Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
У Акадэміі навук пакуль усё па-рапейшаму; толькі старыя рамы ў вокнах Заалагічнага і Этнаграфічнага музеяў закрываюць пластырам з фанеры.
Углядаўся ў набярэжную супрацьлеглага берага Нявы. Новых пашкоджашіяў у вокнах не відаць, таму што большасць з іх даўно забілі шчытамі.
1941.XI.19. Коміны караблёў, што стаяць уздоўж набярэжных па Няве, пафарбавалі ў белы колер. Грузавыя аўтамабілі, што былі пафарбаваны зялёнымі плямамі, пакрылі белай фарбаю, пад колер снегу.
Нява пачынае зацягвацца лёдам.
Каля будынка Першага кадэцкага корпуса па З’ездаўскай лініі ўвесь час каля брамы і пад’ездаў тоўпяцца жанчыны, маладыя і старыя, дзеці, што чакаюць сустрэчы з роднымі — параненымі і ачуньваючымі байцамі. Часам патоўп чамусьці хутка перабягае з аднаго месца на другое, зазірае ў вокны. У адных раптам вочы павесялеюць, другія стаяць панурыя, раздражнёныя альбо зусім да ўсяго абыякавыя. У некаторых у руках вузельчыкі.
I дагэтуль ленінградцы дрэнпа апраналіся, а цяпер япы зусім страцілі ўсякі стыль, асабліва жанчыны. Учора бачыў пару: ён у вайсковай форме, яна пад ручку з ім у шэрай целагрэйцы, ватовых штанах-шараварах і карычневай фесцы з кутасікам. А твар малады, просты, задаволепы, Ідзе, відавочна, з жаніхом ці маладым мужам. Вопратка іншых зборная, з «храналагічнымі наслаеннямі». Цяжка, амаль немагчыма будзе аднавіць некалі мастаку, пісьменніку гэты натоўп, як ён выглядае на вуліцы, непазбежпа давядзецца звяртацца да выдумак і бутафорыі».
Такія дзёппікі рэдкасць. Болыпасць людзей запісвалі свае перажыванні, сваю барацьбу за жыццё, за блізкіх.
Ксць дзённікі — трагічный айавйДанлі пра лёс якой-небудзь сям’і альбо чалавека, пра тое, як ён адчаііна супраціўляўся, як лрацаваў (болыласць дзённікаў вялі людзі, якія працавалі). Трапляліся нам дзённікі, у якіх апісвалася галоўным чынам, дзе і што з’едзена, як атаварвалі картачкі, колькі выдавалі прадуктаў. У адным з іх з усё ўзрастаючай скрупулёзнасцю А. 13. Б е л я к о ў запісваў:
«6 студзеня 1942 г. Хадзіў у сталоўку на Чубаровым завулку. З’еў чатыры порцыі кашы з макухі — больш нічога не было. За кашу абарвалі 50 гр. крупаў... Каша дрэнна пераварваецца, адчуваю болі ў страўніку...
16 студзеня. Стаяў у чарзе па хлеб каля дзвюх гадзіп. Устаў у 5 гад.з. рапіцы... і толькі ў 8 гадз. атрымаў цёплы хлеб... Абед сёння пабыў казачны характар, ён доўжыўся з 11 гадз. да 16.30. За гэты час з’еў адну талерку капусты, адзін суп-локшыну і адзіп ячны суп. Мпога піў вады, твар моцна апух...»
3 незразумелаю цяпер ластойлівасцю пералічваюцца амаль кожнага дня гэтыя лічбы, талеркі, грамы. У гэтым было жыццё, а магчыма, гэта здавалася найважнейшым, найкаштоўнейшым і для гісторыі? I тут жа дзень пры дні доўжыцца расказ пра тое, як ён, Белякоў, шукаў, хто б гэта яму перарабіў баксёрскія пальчаткі на рукавіцы, таму што рукі мёрзлі люта, а трэба было пасіць і дровы, і хлеб, і ваду.
Шмат хто толькі з наступленнем блакады пачаў — упершыніо ў жыцці — запісваць. Людзі раптам адчулі, што апылуліся ў цэнтры такіх падзей, у якія заўтра ялы самі ле павераць: ды ці было, ці магло такое адбывацца, ці можла было псражыць усё гэта? Вось запісы лашае размовы з Галілай Рыгораўпай Бабінскай. Пра яо мы ўжо ўпаміналі — высокая немаладая прыгожая жанчыпа, якая жыве ў старой «пецярбургскай» кватэры, дзс і раяль, і сцены, і ляппая столь таксама пібыта частка «блакадпага дзённіка».
«— Вось абваленая столь была пасля затынкавана, ведаеце, як гэта ні дзіўпа, палоннымі немцамі.
— Што? Вось гэтыя малюнкі — гэта япы рабілі?
— He, там тынкоўка проста была. Вось гэтая латка, светлая, гэта затылкавалі яны. У нас быў сусед, якому далі немцаў па рамонт яголага пакоя, а ёл да пас іх накіраваў рамантаваць столь. Гэта было, лапэўла, у сорак шостым ці сорак пятым годзе. Калі не ў сорак чацвёртым.
Тут патрэбна аднавіць лепку і роспіс, але гэта дорага і рукі не даходзяць. Л вось асколкі шкла тут, у раялі, блішчаць і дагэтуль. У доме насупраць узарвалася бомба. Дом быў тады двухпавярховы (цяпер надбудавалі яшчэ два паверхі). Я была па працы. А мае мама і бабка заставаліся тут. Гэта быў сорак другі год. Цяпер я старэйшы навуковы супрацоўнш Дзяржаўнага музея этнаграфіі народаў СССР. Так што я этпограф, у псйкай ступені вапдроўнік. Заадно мы яшчэ і турысты: удваіх з мужам лодачнікі. Вось у нас і байдарка тут стаіць.
— Дзённік пісаўся, калі вам было дзевятпаццаць гадоў?
— Але, мне было дзевятпаццаць.
— Скажыце, з якою думкаю вы яго пісалі?
— Цяжка сказаць. Верагодпа, усё-такі падзеі былі такія, што застацца піяк пезафіксаванымі япы проста не маглі. Самая галоўпая думка была тая, каб некалі, як усё гэта скопчыцца (а ў гэтым сумнеппя нс было, раз мы пісалі такія рэчы), вось калі ўсё гэта скончыцца, і самой чытаць, і, зразумела, прачытаць тым, каму гэтага пе давялося бачыць.
— А да вайны вы вялі дзёнпік?
— Ну, нейкі там школьны, дзіцячы... Прывычка пісаць, трэба сказаць, захавалася ў мяне і дагэтуль.
— I была ўпэўненасць, што выжывеце?
— Хутчэіі за ўсё ў гэтым не было піякага сумпення! Гэта якаясьці бязглуздая падзея была. Вось нават ідзеш па вуліцы,— абстрэл і бамбёжка, і чамусьці думкі пра тое, што гэта можа закрапуць мяне ці маіх блізкіх, у мяпе ніколі пе было: дзесьці з кімсьці, але не са мпою і пе з маімі блізкімі.
— А якая ў вас была сям’я? 3 кім вы тады жылі?
— Я, мама і дзве бабкі было на той момапт».
Галіна Рыгораўпа чытала нам своіі дзёпнік і тлумачыла яго час ад часу:
« — 15 снежня 41 года. Прайшоў апошні трамвай. Трамвайпыя пуці замецены снегам і пакрытыя лёдам. ІІравады пашкоджаны. Вагоны стаяць па пуцях»... А трэба сказаць, што пасля я паіішла працаваць у Трамвайнатралейбуспае ўпраўленне і аднавіла якраз вось тую самую трамвайпа-тралепбуспую сетку, пра якую першыя радкі майго дзённіка. «25 снежпя. Павялічылі норму хлеба: са 125 грамаў да 200 грамаў (гэта служачым) і з 250 да 350 — рабочым, Кузька выратаваны ад смерці...» Кузька —
гэта кот. Гэтага ката мы з дня на дзень збіраліся з’есці, з дня на дзень замахваліся па яго жыццё. Кот быў чысты, хатні, вельмі харошы і вельмі любімы памі. I запіс гэты невыпадковы, паколькі нейкім чынам той момант быў адтэрмінаваны. Ну, мы думалі, што ён паогул выратаваны, але нічога не атрымалася. «28 снежня. У кватэру перастала паступаць вада. Даводзіцца браць яе на першых паверхах... Далікатны момант: 30 снежня апошні раз карысталіся прыбіральняй. Двор прыняў першы падарунак у канверціку...» Зразумела? Так? Можпа пе каменціраваць. «Рэдка чысцім зубы. Мыемся не болып аднаго разу ў суткі. Вада ў вёдрах і слоіках на кухні замярзае. У канцы студзеня пераставіліся ў пакоі: у пакоі буржуйка. Грэсмся, гатуем ежу тры разы на дзень і карыстаемся ёю (гэта значыць, буржуйкаю) як асвятлсннем. 18 студзеня. Дагарэла апошняя свечка. У газавую лямпу наліты бепзіп. Карыстаемся ёю толькі ў час яды...» А вось гэта істотпа, гэта наогул сведчыць пра наша становішча: у час ранішпяга снедання, на ложку, побач з абедзенпым сталом, у тым вось пакоі памёр Меншыкаў. Гэта адноіі з пашых бабак прыёмны сын. Ну, гэта, зрэшты, пяважна — прыёмны не прыёмны. Важна тое, што чалавск ляжаў тут жа, у пакоі на ложку, пакуль мы прымалі вось гэту самую долю ранішняе ежы. Ён памёр, алс снеданне было даведзепа да канца. Наступіла ўжо нейкае тармажэнне, не было мссца такім эмоцыям, якія з’яўляюцца патуральнымі ў нармальнага чалавека, у нармальным стане... «За тос, каб выкапаць магілу, пахаваць чалавека, бралі кілаграм хлеба і 300 рублёў грашамі».
— За пахавапне 300 рублёў?
— Так, і ад.зін кілаграм хлеба. А д.зе ўзяць кілаграм хлеба, калі па картцы не хапае, а на рынку зусім шалёныя цэны. Вось таму так і звозілі — у прасцірадле, па саначках і кудысьці ў куток. У сувязі з гэтым абавязацсльства кіраўніка гаспадаркі (гэта, відаць, паводло распараджэпня міліцыі — кіраўйікамі гаспадаркі, папэўна, міліцыя загадвала): «Абавязваюся трупы памёрлых бязродных грамадзян яе вывозіць на могілкі без дамавін». Таму што часта трупы знаходзілі ў дварах, на гарышчах, на лесвіцах. «Паводле слоў урача К., памірае 80% мужчын»... Гэта ўсё сярэдзіяа студзсня. «Дровы з паветак пераносяцца ў кватэры, таму што з паветак і дровы крадуць, і самі паветкі разбіраюць на дровы... Мама кожны дзсыь размяркоўвае пормы хлеба на кавалкі...» Гэта тое, што я вам ужо
казала. Ну, уся гэта норма дзялілася па тры часткі ў дзснь, а пасля яшчэ кожная гэта частка павінпа была дзяліцца на колькасць членаў сям’і. «На вуліцах пяма піводнага ката, ні сабакі: усе былі з’едзеныя ў студзені. А яшчэ ў пачатку лістапада дохлыя каты валяліся, загорнутыя ў паперу».
— Выкідвалі?
— Іх тады яшчэ выкідвалі, а цяпер ужо не.
— А ваша кошка ўжо з’едзена?
— Яшчэ пе... «У пачатку лістапада атрыманы дазвол на разборку засцерагальных скрынак з-за педахопу святла ў дзень, у сувязі з чым рэзка пагоршылася святломаскіроўка... Снежань і студзепь — месяцы астранамічнай смяротнасці: людзі паміраюць каля дамоў, на вуліцы, на рабоце... Паміралі літаральна на вуліцы ад голаду, пераносілі звыцшатуральпыя нягоды — адсутнасць святла, бытавых выгод і г. д., а галоўнае, дастатковай колькасці ежы,— і ніколі не чулі ад іх ні скаргаў, ні паражэнчых гаворак...» Вось так у мяпе запісана. I гэта сапраўды было так: абсалютна ніхто нічога. Характэрна, што большасць лснінградцаў чым далей, тым болып успрымалі свае жаданні за рэчаіснасць. Так было з прарывам кальца блакады, прыбаўкаю норм, заняткамі Мгі і г. д. Тут яшчэ запісаны цэлы шэраг момантаў: зачыненыя цырулыіі, зачынсныя кінатэатры, Тэатр камедыі, Ленінскага камсамола. Музкамедыя працавала спачатку перыядычна, а хутка спыпіла сваё існаванне. Горад замёр. «Аб’ява на дзвярах крамы: «Прадаецца новая труна». Далей ідзе цана, памеры...» 17 студзеня. Па Піянерскай вуліцы рэзка пранеслася аўчарка. Прахожыя праводзілі яо прагнымі бяссільнымі поглядамі»... Наогул дзіўна: адкуль гэтая аўчарка, ды яшчэ так рэзка прапеслася?..
— Можа, ваенных?
— Так, магчыма... «Выгараюць цагляныя будынкі. Пажары доўжацца цэлымі тыднямі. Мер да тушэнпя не прымаюць: няма вады, пашкоджаны водаправод. Затаніла праспект Карла Лібкнехта на ўчастку Блахіна — Піянерская — Увядзенская. Гэта ледзь не ад Тучкова Моста і Піянерскай і Увядзенскай. Вада выйшла на панель, у Bafly трапляюць аўтамабілі амаль да паловы колаў». I тут вось здарылася страшнае. Я сама бачыла гэта таксама. Выйшлі ыы па вуліцу. I вось тут, каля маёй школы (цераз дарогу ад школы, дзе я вучылася), у ваду ўяала жапчына. Яе выцягнулі і паставілі на прыступку перад дзвярыма
КНІГІ ОНЛАЙН
