка служыў, ваяваў. I вось калі мы садзіліся што-небудзь есці, ягоная фатаграфія стаіць каля нас, і мы чакаем, што ён павінеп вярнуцца. I вось толькі дзеля любові, дзеля надзеі гэтай, мы ўсе маглі выжыць. Вельмі было цяжка. Вось цяпер не ўяўляю сабе — ну як мы выжылі».
Ратаваліся, ратуючы. I калі нават памерлі, дык на сваім апошнім шляху некага паднялі. А выжылі — дык таму, што некаму былі патрэбныя нават болып, чым самому сабе. Вось і A. М. Арсеньева памятае, што цяперашнім сваім жыццём яна абавязана людзям, што выратоўвалі яе. I не адзін раз.
«Хто мяне выратаваў? Вось нядаўна я знайшла свайго, можна сказаць, збавіцеля. Яна мяне ўладкавала ў камсамольскі полк. Знайшла я яе зусім выпадкова: яна прыехала на сустрэчу школьных сяброў з Алтайскага краю.
А першы мой збавіцель? Я нават не памятаю ягонага прозвішча, але ведаю (мы працавалі з ім разам), што ён быў шафёр. Каго ён вазіў, цяпер ужо не памятаю, ведаю, што яго звалі Саша. Вельмі сімпатычны быў хлопец. I вось неяк ён прыехаў да аднае жанчыны і вырашыў забраць свайго пляменніка. Прывёз ён ёй крышачку спірту, крышачку грэчкі і, канечне, цуркі — ацяпляцца. Вось яны сядзяць за сталом, нейкі сыр, нібы мыла, ядуць. А я ляжу. Саша глядзіць. «Хто гэта ў цябе?» — «Ды вось жанчыну знайшлі непрытомную. Была бамбёжка. He ведаю, хто яна такая». А я ж яго пазнала, я так слаба-слаба кажу: «Саша!» Ён так паглядзеў, падышоў да мяне і кажа: «Аляксандра Міхайлаўна! Гэта вы?» Я кажу: «Я, Саша».
I вось ён пайшоў на працу (а я там была спісана як прапаўшая без весткі), пайшоў, сказаў, дзе я. Да мяне прыйшлі, пасля ўжо на саначках даставілі дадому; бальнічны далі. А я памірала ўжо! Ну, дзяўчаты ў нас былі добрыя. Яны з мяне здымалі сукенку (у мяне сукенка з Неўскага, 12* — залацістая, шаўковая). Вось гэту сукен-
* Вядомае ў Ленінградзе атэлье.
ку памыюць (я ляжу голая) — надзенуць, памыюць — надзенуць. Кожны, хто прыходзіў, усе чамусьці сукенку мылі. Я ляжала ў чыстым, у мяне не было вошай. На рабоце я засталася галоўным бухгалтарам. Ну які я галоўны бухгалтар, калі я думала толькі пра хлеб? I дачку я ўзяла з сабою на работу».
Колькі іх, падобяых выпадкаў! Кожяы паасобку можа выдацца нечаканым, але калі чуеш пра іх запар, пачынаеш разумець, што за гэтым стаіць.
«Ідзём мы з Ларысаю (дачка маёй сяброўкі Лены) праз Баварскі мост, што каля «Чырвонай Баварыі», падыходзіць марак і кажа: «На, дзяўчынка, трымай ад дзядзі Вані!» — і даў кілаграмовую бляшанку амерыканскае тушонкі. Мы бягом дадому, і ўсе чацвёра елі, не разаграваючы»,— згадвае Вера Іванаўна Паўлава.
Такія выпадкі запамінаюцца ва ўсіх падрабязнасцях. На ўсё жыццё ўрэзалася: і Баварскі мост, і аблічча гэтага невядомага марака, і як яны елі гэтую тушонку, якая, можа, выратавала іх, і Ларысу, і Колю, дарослых цяпер людзей, што маюць ужо сваіх дзяцей. I калі В. I. Паўлава наведвае сваю сяброўку Лену, якая ўжо няньчыць Ларысіных дзяцей, яны ўспамінаюць таго марака на Баварскім мосце, і ён ужо існуе і для ўнукаў, якія яго ніколі не бачылі.
«У канцы студзеня мы згубілі хлебпыя карткі,— піша нам Зіпаіда Уладзіміраўна Астроўская,— запасаў у нас ніякіх не было, гэта згуба магла аказацца нам фатальнаю. У суседняй кватэры жыла сям’я Іваненка. Апрача чатырох дарослых, там яшчэ засела сям’я нявесткі з Лугі з трыма дзецьмі. Малодшая дачка гаспадыні, Ірына, была замужам за капітан-лейтэнантам, які загінуў у першыя дні вайны...»
I вось выстройваецца ланцужок ратаўнікоў і выратаваных: маракі, якія самі жылі на паўгалодным пайку, час ад часу прыносяць сям’і загінуўшага таварыша нейкія прадукты («тады ж усё вымяралася на грамы»), і штосьці перападае, у крытычны для іх момант, і суседзям... («Валянціна Ільінічна Іваненка... прынесла нам шклянку рысу. Зараз пемагчыма ўявіць, што гэта тады азначала. А ў яе ж самой было 8 галодных душ. Мпе гэтага навек не забыць. 3 іх сям’і засталіся ў жывых толькі Ірына і нявестка з дзецьмі, якая эвакуіравалася ў лютым».)
Незнаёмы, невядомы, безыменны салдат выратаваў Марыю Яршову. Ёп прыйшоў да яе на прыём у паліклініку,
пачаў скардзіцца, што ў яго сапсаваўся жывот. Яна спытала, што ён еў. Ён сказаў — каніну.
«Я заўсёды вельмі сарамлівая была, а тут папрасіла, ці не змог бы ёп дастаць мне каніпы. Ён кажа: «Доктар, што вы? Няўжо вы будзеце есці каніпу?» Папытаў адрас і прыпёс мне вялікі кавалак каніны. Ну, я ўзяла, пасля падзялілася з суседкамі.
Я ўжо атрымлівала рабочую картку. I ўсё роўна я прадала ўсё, што магла, на рынку. Зарплата ў мяне была прыстойная на тым часе, я ўсё-такі ўрач. I я ўсё ж толькі сабе адной. Дзяцей жа вывезлі. I ўсё роўна я памірала. Мяне тады выратавала суседка. Яе цяпер няма ўжо ў жывых. Але я сустракаюся з яе дачкою Алай. Адзін раз я проста не пайшла на працу — не магла. Нарэшце мая суседка дазналася, піто я ляжу дома, устаць не магу. Есці няма чаго. Зусім не ацяплялася кватэра. Паліпа крыху мацнейшая была. Ламала, цягала нейкія дроўцы, паліла. Дачцэ яе было гадоў шэсць, папэўна. Паліна сагрэе нас, чай нагрэе.
КНІГІ ОНЛАЙН
